Οι Ναοί λατρείας και η θρησκευτικότητα στον αρχαίο Πειραιά

 

του Στέφανου Μίλεση

Μεγάλη ναυτική πόλη στην αρχαιότητα ο Πειραιάς με ναυπηγεία, λιμενικές και τεχνικές εγκαταστάσεις, με αποθήκες διαμετακόμισης εμπορευμάτων και ναυτικών εξαρτημάτων και το κυριότερο με τρεις διαφορετικούς λιμένες.  

Διέθετε επίσης Δικαστήρια, Ιπποδρόμιο, Στάδιο, Δημόσιες υπηρεσίες και μεγάλα μέγαρα. Σε αντίθεση με την Αθήνα στην οποία συγκεντρώνονταν πολιτικοί, ρήτορες, φιλόσοφοι και στρατιωτικοί ο Πειραιάς αποτέλεσε πόλο έλξης για ναυτικούς, ναυπηγούς και εμπόρους όπως επίσης και για πολλούς τραπεζίτες. 

Πολλοί εξ αυτών ήταν βεβαίως μέτοικοι, άνθρωποι δηλαδή που η ναυτική ανάπτυξη της πόλης τους είχε ωθήσει να αποφασίσουν τη μόνιμη εγκατάστασή τους στον Πειραιά. Μια τέτοια περίπτωση ήταν για παράδειγμα του Κέφαλου, του πατέρα του ρήτορα Λυσία, που από τους Θούριους της Νοτίου Ιταλίας έφτασε στον Πειραιά και ανέπτυξε σπουδαία επιχειρηματική δράση. Μετά το θάνατό του, οι τρεις γιοι του παρέλαβαν μια κολοσσιαία περιουσία αποτελούμενη από τρία σπίτια και ένα εργοστάσιο ασπίδων που εργάζονταν σε αυτό εκατόν είκοσι άνθρωποι. Η περίπτωση του Κέφαλου δεν ήταν μοναδική καθώς άλλες παρόμοιες βιοτεχνίες κατασκευής ναυτικών εξαρτημάτων, όπλων και εργαλείων, πλαισίωναν το σκηνικό δίπλα στις τεράστιες αγορές, στις τράπεζες και στα χρηματιστήρια.

Ασπίδα εκ χαλκού, από το Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά 

Η περίπτωση πολυπολιτισμικότητας του Πειραιά για περισσότερα από τετρακόσια περίπου χρόνια προ Χριστού, μαρτυρείται από τα εκατοντάδες διαφορετικά νομίσματα που βρέθηκαν τη σύγχρονη εποχή στις διάφορες ανασκαφές. Ποια πολυπολιτισμικότητα όμως επικρατούσε; Αυτή της ίσης συμμετοχής στο εμπόριο, στην εργασία και στο κέρδος. Κατά τα άλλα οι μέτοικοι όφειλαν να ελέγχονται για την διαγωγή τους (θεσμός του Προστάτη) ενώ και τα παιδιά τους ακόμη και αν γεννιόντουσαν στον Πειραιά (ή στην Αθήνα) παρέμεναν μέτοικοι και ποτέ δεν αποκτούσαν τα πολιτικά δικαιώματα ενός Αθηναίου. Ωστόσο με εξαίρεση τα πολιτικά δικαιώματα οι μέτοικοι κατά τα άλλα απολάμβαναν πλήρως την προστασία μιας πολιτείας που είχε φροντίσει ακόμα και για τις λατρευτικές – θρησκευτικές συνήθειές τους. Ξενικός φόρος για τους ξένους (που δεν είχαν ουδεμία σχέση με τους Έλληνες) και μετοίκιος φόρος για τους Μέτοικους. Πολιτική αυστηρή για τους παραβάτες, ευνοϊκή για όσους έρχονταν για εμπόριο και παραγωγή κέρδους. 

Γράφει ο Ιάκωβος Δραγάτσης ότι ο Πειραιάς ήταν πραγματική μεγαλούπολη στην αρχαία εποχή του, πόλη όπου ζούσαν μέχρι Φοίνικες αλλά και Πέρσες που είχαν φέρει τη λατρεία του Ήλιου του Μίθρα. Εδώ έβρισκες και Αντιοχείς και Σύρους και ανθρώπους από όπου μπορούσες να φανταστείς! Κάθε πλοίο που εισερχόταν στο μεγάλο εμπορικό του λιμάνι αποτελείτο από δεκάδες διαφορετικές εθνότητες, που είτε έμεναν στον Πειραιά, είτε διέρχονταν από αυτόν, ένοιωθαν την ανάγκη να υπάρχει κάποιο ιερό της δικής τους λατρείας. Ο Πειραιάς είχε εποίκους από παντού συναποκομίζοντας και τα δικά τους θρησκευτικά καθεστώτα. Εκτός αυτού οι ξένοι του Πειραιά ήταν υποχρεωμένοι να ανήκουν σε μια ομάδα (Θίασο) που σκοπό είχε την λατρευτική δοξασία. Για αυτό και οι ξένοι της πόλης ανήκαν σε Θιάσους ή Οργεώνες.

Λεπτομέρεια χάρτη του αρχαίου Πειραιά που αναπαριστά τα τείχη του Κίμωνα στην πειραϊκή χερσόνησο με το εσωτερικό παλαιότερο τείχος του Θεμιστοκλή.  Έργο του Π. Μουτόπουλου από την Εκδοτική Αθηνών  - 1978

Πλήθος ναών και ιερών βρίσκονταν απλωμένα σε όλη την πόλη. Ο σεβασμός στη θρησκευτικότητα και στις λατρευτικές συνήθειες τόσο διαφορετικών ανθρώπων που συνυπήρχαν σε μια πόλη, δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Διότι πολλοί ναοί και θεοί ήταν ελληνικοί (που λατρεύονταν σε άλλες πόλεις), αλλά υπήρχαν και πολλοί ξένων τελείως από το ελληνικό λατρευτικό πάνθεον, όπως αιγυπτιακές, συριακές, περσικές, φοινικικές ή βαβυλωνιακές θεότητες. Στις τελευταίες οι Πειραιώτες όπως και οι Αθηναίοι κατέβαιναν γεμάτοι περιέργεια να τις δουν από κοντά με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ακόμα και ο Σωκράτης κατεβαίνει από την Αθήνα για να παρευρεθεί σε μια από αυτές.

Ας δούμε μερικούς από τους ναούς αυτούς, όπου στον καθένα εξ αυτών, λατρευόταν με διαφορετικό τρόπο κάποιος Θεός, Θεά ή ακόμα και κάποιος ήρωας. Τα ιερά ή τα ηρώα στα οποία θα αναφερθούμε δεν ήταν τα μοναδικά αλλά τα κυριότερα. Επίσης άλλα ήταν των γηγενών κατοίκων και άλλα των μετοίκων. Κάθε ένα από αυτά τα ιερά διατηρούσε τους δικούς του τύπους λατρείας, τα δικά του έθιμα και παραδόσεις.

Στο ταξίδι μας αυτό στην θρησκευτικότητα και στους τόπους λατρείας του αρχαίου Πειραιά, πολύτιμο εργαλείο θα σταθεί το βιβλίο του Μαρίνου Τσάμη με τίτλο «Αρχαιογνωστικά του Πειραιά» (Πειραιάς, Φεβρουάριος 2004).

1. Ναοί Σωτήρος Διός και Σώτειρας Αθηνάς

Την πρωτοκαθεδρία καταλαμβάνει φυσικά το ιερό του Σωτήρος Διός και της Σώτειρας Αθηνάς. Οι αρχαίοι ναυτικοί αντιμετωπίζοντας συχνά την εποχή εκείνη κάποιο θανάσιμο κίνδυνο ύστερα από ένα θαλασσινό ταξίδι, προσέφεραν σπονδές και αφιερώματα (τάματα) ευχαριστώντας για τη σωτηρία τους. Οι προσφορές αυτές είχαν ως αποδέκτες τα χάλκινα αγάλματα του Δία και της Αθηνάς που βρίσκονταν εντός ιερού δίπλα ακριβώς στο πειραϊκό λιμάνι. Επρόκειτο για το περίφημο ιερό στην αρχαιότητα του Διός Σωτήρος και της Αθηνάς Σώτειρας. Το ιερό εντός του οποίου στεγάζονταν τα δύο αυτά χάλκινα αγάλματα βρισκόταν εκεί που μεταγενέστερα διαμορφώθηκε ο Τινάνειος Κήπος. Εκεί στην καταχωμένη με απόφαση του Κ.Α.Σ. σήμερα Λεωφόρο Γεωργίου Α’ προς διευκόλυνση της πορείας του Τραμ, ήταν που το 1959 βρέθηκαν τα χάλκινα και μαρμάρινα αγάλματα που είχαν τοποθετηθεί εντός ενός μικρού δωματίου το οποίο οι αρχαιολόγοι για συντομία σήμερα αποκαλούν ως «χάλκινο δωμάτιο». Σε αυτό το χάλκινο και καταχωμένο λοιπόν δωμάτιο, είχαν βρεθεί τρία μαρμάρινα αγάλματα, μια χάλκινη μάσκα, ένα χάλκινο άγαλμα, μια χάλκινη κόρη (ύψους 1.94 μ.) ένα χάλκινο άγαλμα του Απόλλωνα (το αρχαιότερο που έχει βρεθεί μέχρι στιγμής στον ελληνικό χώρο) καθώς και ένα τεράστιο χάλκινο άγαλμα της Αθηνάς ύψους 2.35 μέτρων. Τα περισσότερα εξ αυτών των ευρημάτων ανήκαν στους δύο αυτούς ναούς του Διός Σωτήρος και της Σώτειρας Αθηνάς. Προς τιμή του οι ναυτικοί εκτός από τα τάματα που αφιέρωναν τελούσαν και τα Δισωτήρια, θερινές δηλαδή εορτές που περιελάμβαναν ναυτικούς αγώνες και πορεία πομπής από το λιμάνι στους ναούς. Στον Πειραιά υπήρχε η συνήθεια το τρίτο ποτήρι κρασί να το αφιερώνουν στον Δία Σωτήρα.  

Λεπτομέρεια χάρτη του αρχαίου Πειραιά που αναπαριστά το λιμένα της Ζέας (πάνω αριστερά) με τους νεωσοίκους, όπως επίσης και τον Κάνθαρο (εμπορικό λιμάνι) στο κάτω μέρος της αναπαράστασης.

 Έργο του Π. Μουτόπουλου από την Εκδοτική Αθηνών  - 1978

2. Το Αφροδίσιο (ιερό της Αφροδίτης)

 Η Αφροδίτη εκτός από θεά της ομορφιάς όπως επικράτησε να θεωρείται, λατρευόταν στον Πειραιά ως προστάτιδα των ναυτικών. Και αυτό όχι τυχαίως αλλά ύστερα από δύο σπουδαίες εμφανίσεις της όπου η Αφροδίτη είχε κάνει αισθητή την παρουσία της μέσω οιωνών. Η πρώτη εμφάνισή της ήταν στη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Μάλιστα είχε εμφανιστεί μαζί με μια άλλη θεά. Ήταν η θεά Αθηνά που είχε εμφανιστεί με τη μορφή κουκουβάγιας και η θεά Αφροδίτη με τη μορφή περιστεριού. Η μεν κουκουβάγια πετούσε από το ένα ελληνικό πλοίο στο άλλο, ενώ η περιστέρα πήγε κι έκατσε στο πλοίο του ίδιου του Θεμιστοκλή. Για αυτό μετά το πέρας της νικηφόρου ναυμαχίας ο Θεμιστοκλής ίδρυσε στον Πειραιά ναό αφιερωμένο στην Αφροδίτη. Η δεύτερη φορά ήταν στη ναυμαχία της Κνίδου όπου οι Αθηναίοι κατέστρεψαν τον στόλο των Σπαρτιατών και ο Κόνων ίδρυσε ιερό αφιερωμένο στην Αφροδίτη Εύπλοια. Το ιερό αυτό τοποθετείται περίπου στη σημερινή διασταύρωση των οδών Αγίου Νικολάου και οδού Ευπλοίας (εξ ου και η ονομασία της οδού, η σχετική με τη Εύπλοια Αφροδίτη).

2. Ναός της Μουνιχίας Αρτέμιδος

Άποψη από το λόφο της Μουνιχίας (σημερινής Καστέλλας) στο βάθος ο ναός της Μουνιχίας Αρτέμιδος στη θέση του σημερινού Ναυτικού Ομίλου. Λίγο δεξιά η νήσος Σταλίδα (γνωστή ως νήσος Κουμουνδούρου ή Παρασκευά σήμερα)

Όταν κατεδαφίσθηκε το 1935 η Έπαυλη Κουμουνδούρου προκειμένου στη θέση της να ανεγερθεί ο Ναυτικός Όμιλος Ελλάδος, έγιναν ανασκαφές υπό την εποπτεία του Αρχαιολόγου Φωτιάδου. Διαπιστώθηκε λοιπόν ότι η Έπαυλη αυτή ήταν χτισμένη επί ιερού της Θεάς Άρτεμης. Βρέθηκε επίσης μια επιγραφή «ΙΕΡΟΝ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ» και μια άλλη που ανέγραφε «ΧΑΙΡΕ ΜΟΥΝΙΧΕ». Λίγο πιο μακριά από την ανασκαφή βρέθηκε και ένας ακέφαλος κορμός γυναίκας που θεωρήθηκε ότι ανήκε στην Αρτέμιδα της Μουνιχίας. Υπήρχαν διάσπαρτα και πολλά άλλα αναθήματα.(Πήλινα ειδώλια αγοριών και κοριτσιών). 

1 Ιουνίου 1935 - Ανασκαφές και αρχαιολογικά ευρήματα που πιστοποιούν την ύπαρξη ιερού της Αρτέμιδος στο σημείο που κάποτε βρισκόταν η Έπαυλη Κουμουνδούρου και που τη θέση της στη συνέχεια κατέλαβε ο Ναυτικός Όμιλος Ελλάδος

Σχετικές με την Θεά εορτές γίνονταν κατά τον αττικό μήνα Μουνιχιών. Τα Μουνίχια τελούνταν την 16η ημέρα αυτού του μήνα στο ναό στην θέση του οποίου όπως αναφέραμε βρίσκονταν η Έπαυλη. Η εορτή αυτή γίνονταν για το περιστατικό με τον Έμβαρο και για αυτό γίνονταν υπό την εποπτεία του γένους των Εμβαριδών. Η Μουνιχία Αρτέμιδα λατρευόταν στον Πειραιά από την εποχή των πρώτων κατοίκων του των Μινυών. Αργότερα οι Πειραιώτες την τιμούσαν, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος, σε ανάμνηση της νίκης στη Σαλαμίνα. Ο εορτασμός της γινόταν σε μήνα που έφερε το όνομά της. Τον μήνα Μουνιχιώνος που αντιστοιχεί με την σημερινή περίοδο Απριλίου – Μαΐου. 

Στο ναό της Αρτέμιδος κατέφευγε ζητώντας άσυλο όποιος επιζητούσε την αποφυγή τιμωρίας ή καταδίκης. Στη θέση του ναού παρά τις ανακαλύψεις του 1935-36 οικοδομήθηκε ο Ναυτικός Όμιλος.

Χάλκινο άγαλαμα  της Μουνιχίας Αρτέμιδος από το Μουσείο Πειραιώς, αντίγραφγο αυτού  κοσμεί σήμερα τον προαύλιο χώρο του Ναυτικού Ομίλου Ελλάδος.

3. Ιερό του Διονύσου

Προσωπίδα του 4ου αιώνα π.χ. που βρέθηκε το 1959 στην Φίλωνος και Γεωργίου Α΄.-Αρχ .Μουσείο Πειραιώς

Όταν το 1884 ξεκινούν οι ανασκαφές για την οικοδόμηση του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιώς, ανακαλύπτεται αρχαίο ιερό του Διονύσου με παρακείμενο οίκημα των Διονυσιαστών. Μια σπουδαία μορφή της εποχής, ο Ιάκωβος Δραγάτσης φιλόλογος και αρχαιολόγος, που διατηρούσε έναντι του εργοταξίου (εντός του Γυμνασίου Αρρένων Πειραιά, την μετέπειτα Ιωνίδειο) την Αρχαιολογική του συλλογή, σπεύδει να πραγματοποιήσει έρευνα και στην εφημερίδα "Σφαίρα" ανακοινώνει "Ναός Διονύσου εν Πειραιεί". Γνωστά ήταν βεβαίως και πριν την ανακάλυψη του ναού του Διονύσου, τα «Διονύσια τα εν Πειραιεί», που ήταν μια πομπή που γινόταν με κατεύθυνση του ναό εντός του οποίου υπήρχε βωμός στον ήρωα του Πειραιά με το όνομα (προσέξτε την ονομασία) «Ακρατοπότη»!

Λεπτομέρεια χάρτη του αρχαίου Πειραιά που αναπαριστά το λιμάνι της Μουνιχίας (σημερινό Μικρολίμανο). Έργο του Π. Μουτόπουλου από την Εκδοτική Αθηνών  - 1978

Φυσικά και το ιερό του Διονύσου και το παρακείμενο οίκημα των Διονυσιαστών καταχωθήκαν από το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά και από άλλες μεταγενέστερες οικοδομήσεις. Τα Διονύσια ήταν τόσο σημαντικές γιορτές ώστε έφτασαν να εντυπωσιάσουν τον Πεισίστρατο που επιζήτησε να τα καθιερώσει στην Αθήνα! Οι Διονυσιαστές του Πειραιά γιόρταζαν ξέφρενα με κύμβαλα και αυλούς και με τη χρήση κάποιων ορειχάλκινων δίσκων που έκαναν φοβερό θόρυβο. Από τις πειραϊκές αυτές γιορτές των Διονυσιαστών του Πειραιά βγήκε και ο όρος «αλαλάζον κύμβαλον» για τον άνθρωπο που ενοχλείται από ξένες γνώμες. Αυτό το αλαλάζον κύμβαλον ήταν ο ορειχάλκινος δίσκος των Διονυσιαστών που παρήγαγε απίστευτο κρότο.  

4. Ιερό της Βενδίδος Αρτέμιδος 

Το πειραιώτικο ανάγλυφο που βρέθηκε να εκτίθεται στο Μουσείο της Κοπεγχάγης.

Φέρει την επιγραφή "Artemis Bendis, Harbor of Piraeus".

 

Εκτός από την Μουνιχία Αρτέμιδα, στον Πειραιά υπήρχε ο ναός και της Βενδίδος Αρτέμιδος γνωστός και ως Βενδίδειον. Η Βενδίς ήταν η Θρακική Άρτεμις. Ανάμεσα στους πολλούς κατοίκους με διαφορετική προέλευση που ζούσαν στον Πειραιά ήταν και οι Θρακιώτες. οι Θρακιώτες λοιπόν που εγκαταστάθηκαν στον Πειραιά έφτιαξαν προς τιμήν της ιερό το καλούμενο Βενδίδειον στο οποίο τελούσαν εορταστικές εκδηλώσεις τα Βενδίδεια τη 19η Θαργηλιώνος ημερομηνία που σήμερα προσδιορίζεται περίπου γύρω στις αρχές Ιουνίου. 

Τα Βενδίδεια περιελάμβαναν πομπές και λαμπαδηφορίες. Οι περισσότερες εορτές άλλωστε εκείνα τα χρόνια λάμβαναν χώρα μεταξύ ανοίξεως και φθινοπώρου, ώστε να εξασφαλίζουν τη μεγαλύτερη συμμετοχή κόσμου λόγω ευμενών καιρικών συνθηκών. Το ιερό της Βενδίδος Αρτέμιδος, προσδιορίστηκε ότι βρισκόταν κάπου κοντά στο Θέατρο Τσόχα της Καστέλλας, για αυτό και εκεί τα παλαιότερα χρόνια υπήρχε δρόμος που καλείτο οδός Βενδιδείου. Κατά τον Ιάκωβο Δραγάτση ο προσδιορισμός του Βενδιδείου στην Καστέλλα είναι λανθασμένος και θα πρέπει κατά τη δική του άποψη να προσδιοριστεί πέριξ του Ζαννείου Νοσοκομείου. Την άποψή του αυτή, ενίσχυε η εύρεση ενός αναγλύφου που αναπαριστούσε την Άρτεμη Βενδίς και το οποίο για κάποιο λόγο που ουδείς γνωρίζει εξαφανίστηκε και βρέθηκε μετά από χρόνια να κοσμεί το Μουσείο της Κοπεγχάγης!

Στην Πολιτεία του Πλάτωνα αναφέρεται (εδάφ. 327α) ότι όταν ο Σωκράτης κατέβηκε στον Πειραιά μετά του Γλαύκωνος του Αρίστωνος, για να προσευχηθεί στην Θεά Μουνιχία Αρτέμιδα, έγραψε ότι η πομπή που παρακολούθησε ήταν ωραία, χωρίς όμως να υστερεί (να είναι κατώτερη) και η πομπή που έκαναν για τη δική τους Άρτεμη οι Θρακιώτες. Από αυτό διαφαίνεται ότι ήταν γνωστή η λατρεία της Βενδίδος Αρτέμιδος όχι μόνο στους Πειραιώτες που συμμετείχαν, αλλά και στους Αθηναίους που κατέβαιναν να παρακολουθήσουν, όπως έκανε ο Σωκράτης.

5. Το Θεσμοφόριον

Ένα ιερό για την θεά Δήμητρα (Θεσμοφόρο Δήμητρα) που δίδαξε στους ανθρώπους την καλλιέργεια της γης. Και σαν τέτοια λατρευόταν την περίοδο της σποράς δηλαδή κατά το μήνα Πυανεψίωνος που αντιστοιχεί από τα μέσα του Οκτωβρίου έως τα μέσα του Νοεμβρίου. Γνωστή η κωμωδία του Αριστοφάνη «Θεσμοφωριάζουσες». Στον Πειραιά βρέθηκε ένα ανάγλυφο που παριστάνει μια κόρη να κρατά στα χέρια της μια δάδα. Αναγνωρίσθηκε ως κόρη που συμμετείχε στη λατρεία της Θεσμοφόρου Δήμητρας και έλαβε την ονομασία ως «Κόρη του Πειραιά». Ο Καθηγητής Ιάκωβος Δραγάτσης ανέφερε ότι βρέθηκε ψηλά στην ανηφοριά της Λεωφόρου Γεωργίου Α’ (και πάλι ο Δραγάτσης και πάλι στην Λεωφόρο Γεωργίου) σχεδόν πάνω στην κορυφή το λόφου.

6. Μητρώον

Ναός αφιερωμένος στην Θεά Μητέρα που συναντάται κατά εποχές με διαφορετικές ονομασίες. Θεά Γαία, ήτοι θεά της γεωργίας ήτοι Δήμητρα. Αργότερα τη θέση της έλαβε η Ρέα ή Ρέα Κυβέλη. Η Ρέα επι τω πλείστω λατρεύτηκε ως θεά της γης και ταυτίστηκε με τη θεά Μητέρα. Στο Μητρώον Ναόν καθώς φυλάσσονταν οι νόμοι της πόλης αλλά και τα σπουδαιότερα αρχεία της, η λέξη κατέληξε να σημαίνει στο τέλος τα αρχεία της πόλης και όχι έναν ναό αφιερωμένο στην θεά Μητέρα. Στον Πειραιά γνωστή η οδός Μητρώου.

7. Το Θησείον

Ο Θησέας κατά την παράδοση ζήτησε τέσσερα μόνο ηρώα να υπάρχουν αφιερωμένα σε αυτόν. Και αυτό διότι πίστευε ότι ο Ηρακλής ήταν μεγαλύτερος του σε μέγεθος ήρωας και δεν ήθελε να τον ξεπεράσει σε αριθμό ιερών (ηρώων)! Ένα από αυτά τα τέσσερα ιερά λοιπόν βρισκόταν στον Πειραιά. Τι ωραίο που θα ήταν να υπήρχε σήμερα Θησείο Πειραιά!

8. Ηρώον Εχέλου

Εκτός από ηρώο στον Θησέα υπήρχε στον Πειραιά και ηρώο αφιερωμένο στον ήρωα Έχελο. Στο Νέο Φάληρο, κοντά στο γήπεδο «Γ. Καραϊσκάκης» ήταν το ηρώο αυτό. Για αυτό τον λόγο και όλη η περιοχή εκεί στην αρχαιότητα καλείταο Εχελίδαι.

9. Ιερό της θεότητας του Σαβάζιου των Φρυγίων

Ο Σαβάζιος για του Φρύγες ήταν κατά πάσα πιθανότητα ο ελληνικός θεός Διόνυσος. Λατρεία ξένη προς τους Έλληνες αλλά ιδιαιτέρως αγαπητή για τους Φρύγες που ζούσαν στον Πειραιά.

10. Ιερό της Ίσιδος

Σπουδαία θεά της Αιγύπτου που είχε παντρευτεί τον αδελφό της Όσιρι.

11. Το ιερό της Κιτίας Αφροδίτης (Κύπρου)

Μόλις η Αφροδίτη αναδύθηκε από τη θάλασσα των Κυθήρων μεταφέρθηκε πάνω σε ένα κοχύλι στην Κύπρο. Συνεπώς το κυπριακό χώμα ήταν το πρώτο που πάτησε η Θεά ύστερα από την θαλάσσια ανάδυσή της. Η ιδιαιτέρως λατρευόμενη Αφροδίτη στον Πειραιά απέκτησε και ιερό για τους ερχόμενους εκ του Κιτίου (από την Κύπρο) Έλληνες.

12.  Το ιερό της Αφροδίτης και του Άδωνη της Σαλαμίνας Κύπρου

Ιδιαίτερος ο δεσμός του Πειραιά με την πόλη Σαλαμίνα της Κύπρου. Μη ξεχνάμε ότι το φονικό δικαστήριο της Φρεαττύδας ήταν εκείνο που εκδίκασε την υπόθεση του Σαλαμίνιου Τεύκρου και έκρινε την ενοχή του για την μη αποτροπή της αυτοκτονίας του ετεροθαλούς αδελφού του Αίαντα. Ο Τεύκρος καταδικάστηκε σε εξορία και από την Φρεαττύδα βρέθηκε στην Κύπρο όπου ίδρυσε την πόλη Σαλαμίνα σε ανάμνηση της Σαλαμίνας που ήταν ο γενέθλιος τόπος του. Ο πανέμορφος νέος Άδωνης κατά διαταγή του Δία όφειλε να μένει τέσσερις μήνες κοντά στην Περσεφόνη, τέσσερις στην θεά Αφροδίτη και άλλους τέσσερις μόνος του. Σκοτώθηκε όμως από αγριόχειρο κατά τη διάρκεια κυνηγιού και η Αφροδίτη που τον αγαπούσε τον ξάπλωσε πάνω στα μαρούλια. Έκτοτε αυτά χρησιμοποιούνται ως φάρμακο κατά του έρωτα, αφού πάνω σε αυτά πέθανε ο αγαπημένος της Αφροδίτης Άδωνης. Έτσι έμεινε ότι το μαρούλι σκοτώνει τον έρωτα!

Τμήμα επιτύμβιας στήλης ενός μετοίκου από την Φοινίκη -Αρχ. Μουσείο Πειραιά

13. Ιερό του Βάαλ 

Θεότητα των Φοινίκων και των Χαναναίων που ταυτίστηκε με τον ήλιο.

14. Ιερό του Μίθρα

Αρχαία περσική θεότητα επίσης ταυτισμένη με τον ήλιο. Η λατρεία του Μίθρα αργότερα διαδόθηκε σε όλη την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Στην Ελλάδα του 100 μ.Χ. οι οπαδοί του Μιθραϊσμού ήταν περισσότεροι από όσους είχαν ασπασθεί τον Χριστιανισμό.

15. Ιερό του Δία από τα Λάβρανδα της Καρίας

Φυσικά στον αρχαίο Πειραιά υπήρχαν κι άλλοι ναοί, ιερά και ηρώα. Εμείς απλώς αναφέραμε τα σπουδαιότερα. Επίσης αναφερθήκαμε στα ιερά και στον τύπο λατρείας που επικράτησαν στην πόλη ύστερα από τον Θεμιστοκλή. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ένας διαφορετικός αλλά εξίσου ενδιαφέρον Πειραιάς υπήρχε και πριν. Το μαρτυρούν τα «Θεόσπιτα», δηλαδή τα σπίτια λαξευμένα σε βράχο στο λόφο της Καστέλλας (Μουνιχίας). Υπήρχε επίσης το «Τετράκωμο» που στηριζόταν στην λατρεία του Ηρακλέους.

Πηγή ://pireorama.blogspot.com/2018 / επικουρική φωτογραφία  ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ

ellinondiktyo.blogspot.com