ΟΙ ΜΕΣΟΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ;
Του Δρ Νίκου Α. Πουλιανού
(Δημοσιεύθηκε στις ανακοινώσεις του XVI Συμποσίου Προϊστορικής Τέχνης στη Valcamonica της Ιταλίας, 24-29 Σεπτ. 1998. Εκδ. Prof. E. Anati.)
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Mία αρχέγονη, πιθανότατα ανθρωπόμορφη, αναπαράσταση βρέθηκε στο λιγνιτωρυχείο Καρδιάς Πτολεμαΐδας της ΔΕΗ, σε βάθος 10 -12 περίπου μέτρων από την επιφάνεια του εδάφους.
Αναπαριστά μία όρθια φιγούρα που αποτελείται από τρία περίπου ίσα μέρη, το κεφάλι, το σώμα και τα πόδια, συνολικού ύψους 233 χλστ. και μέγιστου πλάτους 151 χλστ. Αποτελείται από συμπαγή λευκό λεπτοφυή ασβεστιτικό ψαμμίτη, ο οποίος εμπεριέχει ενσωματωμένες μικρές ασβεστολιθικές πέτρες. Η περιοχή που αντιστοιχεί στα μάτια και τα ρουθούνια έχει πιθανότατα λαξευτεί και τέσσερις μικρές πέτρες έχουν παραμείνει μέσα στις κοιλότητές τους.
Στην κάτω κοιλιακή χώρα απαντάται ένας φαλλός, ύψους 16 χλστ. και διαμέτρου 30 χλστ. Η επεξεργασία του γλυπτού συμπληρώνεται από μία (όμοια) τριπλή προσπάθεια διάτρησης του ψαμμιτικού πετρώματος. Η πρώτη βρίσκεται στην πλάτη και φτάνει τα 10 χλστ. βάθους.
Η δεύτερη έγινε αμφίπλευρα στο λαιμό (βάθους 22 χλστ. από δεξιά και 31 χλστ. από αριστερά). Η τρίτη είναι επίσης αμφίπλευρη, αλλά διαπερνά όλη την περιοχή των ώμων, σχηματίζοντας μία κυλινδρική μικροσήραγγα μήκους 100 χλστ. Οι οπές τους παρουσιάζουν όλες την ίδια διάμετρο 10-12 χλστ.
Σύμφωνα με τις πάρα πάνω παρατηρήσεις εξάγεται το συμπέρασμα ότι ένας προϊστορικός άνθρωπος βρήκε το ψαμμιτικό πέτρωμα που παρουσίαζε ήδη μία σχηματοποιημένη μορφή και το επεξεργάστηκε πάρα πέρα. Το αντικείμενο ονομάστηκε “Το Πρωτόγλυπτο της Μακεδονίας” και η στρωματογραφική του θέση δείχνει μία ηλικία 500-800.000 περίπου ετών.
Η Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος από το 1968 προωθεί ένα πρόγραμμα ανασκαφικών και επιφανειακών ερευνών γύρω από την ευρύτερη γεωγραφική περιοχή του σπηλαίου Πετραλώνων Χαλκιδικής. Το πρόγραμμα αυτό περιλαμβάνει τον εντοπισμό και τη διάσωση των παλαιοανθρωπολογικών ευρημάτων της λεκάνης Εορδαίας (Δ. Μακεδονία).
Η παρούσα ανακοίνωση αναφέρεται στην ανακάλυψη μίας πέτρινης αναπαράστασης, πιθανότατα ανθρωπόμορφης, ύψους 232 χλστ. και βάρους 3 κιλών. Βρέθηκε το 1985-6 από τον τεχνικό της Δ.Ε.Η. κ. Κώστα Παπακωνσταντίνου, στο (ανενεργό) Νότιο λιγνιτωρυχείο της ΔΕΗ στην Καρδιά Πτολεμαΐδας , σε βάθος 10-12 περίπου μέτρων από την επιφάνεια του εδάφους. Σύμφωνα με τον ίδιο, το αντικείμενο κέντρισε την περιέργειά του, σε σημείο να το περισυλλέξει και να το μεταφέρει σπίτι του, θεωρώντας όμως παράλληλα ότι είναι απλά μία παράξενη πέτρα.
Στο τέλος του 1993 πληροφορήθηκε σχετικά με τη δράση του Παραρτήματος Πτολεμαΐδας της Α.Ε.Ε., το οποίο είχε επανενεργοποιηθεί με δική μου ευθύνη δύο χρόνια νωρίτερα και αποφάσισε να το προσκομίσει για εξέταση. Στο ίδιο παράρτημα διάφορα άλλα παλαιοντολογικά και παλαιολιθικά ευρήματα της Α.Ε.Ε. από την περιοχή έχουν διασωθεί με τη βοήθεια της Δημαρχίας και της Πολιτιστικής Επιτροπής της Ε.Ε. (Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Poulianos A. N., 1977. Poulianos A. N. & Poulianos N. A., 1980, 1994 and Poulianos N. A. 1998a,b).
 |
| Δεξιά πλάγια όψη |
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το περίγραμμα του αντικειμένου παρουσιάζει το σχήμα μίας όρθιας μορφής, η οποία διαχωρίζεται σε τρία περίπου ίσα μέρη. Το κεφάλι με τα μάτια, τη μύτη και το λαιμό, το σώμα και ακολουθεί η λιγότερο ευκρινής περιοχή των ποδιών.
Το υλικό του αποτελείται από συμπαγή λευκό λεπτοφυή ασβεστιτικό ψαμμίτη με προσμίξεις χαλαζία και εμπεριέχει ενσωματωμένες μικρές ασβεστολιθικές πέτρες. Με τη σειρά του, όλο το πέτρωμα έχει επικαλυφθεί από λεπτότατη γκριζοκίτρινη άργιλο. Η μακροσκοπική εξέταση του αντικειμένου δείχνει ότι το ψαμμιτικό πέτρωμα, που παρουσίαζε ήδη μία σχηματοποιημένη μορφή, επεξεργάστηκε πάρα πέρα από έναν προϊστορικό άνθρωπο. Αυτό το συμπέρασμα στηρίζεται στις ακόλουθες παρατηρήσεις.
Η πρώτη αφορά τη σύγκριση με άλλα πετρώματα παρόμοιας φύσεως, αλλά ακατέργαστα, που βρέθηκαν στην ίδια περιοχή, το ίδιο βάθος (10-12 μ.) και το ίδιο γεωλογικό στρώμα. Ένα από αυτά βρέθηκε πάλι από τον κ. Κ. Παπακωνσταντίνου στο ίδιο ανενεργό ορυχείο Καρδιάς (30 μ. από την αρχέγονη αναπαράσταση) και άλλα δύο από τον γράφοντα στο λιγνιτωρυχείο Αμυνταίου.
Η εξωτερική τους επιφάνεια καλύπτεται από γκρίζα άμμο, ενώ το εσωτερικό αποτελείται από λευκοκίτρινη άργιλο (παρόμοια με αυτή της αναπαράστασης). Η γκρίζα επικάλυψη οφείλεται κυρίως στα περιβάλλοντα κατά την ανεύρεση στρώματα. Από τα πάρα πάνω συμπεραίνεται ότι το γκριζοκίτρινο χρώμα που καλύπτει το υπό εξέταση αντικείμενο οφείλεται στο γεγονός ότι η επιφανειακή του κρούστα έχει σχεδόν εξολοκλήρου απομακρυνθεί τεχνητά κατά την επεξεργασία του (ενώ δηλ. αρχικά ήταν καλυμμένο με γκρίζα άμμο).
Αντίθετα, και όπως δείχνουν οι παρατηρήσεις στο στερεομικροσκόπιο, η περιοχή των κοιλωμάτων που αντιστοιχεί σε ζεύγος οφθαλμών (το αριστερό παρουσιάζει μήκος 31 χλστ., ύψος 25 χλστ. και βάθος 16 χλστ., ενώ το δεξί παρουσιάζει μήκος 37 χλστ., ύψος 26 χλστ. και βάθος 20 χλστ.) έχουν υποστεί χαράξεις οι οποίες προέρχονται από απότομα κοψίματα πάνω στα νερά του ψαμμίτη. Το ίδιο παρατηρείται και στην περιοχή των ρουθουνιών (διαμέτρου 15 περίπου χλστ. και βάθους 2-3 χλστ.), τα οποία βρίσκονται τοποθετημένα πάνω σε μία ογκώδη προεξέχουσα "μουσούδα".
Oρισμένες από τις προαναφερόμενες ενσωματωμένες στον ψαμμίτη μικρές πέτρες χρησίμευσαν κατά τη λάξευση του ανάγλυφου του προσώπου, κυρίως όσον αφορά τις κοιλότητες των ματιών και των ρουθουνιών. Αυτές, εμπεριέχουν μικρές πέτρες που πρέπει να προεξείχαν αρχικά 1-2 χλστ. πριν από τη λάξευση, κρίνοντας από ορισμένες χαρακιές που υπάρχουν γύρω τους και από το γεγονός ότι η απώτερη εξωτερική τους επιφάνεια για 1-2 χλστ. έχει σκούρο γκρίζο χρώμα (παρόμοιο με αυτό που έχουν οι άλλες προεξέχουσες αχρησιμοποίητες μικρές πέτρες).
Μετά τη λάξευση, το προεξέχον μέρος αυξήθηκε κατά άλλα 1 έως 4 χλστ., σχηματίζοντας γύρω τους ένα μικρό "χαντάκι". Στην περίπτωση των ματιών μοιάζουν με επιπρόσθετα εμφυτευμένους βολβούς. Το δεξί μάτι εμπεριέχει μία μικρή πέτρα (22 x 10 χλστ.), ενώ το αριστερό δύο μικρότερες (διαμέτρου 12 περίπου χλστ. και σε απόσταση 3-4 χλστ.). Κάθε ρουθούνι εμπεριέχει από μία μικρή πέτρα διαμέτρου περίπου 11-13 χλστ. Από τις μεγάλες επιφάνειες του σώματος, η πιο επεξεργασμένη εμφανίζεται να είναι η κοιλιακή χώρα – όντας πιο άγριας υφής και λιγότερο λεία. Στο κάτω τμήμα της απαντάται ένας φαλλός, ύψους 16 χλστ. και διαμέτρου 30 χλστ.
Η κατασκευή του πιθανόν να οφείλεται σε μία άλλη μικρή πέτρα που υπάρχει στη βάση του άνω μέρους του (εμποδίζοντας ίσως την πάρα πέρα λάξευση). Αντίθετα, τα σαν “χιονάνθρωπου” (ημιτελή) στρογγυλοποιημένα πόδια (το καθένα διαμέτρου περίπου 55 χλστ. και ολικού ανοίγματος 151 χλστ.) και το πίσω μέρος του σώματος δείχνουν λιγότερο επεξεργασμένα. Η μέση είναι σχετικά λεπτή και δεν ξεπερνά το μήκος της κεφαλής (106 χλστ.).
Επιπρόσθετα μπορεί να αναφερθεί η ύπαρξη ορισμένων επιπλέον χαράξεων. Αυτές είναι αβαθείς (1-2 χλστ.), αλλά επιμήκεις (10-40 χλστ.) και βρίσκονται: α) στο άκρο αριστερό τμήμα του λαιμού, β) στην έξω πλάγια επιφάνεια του αριστερού ποδιού, καθώς και γ) στο μέσον του κοιλώματος (50 περίπου χλστ.) που υπάρχει ανάμεσα στα πόδια.
Το πιο εντυπωσιακό πάντως χαρακτηριστικό τού αντικειμένου και που επιβεβαιώνει ακόμη περισσότερο τις προηγούμενες παρατηρήσεις, είναι η τριπλή προσπάθεια διάτρησης του σώματος αυτού του αρχέγονου πρωτόγλυπτου.
Η πρώτη έγινε στην "πλάτη", στο ύψος της μέσης και πάνω από το αριστερό πόδι, αλλά μόνο από τη μία πλευρά και για ένα βάθος 10 χλστ. Η δεύτερη έγινε αμφίπλευρα, σε αντιστοιχία με τον "σβέρκο", πίσω από τα μάτια, για ένα βάθος 22 χλστ. από δεξιά και 31 χλστ. από αριστερά.
Η τρίτη προσπάθεια έγινε επίσης αμφίπλευρα στο ύψος των ασχημάτιστων "ώμων" (εύρους 100 περίπου χλστ.), δημιουργώντας μία διαμπερή κυλινδρική μικροσήραγγα μήκους 93 χλστ. Όλες οι οπές (οι είσοδοι) έχουν σχεδόν την ίδια διάμετρο (10-12 χλστ.), οι οποίες στη συνέχεια στενεύουν λίγο, σα χωνί, για 1-2 χλστ. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι δημιουργήθηκαν από την ίδια αιτία.
Πιθανόν με ένα "τρυπάνι", το οποίο πρέπει να ήταν φτιαγμένο από ένα μαλακό υλικό, αλλά αρκετά δυνατό για τη διάτρηση του ψαμμίτη. Π. χ. ένα κλαδί ή ένα οστό, που χρησιμοποιήθηκε περιστροφικά ανάμεσα στις παλάμες. Αυτό το συμπέρασμα υποστηρίζεται από το γεγονός ότι δεν υπάρχουν ξυσίματα, εγκοπές ή ραγίσματα γύρω και μέσα στις οπές, που θα είχαν προκληθεί από ένα καλέμι ή σφυρί. Έτσι πρέπει να αποκλεισθεί η περίπτωση χρήσης κάποιας κρουστικής μεθόδου.
Σχετικά με την αιτία των προσπαθειών διάτρησης του ψαμμίτη μπορούν να γίνουν ορισμένες υποθέσεις. Μία πιθανότητα είναι η διαμπερής μικροσήραγγα να διανοίχθηκε με σκοπό την με κάποιο τρόπο ανάρτηση (π.χ. σε ένα δένδρο, με λουριά από δέρμα, φυτά ή ρίζες), ίσως για τελετουργικούς σκοπούς. αυτής της πιο λευκής ακόμη τότε και μάλλον εντυπωσιακής πρωτόγλυπτης κατασκευής. Αυτή η μικροσήραγγα, είναι επίσης πιθανόν να κατασκευάστηκε για να χρησιμεύσει σαν υποδοχή κατάλληλα διαμορφωμένων κλαδιών ή οστών για την αναπαράσταση των χεριών που λείπουν.
Όσον αφορά τις άλλες δύο προσπάθειες μπορούν να θεωρηθούν σαν αποτυχημένες και να εγκαταλείφθηκαν, επειδή ο ψαμμίτης γύρω από την οπή του σβέρκου ήταν σχεδόν έτοιμος να σπάσει, ενώ αυτή της πλάτης βρίσκεται σε μία εντελώς παράκεντρη θέση σε σχέση με το κέντρο βάρους του αντικειμένου.
Οι παραπάνω περιγραφές (η όρθια στάση, η ύπαρξη και η θέση του φαλλού) αφήνουν λιγότερα περιθώρια να θεωρηθεί το αρχέγονο πρωτόγλυπτο σαν μία ζωομορφική αναπαράσταση. Έτσι μέσα στις πιθανές υποθέσεις πρέπει να συμπεριληφθεί και η προσπάθεια του προϊστορικού ανθρώπου για την απεικόνιση ή/και λατρεία του ίδιου του εαυτού του. Όπως διεθνώς συνηθίζεται, η ονομασία του προτείνεται να είναι: "Tο πρωτόγλυπτο της Μακεδονίας".
 |
| Φωτογραφία από την ΟΜΑΔΑ ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ του πρωτόγλυπτου της Μακεδονίας |
Η χρονολόγηση και η φύση του ευρήματος αποτελεί μία μεγάλη πρόκληση για την επιστήμη και αναμένεται να οδηγήσει σε μακροχρόνιες σχετικές έρευνες και επιστημονικές συζητήσεις. Η μεγαλύτερη δυσκολία έγκειται στο γεγονός ότι η ακριβής θέση ανεύρεσης έχει απωλεσθεί, καθόσον ολόκληρο το Νότιο Ορυχείο Καρδιάς έχει ανασκαφεί σε μία έκταση δεκάδων στρεμμάτων και για βάθος πάνω από 30 μ. κατά την εξόρυξη του λιγνίτη.
Τα τελευταία χρόνια η δυσκολία χρονολόγησης αυξήθηκε ακόμη περισσότερο από το γεγονός ότι ο κρατήρας που είχε σχηματιστεί από την εξόρυξη μπαζώθηκε εξ ολοκλήρου με φερτά υλικά και δενδροφυτεύθηκε από τη ΔΕΗ, στα πλαίσια των προγραμμάτων αποκατάστασης του περιβάλλοντος. Με τα σημερινά δεδομένα μόνο οι έμμεσες στρωματογραφικές παρατηρήσεις, το ίδιο το εύρημα και η μαρτυρία του τεχνικού κ. Κ. Παπακωσταντίνου μπορούν να διαφωτίσουν τα σχετικά επιστημονικά προβλήματα.
Η γενική στρωματογραφία της λεκάνης της Πτολεμαΐδας (Anastopoulos & Koukouzas,1972 and Vetoulis, 1956) παρουσιάζει την ακόλουθη διάταξη: Προς την επιφάνεια και για περίπου 20-100 μ. εμφανίζεται μία ενότητα Πλειο-πλειστοκαινικών στρωμάτων άμμου και αργίλου που διακόπτονται από μάργες και κροκαλοπαγή. Έπονται Πλειο-μειοκαινικά στρώματα λιγνίτη και άμμου που επικάθηνται σε Νεογενής και Τριασικούς σχηματισμούς.
Το εύρημα βρέθηκε στη βάση (κατώτερο τμήμα) μίας μάργας, μέσα σε στρώμα άμμου του ανώτερου τμήματος της πρώτης ομάδας στρωμάτων, σε βάθος 10 μ. Η έμμεση ηλικία αυτού του στρώματος προέρχεται από τη συνδυασμένη μελέτη διαφόρων παλαιοντολογικών και παλαιολιθικών ευρημάτων, της ίδιας στρωματογραφικής ενότητας. Υπεράνω του αντικειμένου, σε διάφορα στρώματα βρέθηκαν απολιθώματα του Bos primigenius ηλικίας 100.000-200.000 ετών και ένας χειροπέλεκυς της αχελαίος περιόδου περίπου 300.000 ετών.
Αδιάγνωστα τμήματα οστών ελεφάντων προερχόμενα από το ίδιο στρώμα με το πρωτόγλυπτο, χρονολογήθηκαν στις 900.000 + 300.000 χρόνια (Belluomini G., 1995). Μία έμμεση στήριξη αυτής της ηλικίας, προέρχεται από τη χρονολόγηση ενός σκελετού ελέφαντα 2.4-3.2 εκατ. ετών, που ανακαλύφθηκε (βλ. Poulianos A. & Poulianos N., 1980) σε ένα στρώμα άμμου 10 περίπου μ. χαμηλότερα από την αναπαράσταση.
Η αρχέγονη κατασκευή του ευρήματος, ιδίως σε σχέση με άλλα γνωστά προϊστορικά γλυπτά του παλαιού κόσμου, πιθανόν αντανακλά ένα προηγούμενο στάδιο εξέλιξης του σύγχρονου και του νεαντερτάλειου ανθρώπου. Αυτό πρέπει να αντιστοιχεί στο στάδιο των Αρχανθρώπων (sensu A. Poulianos, 1977 and Poulianos N., 1993, 1995), επιβεβαιώνοντας την αρχική ηλικία των 500.000 - 800.000 ετών (βλ. Poulianos A & Poulianos N., 1994) για την αρχέγονη αναπαράσταση της Πτολεμαΐδας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Anastopoulos C.I. & N. Koukouzas (1972) - Economic Geology on the Southern part of Ptolemais lignite basin (Macedonia-Greece). Geol. Geophys. 1b:1-189.
Belluomini G. (1995) - Amminoacid dating of elephant fossils from Aminteo lignite mine (in press).
Poulianos A. N. (1977) - Stratigraphy and age of the Petralonian Archanthropus. Anthropos, 4: 37-46. Athens.
Poulianos A. N. & N. A. Poulianos (1980) - Pliocene elephant hunters in Greece. Anthropos, 7: 108-121. Athens.
Poulianos N. A. (1984) - Ritrovamento di un elefante preistorico a Perdikkas, Nord Grecia. Tesi di laurea in Sc. Biol. Universita di Roma, “La Sapienza”, pp 110.
Poulianos N. A. (1986) - Lower Palaeolithic of Eastern Mediterranean and Balkans. Abstracts of the 11th Int. Congress of Prehist. and Arch. sc. England 1986.
Poulianos N. A. (1993) - The taxonomic problems of the “erectus” group in relation to its morphology and chronology. Abstracts of the Pithecanthropus Centennial, Int. Sc. Cong. on "Human Evolution in its Ecological Context". Leiden 26 June - 1 July 1993.
Poulianos N. A. (1995) - La grotta e l'uomo di Petralona. Dottorato di ricerca. Ed. B. Chiarelli, Istituto di Antropologia di Firenze, pp. 127.
Poulianos A. N. & N. A. Poulianos (1994) - Announcement to the Greek Ministry of Culture on a probable archaic remonstrance, 21-6-1994.
Poulianos N. A. (1998) - Preliminary report on the “Protosculpture of Macedonia” (manuscript in Greek). National Library of Greece. Deposited 3-6-1998.
Poulianos N. A. (1998) - Presentation of the “Protosculpture of Macedonia” to the Athens TV “ANT-1” evening news, 3-6-1998.
Vetoulis D. (1956) – On the Geology of Ptolemais basin. Annales Geologique des Pays Hellenique: 48-79.
Πηγές: Η ιστοσελίδα της Ανθρωπολογικής Εταιρίας Ελλάδος http://www.aee.gr/hellenic/
ΝΙΚΟΛΤΣΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ 08/12/2003 -http://www.fourakis-kea.com/
ellinondiktyo.blogspot.com
