Οι κορυφαίοι καλλιτέχνες της εποχής έφτιαξαν το ψηφιδωτό στην Αμφίπολη

Οι κορυφαίοι καλλιτέχνες της εποχής έφτιαξαν το ψηφιδωτό στην Αμφίπολη 

«Το ψηφιδωτό στην Αμφίπολη είναι από τα ωραιότερα δείγματα βοτσαλωτού ψηφιδωτού που έχω δει και της αρχαίας ελληνικής τέχνης γενικότερα. Εδώ το ψηφιακό αναδεικνύεται ως μια από τις ευγενέστερες τέχνες της εποχής».

Η Δάφνη Αγγελίδου συγκαταλέγεται στους ελάχιστους σήμερα καλλιτέχνες που δημιουργούν ψηφιδωτά. Είναι ζωγράφος και αναπληρώτρια καθηγήτρια στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, στο εργαστήριο Ψηφιδωτού.

Σήμερα εστιάζει τη ματιά της στο εντυπωσιακό ψηφιδωτό του Τύμβου Καστά της Αμφίπολης που η θεματολογία του παραπέμπει στο γνωστό μυθολογικό θέμα της αρπαγής της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα.

Η γνωστή εικαστικός μάς μιλάει επίσης για τους καλλιτέχνες που δημιούργησαν αυτά τα ποιοτικά έργα αλλά και για τα μυστικά της τέχνης τους. «Αυτό που μου φαίνεται πιο ενδιαφέρον στο ψηφιδωτό της Αμφίπολης είναι η μεταφυσική διάθεση στο θέμα του. Ο Ερμής Ψυχοπομπός είναι μια εκπληκτική μορφή, έτσι όπως τον είδα από τις φωτογραφίες. Μου θυμίζει κάποιους πίνακες της Αναγέννησης ο τρόπος που στρέφει το κεφάλι του. Εχει μια αμεσότητα το βλέμμα του Ερμή προς το θεατή που είναι συγκλονιστική, σε συναρπάζει. Καταλαβαίνεις όλο αυτό που πρόκειται να διαμειφθεί, μεταξύ θανάτου και ζωής».

Το καταλαβαίνεις με έναν τρόπο πολύ ποιητικό…

Είναι πράγματι πάρα πολύ ποιητική όλη η σύλληψη για ψηφιδωτό. Η Περσεφόνη οδηγείται στον Κάτω Κόσμο κι έτσι γίνεται χειμώνας στη γη. Υπάρχει μια μεταφορά ότι και η απουσία του νεκρού θα φέρει χειμώνα στη γη. Συνήθως έχουνε πολύ πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις επειδή πρόκειται για μια τέχνη σκληρή και αδρή. Βλέπουμε μυθολογικές σκηνές σε δημόσιους χώρους ή σκηνές κυνηγιού σε ανδρώνες, σε μέρη όπου μεγαλώνουν άνδρες. Και αυτό επειδή το κυνήγι αποτελεί ανδρική δραστηριότητα και παράλληλα δραστηριότητα που παραπέμπει σε ευγενή καταγωγή. Οπως το βασιλικό κυνήγι του λιονταριού ή το κυνήγι της ελάφου στην Πέλλα. Γενικά υπάρχει μεγάλη σχέση μεταξύ της θεματογραφίας του ψηφιδωτού και της λειτουργίας του χώρου στον οποίο βρίσκεται.

Στο ταφικό μνημείο της Αμφίπολης η αρχιτεκτονική σύλληψη είναι μοναδική. Εχουμε τις Σφίγγες, τις Καρυάτιδες, τώρα αυτό το υπέροχο ψηφιδωτό και ποιος ξέρει τι άλλο ακόμα θα «βγάλει» η ανασκαφή.

Πρόκειται πραγματικά για ένα μοναδικό σύνολο. Το δε ψηφιδωτό, για το οποίο μπορώ να μιλήσω, με την ιδιότητά μου ως καλλιτέχνιδος και όχι ως αρχαιολόγου, είναι εξαιρετικής ποιότητας. Με υπέροχα χρώματα, εκπληκτικά. Το «πλάσιμό» του είναι πολύ πιο ζωγραφικό απ’ ό,τι σε άλλα παρόμοια βοτσαλωτά ψηφιδωτά.

Αναφερθήκατε προηγουμένως στη σχέση της θεματολογίας του ψηφιδωτού με το χώρο στον οποίο βρίσκεται. Ποια άλλα στοιχεία καθορίζουν αυτή τη σχέση;

Επειδή το ψηφιδωτό είναι μια διακόσμηση προσπαθεί πάντα όταν είναι σε ένα αρχιτεκτόνημα να μην πάρει το ρόλο του αρχιτεκτονήματος. Δηλαδή όταν είναι τοιχογραφία δεν πρέπει να βγάζει ψεύτικο ανάγλυφο, ούτε ψεύτικο βάθος φόντου. Δεν πρέπει να ξεφεύγει από την επιφάνεια του τοίχου. Οταν είναι δάπεδο δεν πρέπει να βγάζει βάθος. Δεν μπορείς να περπατήσεις πάνω σε κάτι που σου δημιουργεί την αίσθηση ότι θα σε «ρουφήξει». Είναι πολύ βασικό στην αρχιτεκτονική του χώρου να μη δημιουργούνται «τρύπες» εφόσον το ψηφιδωτό παίζει ένα διακοσμητικό ρόλο. Κι εκεί ακριβώς βρίσκεται η μεγαλοπρέπεια αυτού του υλικού. Γιατί παρόλο που στέκεται πάντα στην επιφάνεια, έχει μοναδική εικαστική αξία. Παρόλο που είναι διακόσμηση, δεν είναι τελικά διακόσμηση. Πρόκειται για μοναδικά έργα τέχνης που, κατά κάποιον τρόπο, ισορροπούν στο κενό. Το ίδιο ισχύει με τις τοιχογραφίες στις εκκλησίες. Υπάρχει το χρυσό φόντο μέσα από το οποίο οι μορφές βγαίνουν μυστηριακές και κατά κάποιον τρόπο προσπαθούν να αναιρέσουν την αρχιτεκτονική μορφή του κτιρίου. Δηλαδή προσέχει κανείς μόνο αυτούς τους άγιους που συνήθως κοιτάνε κατάματα το θεατή. Οπως συμβαίνει με τα επιτοίχια ψηφιδωτά, έτσι και στο ψηφιδωτό της Αμφίπολης οι μορφές αυτές στέκονται στην επιφάνεια, είναι όμως περίτεχνα πλασμένες χωρίς να δημιουργούν βάθος με προοπτική. Το ίδιο βλέπουμε και στο μεγάλο ψηφιδωτό του Αλεξάνδρου που αποκαλύφθηκε στην Πομπηία.

Πρόκειται για ένα από τα πιο διάσημα ψηφιδωτά έργα…

Είναι τόσο σημαντικό αυτό το ψηφιδωτό ώστε με λίγους ανθρώπους και με ελάχιστα στοιχεία εικονίζεται μια από τις επιβλητικότερες πολεμικές σκηνές στην ιστορία της τέχνης. Γι’ αυτό και ο ο Γκαίτε βλέποντας ένα σκίτσο έγραψε: «Η εποχή μας και οι μελλοντικές εποχές δεν θα μπορέσουν να αποδώσουν δικαιοσύνη σε αυτό το θαύμα της τέχνης και ύστερα από μελέτη και εξέταση θα είμαστε υποχρεωμένοι να ξαναγυρίσουμε και πάλι σε μια φάση καθαρού και απλού θαυμασμού». Υπάρχει μια τρομερή σοφία στον τρόπο σύλληψης αυτού του ψηφιδωτού και στην οικονομία των υλικών και της αφήγησης.

Στο ψηφιδωτό της Αμφίπολης ποια άλλα στοιχεία σάς προκαλούν το θαυμασμό;

Εκτός από τη μορφή του Ερμή, με το εξαιρετικό πλάσιμό του, τον τρόπο που κοιτάζει το θεατή, είναι εξαιρετικές οι μορφές των αλόγων. Είναι πάρα πολύ καλά δουλεμένα γιατί φαίνονται όλες οι λεπτομέρειες με τις μικρές χρωματικές διαβαθμίσεις. Σε συνδυασμό με το γεγονός ότι το ένα άλογο είναι πιο μπροστά και το άλλο πιο πίσω, πείθεσαι ότι αυτό το άρμα κινείται πολύ γρήγορα και έντονα. Η παράσταση των επιπέδων όπου ισορροπούν τα άλογα και οι μορφές δημιουργούν μια περίτεχνη αυταπάτη βάθους.

Οι καλλιτέχνες που δημιουργούσαν τόσο ποιοτικά ψηφιδωτά έργα ήταν παράλληλα και εξαιρετικοί ζωγράφοι;

Πιστεύω ότι αποκλείεται να μην ξέρανε από ζωγραφική. Οι καλλιτέχνες που ασχολούνται με το ψηφιδωτό είναι πάντα καλλιτέχνες που προέρχονται από το χώρο της ζωγραφικής ή και της γλυπτικής και γνωρίζουν πάρα πολύ καλά σχέδιο. Το ψηφιδωτό είναι ένα υλικό που δεν μπορείς να το δουλέψεις χωρίς σχέδιο. Δεν μπορείς να περάσεις μια λαζούρα και να κρύψεις κάτι ή να το αλλάξεις μετά. Πρέπει να έχεις μεγάλη εμπειρία για να συνθέσεις τις μορφές και τα υπόλοιπα στοιχεία της σύνθεσης. Αρα χρειάζεται πολύ καλή οργάνωση και εξαιρετικό σχέδιο. Από αυτό συμπεραίνω ότι οι τεχνίτες που επελέγησαν για να κάνουν τα ψηφιδωτά, ας πούμε της Πέλλας και της Αμφίπολης, πρέπει να ήταν από τους καλύτερους της εποχής.

Προφανώς δεν δουλεύανε μόνοι τους…

Πιθανόν να υπήρχαν και βοηθοί οι οποίοι μαζεύανε τα βότσαλα, κάνανε τις βοηθητικές εργασίες. Αυτό το γνωρίζουμε σίγουρα για τα αυτοκρατορικά συνεργεία της Κωνσταντινούπολης, επειδή υπάρχουν πολλές μαρτυρίες. Γνωρίζουμε, δηλαδή, ότι άλλοι μαζεύανε τις ψηφίδες, οι πιο ταπεινοί εργάτες ας πούμε του συνεργείου, άλλοι τις κόβανε -δεν είχανε άλλη δουλειά, μόνο κόβανε ψηφίδες-, άλλοι τις ταξινομούσανε. Κάποιος έκανε την ψηφοθέτηση στα αρχικά σχέδια, άλλος την έκανε μόνο σε ρούχα. Οι εξαιρετικοί καλλιτέχνες κάνανε μόνο τα πρόσωπα. Στον Οσιο Λουκά, στη Φωκίδα, έχουμε διαφορετικής τεχνοτροπίας πρόσωπα. Τα είχαν αναλάβει εξολοκλήρου διαφορετικοί καλλιτέχνες, δεν ξέρουμε ποιοι φυσικά.

Μας περιγράφετε μια εξαιρετικά χρονοβόρα καλλιτεχνική διαδικασία.

Οπωσδήποτε πολύ χρονοβόρα. Ο καθένας μπορεί να καταλάβει ότι δεν είναι εύκολη η επιλογή των υλικών, των χρωμάτων, το στάδιο της κατασκευής. Απαιτεί πολύ χρόνο και χρήμα. Πάντα τα ψηφιδωτά -ειδικά στη βυζαντινή περίοδο- βλέπουμε ότι τα χρησιμοποιούν οι αυτοκράτορες ως επίδειξη πλούτου. Δεν είναι τυχαίο ότι την εποχή του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας έγιναν τα υπέροχα ψηφιδωτά της Ραβέννας με ημιπολύτιμους λίθους και χρυσό και αναδείχτηκε το ψηφιδωτό ως το τελειότερο μέσο έκφρασης ολόκληρης της βυζαντινής εποχής.

Ποιες είναι οι διαφορές και οι ομοιότητες ανάμεσα στη σύγχρονη τέχνη του ψηφιδωτού και την αρχαία; Το σημερινό ψηφιδωτό έχει αλλάξει τελείως. Η σύγχρονη τέχνη έχει ενσωματώσει κάθε είδους στοιχείο στην έκφρασή της. Τα ψηφιδωτά δεν τοποθετούνται πλέον μόνο μέσα στην αρχιτεκτονική ή στη διακόσμηση κατοικιών και επιφανειών αλλά γίνονται ολόγλυφα, γίνονται γλυπτά, γίνονται φορητά εικαστικά έργα… Η εικονογραφία είναι τελείως διαφορετική. Καταγράφει την προσωπική ιστορία που θέλει να αφηγηθεί ο κάθε καλλιτέχνης. Να υποθέσω πως η τεχνική παραμένει η ίδια. Οπωσδήποτε η τεχνική είναι πολύ σημαντική γιατί αν παρακάμψεις την τεχνική δεν μιλάμε πλέον για ψηφιδωτό. Η ψηφίδα είναι ψηφίδα, μπορεί όμως να έχει αλλάξει μέγεθος, σχήμα, μορφή και μπορούν να ενσωματωθούν και άλλα στοιχεία στο ψηφιδωτό. Εχουμε εξαιρετικά δείγματα από σύγχρονους καλλιτέχνες. Για παράδειγμα, υπάρχουν καταπληκτικές τεράστιες τοιχογραφίες που έχουν γίνει από ιταλικό εργαστήρι, στις οποίες μεταφέρθηκαν, σε ψηφιδωτό, έργα του Σαγκάλ.

Αντίστροφη μέτρηση για το «μυστικό του τάφου»

Πρόκειται για ένα μνημείο που δεν έχει σταματήσει στιγμή να μας ξαφνιάζει. Από τις πρώτες κιόλας ημέρες που ξεκίνησε η ανασκαφή του. Πρώτα ήλθαν στο φως οι επιβλητικές Σφίγγες, μετά οι αέρινες Καρυάτιδες και τώρα ένα εξαίσιο ψηφιδωτό, το πρώτο που εντοπίζεται σε μακεδονικό τάφο. Η αποκάλυψη, την προηγούμενη Πέμπτη, ολόκληρου του ψηφιδωτού δαπέδου και του μύθου που μας «αφηγείται» την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα πρόσθεσε μια ακόμη πολύτιμη «ψηφίδα» στις μοναδικότητες που συγκροτούν αυτό το εντελώς ξεχωριστό, σε διεθνές επίπεδο, μνημείο-μουσείο.

Και μετά το ψηφιδωτό, τι; Το βέβαιο είναι πως δεν πρόκειται να πλήξουμε. Από τον πρώτο και το δεύτερο θάλαμο -όπου εντοπίστηκε το ψηφιδωτό δάπεδο- απομακρύνθηκαν εντελώς τα χώματα που κάλυπταν το εσωτερικό τους. Χθες η ανασκαφική ομάδα της Κατερίνας Περιστέρη έπιασε δουλειά στον τρίτο θάλαμο. Η υποστύλωσή του έχει ολοκληρωθεί αλλά πρέπει να απομακρυνθούν τα χώματα που σχηματίζουν «βουνό». Η απομάκρυνση των χωμάτων θα αποκαλύψει τον τρόπο που επικοινωνεί ο επικλινής, τρίτος θάλαμος με το τέταρτο θύρωμα που έχει εντοπιστεί στη βορεινή πλευρά του και σε βάθος περίπου δύο μέτρων. Εκεί βαθιά στη γη πιθανολογείται πως κρύβεται και το μυστικό του τάφου.

Λόγω της υψομετρικής διαφοράς, οι αρχαιολόγοι εικάζουν πως στο τέταρτο θύρωμα φτάνει κανείς μέσω μιας ράμπας ή σκάλας. Τι βρίσκεται πίσω από αυτό το νέο «άνοιγμα»; Ενας ακόμη θάλαμος ίσως, μία κρύπτη; Προς τα μέσα της εβδομάδας κάποια από αυτά τα ερωτήματα ίσως να έχουν απαντηθεί.

πηγη: Ελευθερος Τύπος