Μια σοβαρή προσπάθεια ανάλυσης και αποσυμβολισμού του ψηφιδωτού

Σύμφωνα με το empedotimos.blogspot.gr, οφείλουμε να μελετήσουμε το ψηφιδωτό και από άλλη αφετηρία, εκείνη που σχετίζεται με την τέχνη των πρωτο-ελληνιστικών χρόνων.

Η αρχαιοελληνική τέχνη στο μεταίχμιο της μετάβασης από την υστερο-κλασική περίοδο στην ελληνιστική, ακριβώς δηλαδή στο χρονικό σημείο του θανάτου του Αλεξάνδρου το 323 π.Χ., χαρακτηρίζεται από μια σαφή και εντυπωσιακή στροφή από τα θεϊκά στα εγκόσμια. Απομακρύνεται σταδιακά από την ωραιοποίηση και την εξιδανίκευση των κλασικών χρόνων και αναζητά τα πρότυπά της σε υπαρκτά πρόσωπα με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Η ανθρώπινη μορφή δεν έχει απλά εξατομικευτεί, αλλά απομακρύνεται σταδιακά από το ιδανικό και απόκοσμο κάλλος της εικόνας των θεών, αποκτώντας εφήμερα και ρεαλιστικά στοιχεία. Όπως μάλιστα σημειώνει ο Νίκος Γιαλούρης στον τόμο για τα Αρχαία Γλυπτά της σειράς Ελληνική Τέχνη (Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1995) είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ στην αρχαϊκή και κλασική περίοδο δύσκολα διακρίνει κανείς τη μορφή των θεών από εκείνη των ανθρώπων, στα ελληνιστικά χρόνια, τα αγάλματα των θεών διαφοροποιούνται εντελώς από τους ανδριάντες των θνητών.

Επιπλέον, την περίοδο αυτή, χάρη στη συσσώρευση πλούτου, η βασιλική αυλή της Μακεδονίας προσελκύει τους καλύτερους καλλιτέχνες προκειμένου να επενδύσει με αίγλη και κάλλος την οικουμενική εξουσία της. Φιλοτεχνούνται μνημειακοί υπερμεγέθεις ανδριάντες και προσωπογραφίες, χτίζονται πολυτελείς επαύλεις και ιδιωτικά μαυσωλεία. Πρόκειται για μνημειώδη έργα τέχνης, συνήθως πάνω και πέρα από το σοφό μέτρο της κλασικής Αθήνας, που αξιοποιούνται για την ανύψωση των πλούσιων θνητών και των επιφανών ηγεμόνων στη σφαίρα των ημίθεων.

Αν προσεγγίσουμε υπό αυτό το πρίσμα το ψηφιδωτό της Αμφίπολης, μπορούμε να εστιάσουμε σε κάποια ενδιαφέροντα ζητήματα που εγείρονται εύλογα. Παραθέτω λοιπόν μερικές σκέψεις που θεωρώ χρήσιμες για τη συ-ζήτηση.

1. Εφόσον η ελληνιστική τέχνη είχε στραφεί στη νατουραλιστική απεικόνιση, είναι απολύτως εύλογο, αν όχι και αναμενόμενο, τα χαρακτηριστικά των μορφών του ψηφιδωτού να παραπέμπουν σε υπαρκτές μορφές της εποχής, δηλαδή στα γνωστά διάσημα πρόσωπα της μακεδονικής αυλής. Ωστόσο, αυτό το συμπέρασμα λειτουργεί με επάρκεια ως προς την τεχνοτροπία, αλλά υστερεί σε συμβολικό επίπεδο.

2. Στο συμβολικό επίπεδο, το ζήτημα αρχίζει να προβληματίζει. Όπως προαναφέραμε, κατά την περίοδο που μας ενδιαφέρει εδώ και συμπίπτει όπως φαίνεται με την κατασκευή του μνημείου, της μετάβασης δηλαδή από την ύστερη κλασική στην ελληνιστική περίοδο, η εικόνα των θεών είχε σταδιακά διαφοροποιηθεί από εκείνη των θνητών. Οι καλλιτέχνες της περιόδου είχαν πλέον την επίγνωση ότι απεικονίζουν το θεϊκό διακριτά από το ανθρώπινο. Επομένως, γιατί στην εν λόγω θεϊκή αναπαράσταση επιλέχθηκαν ως πρότυπα υπαρκτά πρόσωπα; Το θέμα του ψηφιδωτού «Η αρπαγή της Περσεφόνης» είναι πράγματι η αιτία δημιουργίας του έργου ή μήπως πρόκειται απλά για μια αφορμή, με ιερή νομιμοποίηση, για την αναπαράσταση των διάσημων και λαοπρόβλητων μορφών των Φιλίππου και Αλεξάνδρου;

3. Αν είναι όντως έτσι, αυτό δεν σημαίνει υποχρεωτικά (και δεν το αποκλείει, βέβαια) ότι ο τάφος περιέχει με κάποιον τρόπο τον Αλέξανδρο. Όπως είπαμε, ο Αλέξανδρος, κυρίως, αλλά και ο Φίλιππος, αποτελούν τα πιο ισχυρά και διάσημα “μοντέλα” της περιόδου. Η διαφαινόμενη εικονογραφική παρουσία τους στο ψηφιδωτό, είναι συνθήκη αναγκαία αλλά όχι ικανή για την φυσική παρουσία των λειψάνων στον τάφο…

4. Υπάρχει ένα ζήτημα με τις προσωπογραφίες του Αλεξάνδρου. Η απεικόνιση του Μεγίστου των Ελλήνων, ιδιαίτερα κατά την περίοδο που ήταν εν ζωή, ήταν σοβαρότατο ζήτημα. Ο ίδιος ο Αλέξανδρος δεν επέτρεπε την απεικόνισή του χωρίς την άδειά του και επέλεγε με αξιοκρατική αυστηρότητα τους καλλιτέχνες με τους οποίους συνεργαζόταν. Όπως γνωρίζουμε καλά από τα Ηθικά του Πλουτάρχου, είχε δώσει στον διάσημο γλύπτη Λύσιππο το αποκλειστικό δικαίωμα να φιλοτεχνεί τις προσωπογραφίες του. Επομένως, είναι χρήσιμο να θυμόμαστε ότι ο καλλιτέχνης του ψηφιδωτού της Αμφίπολης, εφόσον είχε την πρόθεση να απεικονίσει στο έργο τον ίδιο τον Αλέξανδρο, θα πρέπει να το έκανε με υψηλότατες οδηγίες και τεράστιο δέος.

Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφερθεί ότι πράγματι το πρόσωπο της Περσεφόνης του ψηφιδωτού σχεδόν ταυτίζεται μορφολογικά και υφολογικά με τη διάσημη κεφαλή του Αλεξάνδρου που φιλοτέχνησε ο “προσωπικός” του γλύπτης Λύσιππος το 330 π.Χ. για χάλκινο εικονιστικό ανδριάντα (μας είναι γνωστή από μαρμάρινο ελληνιστικό αντίγραφο του 100 π.Χ. που βρέθηκε στην περιοχή της Πέλλας).

Κλείνοντας:
Ας προσπαθήσουμε να απεγκλωβιστούμε για λίγο από την δικαιολογημένη ανυπομονησία και την αγωνιώδη αναζήτηση πρόωρων συμπερασμάτων, κι ας αφεθούμε στην απόλαυση των ευρημάτων. Ας μην ξεχνάμε πως, αν ισχύουν οι θεωρίες που θέλουν το μνημείο να σφραγίστηκε σχετικά κοντά με τη δημιουργία του, είμαστε από τους πρώτους που αντικρίζουν αυτή τη μεγαλειώδη ομορφιά!

Evan Kass
Πηγή:empedotimos.blogspot.gr