Το βάθρο του λέοντα της Αμφίπολης

Το βάθρο του λέοντα κατά Roger & Broneer (Broneer, 1941)

Η υπόθεση πως ο λέοντας της Αμφίπολης ήταν το σήμα του τύμβου Καστά διατυπώθηκε ήδη από το 2014 στο συνέδριο για το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη (ΑΕΜΘ). Μαζί με αυτή την υπόθεση, παρουσιάστηκε και η πρόταση πως ο λέοντας ήταν πάνω σε ένα ευμεγέθες βάθρο, το οποίο είχε τετράγωνη βάση και συνολικό ύψος 10.56 μέτρα, όσο δηλαδή δύο εμβάτες των 5.28 μ. Τα 5.28 μ. αντιστοιχούν στην εκτίμηση της ανασκαφικής ομάδας για το ύψος του λέοντα της Αμφίπολης, αν και παλιότερες μελέτες το τοποθετούν μεταξύ 5.30 και 5.37 μ.

Η γεωμετρία του τύμβου Καστά με βάση τις εκτιμήσεις της ανασκαφικής ομάδας. Πηγή: ΑΠΘ 2015

Μέρος του βάθρου ήταν διακοσμημένο με ασπίδες και δωρικές κολώνες. Προτείνεται επίσης, πως τμήμα του διέτρεχε ζωφόρος, κομμάτια της οποίας παρουσιάστηκαν στο ΑΕΜΘ του 2016. Ο λέοντας ήταν τοποθετημένος πάνω σε κλιμακωτή πυραμίδα στην κορυφή του βάθρου. Κάποια χαρακτηριστικά της προτεινόμενης μορφής του, δίνονται στις παρακάτω αναπαραστάσεις που βρήκαμε στο διαδίκτυο. Μερικές από αυτές είναι ποιοτικές και τονίζουν μόνο ορισμένα μακροσκοπικά χαρακτηριστικά του μνημείου. Για παράδειγμα, οι δύο πρώτες απεικονίσεις δεν περιλαμβάνουν τη ζωφόρο, δείχνουν όμως ξεκάθαρα τις δωρικές κολώνες, τις ασπίδες και την κλιμακωτή πυραμίδα. Η θέση της ζωφόρου δίνεται στην τελευταία αναπαράσταση (δεξιά) κάτω από το τμήμα με τις ασπίδες, το οποίο αποτελείται από επτά σειρές δομικών λίθων. Από τις παρακάτω απεικονίσεις καταλαβαίνουμε πως η πλευρά της τετράγωνης βάσης του λέοντα εκτιμάται πως είχε μήκος που κυμαίνεται μεταξύ 7 και 9 μέτρων.

Ποιά είναι όμως τα ευρήματα και οι υποθέσεις στα οποία βασίζεται η παραπάνω μορφή του βάθρου; Στις ακόλουθες ενότητες παρουσιάζουμε όλα τα στοιχεία τα οποία έχουν δημοσιευτεί ή δημοσιοποιηθεί και είναι σε εμάς γνωστά. Τα στοιχεία αυτά τα συμπληρώνουμε με δικές μας παρατηρήσεις και υποθέσεις.

ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ

(Α) Θεμέλιο κτιρίου στην κορυφή του τύμβου Καστά

Το θεμέλιο αυτό ίσως να ήταν γνωστό πριν το 1960 καθώς ο Δ. Λαζαρίδης αναφέρει στα ΠΑΕ του 1965 (ΠΑΕ: Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας) φήμη για την ύπαρξη ταφικού μνημείου στην κορυφή του τύμβου πρωτού αρχίσουν οι ανασκαφές σε αυτόν. Η αποκάλυψη του θεμελίου έγινε τελικά το 1972 και 1973 από το Δ. Λαζαρίδη. 

Η βάση του θεμελίου φαίνεται να ήταν τετράγωνη με πλευρά ~10.15 μ. όπως προκύπτει από τον Β.Α. τοίχο που σώζεται στην καλύτερη κατάσταση. Το μέγιστο σωζόμενο ύψος του θεμελίου ήταν 3.4 μ., ενώ όλα τα τοιχώματα είχαν κλίση προς το εσωτερικό. Αυτό σημαίνει πως η ευθυντέρια του βάθρου (δηλαδή η ορατή βάση του πάνω από το θεμέλιο που ήταν καταχωμένο) είχε μήκος μικρότερο των 10.15 μ. Εντός του κτίσματος βρέθηκε οπή διαμέτρου 1.20 μ., στην οποία οι ανασκαφείς εκτιμούν πως τοποθετήθηκε στύλος που βοήθησε στη χάραξη του κυκλικού σχήματος του τύμβου Καστά. Ο στύλος χρησιμοποιήθηκε και για τη στήριξη του λέοντα της Αμφίπολης.

Οι καταπονήσεις που φαίνεται να έχουν υποστεί οι λίθοι του θεμελίου συνάδουν με την υπόθεση πως στήριζε μνημείο με τα χαρακτηριστικά που προτείνονται για το βάθρο του λέοντα. Αυτό προκύπτει από σχετικές προσομοιώσεις που έγιναν από τον μηχανικό της ανασκαφικής ομάδας Δ. Εγγλέζο και αντιβαίνουν στις παρατηρήσεις και τις εκτιμήσεις που διατύπωσε ο Δ. Καμπούρογλου για τη δυνατότητα του θεμελίου να συγκρατήσει ένα τέτοιο μνημείο. Ανάλογο εύρημα σε μακεδονικό τάφο είναι ένα κτίσμα πάνω στον τύμβο που καλύπτει τον τάφο των Ερώτων στην Ερέτρια. Το κτίσμα αυτό βρέθηκε κατεστραμμένο στις αρχές του 20ου αιώνα.

(Β) Ευρήματα σε αρχαίο θεμέλιο κτήριου στο Στρυμόνα

Πριν την αποκάλυψη του περιβόλου και του τάφου στον τύμβο Καστά, η επικρατούσα θεωρία ήταν πως ο λέοντας και το βάθρο του βρισκόταν στο Στρυμόνα και συγκεκριμένα στη θέση που βρέθηκε κτίσμα πλευράς επίσης ~10 μέτρων, αρκετά κοντά στο υστερορωμαϊκό φράγμα ή γέφυρα που είχε κατασκευαστεί από υλικό του τύμβου Καστά. Το κτίσμα αυτό ήταν γνωστό ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα και ανασκάφηκε μαζί με πολλά τμήματα του Λέοντα που επίσης βρέθηκαν δίπλα του στη δεκαετία του 1930.

Ο Λέοντας της Αμφίπολης βρίσκεται σήμερα τοποθετημένος στη μοντέρνα του βάση εντός αυτού του θεμελίου. Οι ανασκαφείς του τύμβου Καστά απορρίπτουν τη σύνδεση του θεμελίου με το λέοντα της Αμφίπολης παρατηρώντας πως τα τμήματα του λέοντα ήταν διάσπαρτα σε ακτίνα 3-4 χιλιομέτρων όταν βρέθηκαν από τον ελληνικό και αγγλικό στρατό πριν το 1917 πριν αποτεθούν (συμπτωματικά;) δίπλα στο κτίσμα που βρέθηκε στο Στρυμόνα. Σημειώνουν επίσης πως τμήματα του θεμελίου ήταν σε δεύτερη χρήση, κάτι που δε θα ταίριαζε για τη βάση ενός τόσο σημαντικού γλυπτού, ενώ σημειώνουν την απουσία μαρμάρινης ανωδομής και περιτοιχισμένου ανδήρου που θα δικαιολογούσε την τοποθέτηση του λέοντα στην περιοχή. Στην κορυφή του Καστά βρέθηκαν, τόσο από τους τωρινούς ανασκαφείς, όσο και από τον Δ. Λαζαρίδη, λατύπες μαρμάρου που υποδηλώνουν πως εκεί διαμορφώθηκε μεγαλειώδης κατασκευή με ανάλογο υλικό. Τέλος, η εύρεση -κατα τους ανασκαφείς- τουλάχιστον ενός νέου τμήματος του λέοντα κοντά στον τύμβο Καστά είναι ίσως το πιο σημαντικό εύρημα που εκμηδενίζει τις πιθανότητες το θεμέλιο κτιρίου στο Στρυμόνα να αποτελούσε τμήμα της βάσης του αγάλματος. Τα νεοευρεθέντα τμήματα γλυπτού πάντως δεν έχουν παρουσιαστεί ακόμα και ως εκ τούτου ταύτισή τους με το λέοντα της Αμφίπολης δε θεωρείται δεδομένη.

Σε κάθε περίπτωση τα δύο υποψήφια θεμέλια του βάθρου του λέοντα σε Καστά και Στρυμόνα έχουν ένα κοινό στοιχείο: η επιφάνειά τους είναι πολύ μεγάλη, δεδομένου του μεγέθους του λέοντα. Αυτό σημαίνει πως πρέπει να υπάρχει μια σταδιακή μείωση της επιφάνειας του βάθρου από την ευθυντέρια έως και την υπόβαση του λέοντα. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που τόσο οι Broneer και Roger, όσο και ο Μ. Λεφαντζής από τους ανασκαφείς του τύμβου Καστά φαίνεται να συμφωνούν πως ο λέοντας πρέπει να ήταν τοποθετημένος σε οικοδόμημα με τα χαρακτηριστικά μικρασιατικών βάθρων.

(Γ) Τμήματα ασπίδων και κιόνων στα διάσπαρτα μαρμάρινα μέλη στο Στρυμόνα

Ο χώρος στον οποίο βρίσκεται σήμερα ο λέοντας έχει δώσει πολλά ευρήματα που σχετίζονται με τον τύμβο Καστά κυρίως λόγω της μεγάλης συλλογής μαρμάρινων μελών που βρέθηκαν στο υστερορωμαϊκό φράγμα ή γέφυρα του Στρυμόνα αλλά και των ανασκαφών που έγιναν για την αποκάλυψη τμημάτων του λέοντα και του υποτιθέμενου θεμελίου του βάθρου του. Μόλις τέσσερα από αυτά δίνουν αρκετές πληροφορίες για το τμήμα του βάθρου με τους κίονες και τις ασπίδες όπως δείχνουμε παρακάτω.

Αναπαράσταση του τμήματος του βάθρου με δωρικούς κίονες και ασπίδες. Διάγραμμα βασισμένο σε Miller 1972, ένθετες φωτογραφίες από Roger 1939, Miller 1972.

Και τα τέσσερα μέλη είχαν παρόμοια κατεργασία, ενώ οι θέσεις των συνδέσμων τους μπορούν να ταυτιστούν. Οι διαστάσεις των μελών ήταν επίσης συγκρίσιμες ή σχετιζόμενες. Για παράδειγμα, το ύψος του δωρικού κιονόκρανου (το οποίο σήμερα έχει χαθεί) είναι ίσο με το μισό ύψος όλων των άλλων μελών. Τα δύο τμήματα με τον εντοιχισμένο κίονα είχαν το ίδιο μήκος με αυτό της ασπίδας. Όλα αυτά έδειξαν στους Στέλλα και Στήβεν Μίλλερ που έκαναν και την παραπάνω απεικόνιση, πως τα μέλη αυτά συνανήκουν.

Η απεικόνιση αυτή προκύπτει από μια σειρά από παρατηρήσεις. Για παράδειγμα, η διάμετρος των εντοιχισμένων κιόνων ήταν σα να μειωνόταν με το ύψος. Η σταδιακά μειούμενη διάμετρος θα έπρεπε να ταυτιζόταν με τη αυτή της βάσης του κιονόκρανου. Αυτό έδειξε πως τα ανευρεθέντα τμήματα κιόνων θα έπρεπε να ήταν τέσσερεις και έξι σειρές δόμων πιο κάτω και έδωσε σημαντικές πληροφορίες για το ύψος της κατασκευής. Ανάλογες πληροφορίες προέκυπταν και από το σωζόμενο περίγραμμα της ασπίδας: ο πλήρης σχηματισμός της χρειάζεται τρεις σειρές δόμων. Από παρόμοια μνημεία ήταν επίσης γνωστό πως οι ασπίδες τοποθετούνταν στο άνω μισό του τοίχου και στο μέσο της απόστασης μεταξύ δύο κιόνων. Το ότι τα υποψήφια θεμέλια για το βάθρο του λέοντα έχουν μήκος ~10 μ. σημαίνει πως υπήρχαν τουλάχιστον τέσσερεις κίονες σε κάθε πλευρά. 

(Δ) Τμήματα κρηπιδώματος στα διάσπαρτα μαρμάρινα μέλη στο Στρυμόνα

Τμήμα κρηπιδώματος δηλαδή της βάσης με σκαλοπάτια αμέσως πάνω από την ευθυντέρια και πάνω στο οποίο χτίζονταν αρχαία οικοδομήματα, βρέθηκε ως τμήμα του θεμελίου στο Στρυμόνα. Από τα λίγα τμήματα κρηπιδώματος τα δύο ήταν μαρμάρινα ενώ τα άλλα ήταν πώρινα. Οι J. Roger και O. Broneer υπέθεσαν πως αυτή η διαφορά σε υλικό είχε σχέση με τον προσανατολισμό του κτίσματος και με το γεγονός πως ίσως μόνο η εμπρόσθια πλευρά ήταν εύκολα ορατή. Δε μας είναι γνωστό αν με βάση τα νέα δεδομένα αυτά τα τρία αρχιτεκτονικά μέλη προήλθαν από το σήμα του τύμβου Καστά πριν χρησιμοποιηθούν στο Στρυμόνα. Ο Μ. Λεφαντζής δήλωσε κατά την παρουσίαση στο ΑΕΜΘ 2016, πως τα μαρμάρινα μέλη κρηπιδώματος στο Στρυμόνα ήταν σε δεύτερη χρήση. Οι Στέλλα και Στήβεν Μίλλερ επίσης εκτίμησαν πως για να μπορεί να χωράει το τμήμα με τους κίονες και τις ασπίδες πάνω στα θεμέλια που βρέθηκαν στο Στρυμόνα και με το κρηπίδωμα που βρέθηκε, η κρηπίδα θα έπρεπε να είχε ένα μόνο σκαλοπάτι αντί τριών που συνηθιζόταν. Η παρατήρηση αυτή ίσως ανέδειξε ένα ακόμα από τα προβλήματα που έχει η απόδοση του κτίσματος του Στρυμόνα στη βάση του λέοντα. 

Σχέδιο μαρμάρινου τμήματος κρηπιδώματος που βρέθηκε στο θεμέλιο στο Στρυμόνα (πηγή: Broneer, 1941)

(Ε) Τμήματα της κλιμακωτής πυραμίδας από την κορυφή του βάθρου

Τα τρία τμήματα που βρέθηκαν στις ανασκαφές του 1930 στο Στρυμόνα ταυτοποιήθηκαν από τους Broneer & Roger ως μέρη της πυραμίδας με βάση τα γεωμετρικά τους χαρακτηριστικά, τις θέσεις των συνδέσμων, την κατεργασία τους κ.α. Ένα από αυτά τα τρία τμήματα θεωρήθηκε μάλιστα πως ανήκε στο τελευταίο σκαλοπάτι της πυραμίδας. Μας είναι άγνωστο αν οι ανασκαφείς του τύμβου Καστά τα έχουν εντάξει στη συλλογή μαρμάρινων μελών που ανήκαν στο βάθρο του Λέοντα ή αν θεωρουν πως είναι άσχετα με το κτίσμα που υπήρχε στον τύμβο Καστά. Εμείς απλά παρατηρούμε πως η κλιμακωτή πυραμίδα στις αναπαραστάσεις του βάθρου που έγιναν από του Broneer, Roger και Μ. Λεφαντζή ελάχιστα φαινεται να διαφέρει. 

Τμήματα κλιμακωτής πυραμίδας που βρέθηκαν στο θεμέλιο στο Στρυμόνα (πηγή: Broneer, 1941)

(ΣΤ) Μαρμάρινα μέλη της υπόβασης του λέοντα στην κορυφή του βάθρου

Το παρακάτω μαρμάρινο τμήμα παρουσιάστηκε στο ΑΕΜΘ 2016. Δεν μας είναι ξεκάθαρο αν βρέθηκε στο Στρυμόνα ή στον τύμβο Καστά. Μια σειρα από κυρτές εμβαθύνσεις φέρεται να είναι διαμορφωμένες με τέτοιο τρόπο ώστε τα πόδια του λέοντα να προσαρμόζονται πάνω σε αυτό. Θεωρείται πως αποτελεί τμήμα της υπόβασης του γλυπτού. 

Μαρμάρινο μέλος υπόβασης του λέοντα (Πηγή: ΤV100/ΑΕΜΘ 2016)

(Η) Μαρμάρινα μέλη του βάθρου στην Ακρόπολη της Αμφίπολης

Μαρμάρινο μέλος βάθρου του λέοντα (Πηγή: ΤV100/ΑΕΜΘ 2016)

Τα δύο παραπάνω μαρμάρινα μέλη βρέθηκαν στην ακρόπολη της Αμφίπολης. Ίσως είναι ένα δείγμα από τα περίπου 80 μαρμάρινα κομμάτια του βάθρου για τα οποία ο Μ. Λεφαντζής είχε δηλώσει σε συνέντευξη πως βρεθήκαν στην περιοχή και συγκεκριμένα στο υστερορωμαϊκό τοίχος (που είναι κατασκευασμένο από τμήματα αρχαιότερων κτιρίων) αλλά και στις βασιλικές. Χωρίς να γνωρίζουμε πως έγινε η ταυτοποίησή τους με το βάθρο του Λέοντα, εικάζουμε πως σχετικές πληροφορίες έδωσαν τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά, η κατεργασία και οι σύνδεσμοι των μαρμάρινων μελών.

Παρατηρούμε επίσης πως τα δύο μαρμάρινα μέλη στην Ακρόπολη έχουν στην περιφέρεια τους γραμμώσεις που μοιάζουν με «βαθμονόμηση χάρακα». Το χαρακτηριστικό αυτό παρατηρείται και σε μάρμαρα του περιβόλου που βρέθηκαν στο Στρυμόνα, κάποια από τα οποία έχουν χρησιμοποιηθεί και στη μοντέρνα βάση του Λέοντα. Χωρίς να γνωρίζουμε τη χρησιμότητα ή την προέλευση αυτών των γραμμώσεων (π.χ. αν τοποθετήθηκαν σε δεύτερη χρήση), ίσως αποτελούν ένα ακόμα χαρακτηριστικό που δείχνει πως διάσπαρτα μέλη σε Στρυμόνα και Ακρόπολη ανήκουν στο ίδιο σύνολο: τον τύμβο Καστά.

(Θ) Τμήματα ζωφόρου

Τα μαρμάρινα τμήματα που θεωρείται πως ανήκαν στη ζωφόρο του βάθρου είναι δύο. Το πρώτο και πιο καλοδιατηρημένο βρέθηκε 100-120 μ. δυτικά του τύμβου Καστά (το ακριβές σημείο δε μας είναι γνωστό). Το σωζόμενο ύψος του είναι ~1.6 μ. και απεικονίζει πολεμιστή που κρατάει ασπίδα δίπλα σε άλογο. Δίπλα στον πολεμιστή διακρίνεται συκιά με φίδι τυλιγμένο πάνω σε αυτή. Στο μαρμάρινο αυτό μέλος βρέθηκαν πλευρικοί σύνδεσμοι για την ένωση με επιπλέον τμήματα. Σύνδεσμος επίσης βρέθηκε και στο οπίσθιο μέρος για σύνδεση με το αντίθημα (δηλαδή τον τοίχο στήριξης). Το δεύτερο τμήμα βρέθηκε στο Στρυμόνα, και αν και κατεστραμμένο, διακρίνεται σε αυτό πόδι αλόγου. Βάσει της υπόθεσης πως τα δύο αυτά μέλη συνανήκουν, εκτιμήθηκε πως στη ζωφόρο υπήρχε πομπή αλόγων. Το βασικότερο δημοσιοποιημένο επιχείρημα για τη σύνδεση των ευρημάτων με το βάθρο του λέοντα είναι η εγγύτητα του σημείου ανεύρεσης του πρώτου μέλους στον τύμβο Καστά, το μέγεθός του αλλά και η μορφή των συνδέσμων του. 
Δεν μας είναι πάντως γνωστό το πώς προκύπτει πως τα δύο τμήματα που βρέθηκαν σε Καστά και Στρυμόνα συνανήκουν και αν υπάρχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που δικαιολογούν την ταύτισή τους με το βάθρο του λέοντα και όχι με κάποιο άλλο σημαντικό μνημείο πλησίον του τύμβου Καστά που ίσως ήταν λογικό να υπήρχε. Ενστάσεις υπάρχουν και για τη χρονολόγηση του αναγλύφου στον 4ο π.Χ. αιώνα, η οποία μάλλον βασίστηκε προς το παρόν μόνο στη μορφή του κεφαλιού του αλόγου. Η μορφή των όπλων (ασπίδα και κράνος) μοιάζει τυπική για τον 2ο ή 1ο π.Χ. αιώνα, χωρίς πάντως να αποκλείεται και ο 3ος π.Χ. αιώνας. Δε μας είναι επίσης γνωστό, αν θα ήταν τεχνικά δυνατό η ζωφόρος να είναι μεταγενέστερη προσθήκη σε βάθρο του 4ου π.Χ. αιώνα. 

(Ι) Ορατότητα λέοντα & γεωμετρία μνημείου

Γεωμετρία παρατήρησης του λέοντα στο βάθρο του. Πηγή: ΑΠΘ 2015.

Έχει υποστηριχθεί τόσο από τους Roger & Broneer όσο και από τον Μ. Λεφαντζή, πως ο λέοντας και το βάθρο του κατασκευάστηκαν με τρόπο που να διορθώνονται οπτικές παραμορφώσεις εξαιτίας της παρατήρησης του λέοντα από σχετικά μεγάλη απόσταση ή/και χαμηλότερο υψόμετρο. Το μέγεθος της διόρθωσης λογικά καθορίζεται και από το ύψος του βάθρου. Το ότι ο λέοντας θα έπρεπε να φαίνεται από τη βάση του τύμβου Καστά ίσως είναι ένας ακόμα παράγοντας που προσδιορίζει έστω, το ελάχιστο ύψος του βάθρου. Τέλος, το ότι τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά του λέοντα και βάθρου θα έπρεπε να είναι σε κάποια αρμονία με αυτά του τύμβου είναι ίσως ένας ακόμα παράγοντας καθορίζει σε κάποιο βαθμό τις διαστάσεις του σήματος του Καστά.

enneaodoi.wordpress.com