Συχνά στη μυθολογία οι κοπέλες παγιδεύονται και απάγονται από μεγάλους γητευτές σε λιβάδια, ακρογιαλιές και κρήνες έξω από την πόλη. Ενδεικτική είναι η αναφορά στα παρακάτω ζευγάρια:
Δίας – Ευρώπη, Άδης – Περσεφόνη, Ηρακλής – Αύγη, Ερμής – Απημοσύνη, Βορέας – Ωρείθυια, Απόλλων – Κυρήνη, Απόλλων – Κορωνίδα, Ποσειδών-Αίθρα, Αρισταίος – Ευρυδίκη, Πηλέας – Θέτις, Ποσειδών – Ιπποθόη.
Αν και μέχρι τώρα έχουν εντοπιστεί δύο μόνο παραστάσεις αρπαγής κοριτσιών στον μακεδονικό χώρο, της Περσεφόνης (σε τάφο στη Βεργίνα) και της Ελένης (σε σπίτι στην Πέλλα), πρόσφατα και της Ευρώπης σε συμποσιακό δωμάτιο στο ανάκτορο των Αιγών, θεωρούμε ότι έχουν ιδιαίτερη σημασία και ότι σχετίζονται τόσο με τα μυστήρια της Σαμοθράκης, τους δύο βαθμούς μύησης και τον γενικότερο οργιαστικό χαρακτήρα της λατρείας στη Μακεδονία (τελετουργικά για τη βλάστηση και την αναγέννηση της φύσης), όσο και με κοινωνικές σημάνσεις για τη σημασία του γάμου.
Εξάλλου, και ο Διόνυσος υφαρπάζει την Αριάδνη από τον Θησέα, θέμα που λανθάνει στην κεντρική σκηνή του κρατήρα του Δερβενίου αλλά και σε ψηφιδωτό δάπεδο από σπίτι στη Θεσσαλονίκη.Στα συμπεράσματα αυτά οδηγούμαστε από τη γνώση του περιεχομένου της λατρείας στη Μακεδονία και αναλογικά από τις γνώσεις που με βεβαιότητα έχουμε για τη σημασία των αρπαγών σε πόλεις της νοτίου Ελλάδας.
Περσεφόνη
Η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα στο εσωτερικό του ομώνυμου συλημένου κιβωτιόσχημου βασιλικού τάφου στη Βεργίνα (366 π.Χ.) περιγράφτηκε παραστατικά από τον ίδιο τον ανασκαφέα, τον Μ. Ανδρόνικο, σε διάλεξη που έδωσε στη Βρετανική Ακαδημία τον Νοέμβριο του 1979 με θέμα «Οι βασιλικοί τάφοι της Βεργίνας»: Η σύνθεση αναπτύσσεται σε μια επιφάνεια 3,5 μ. μάκρος και 1,01 μ. ύψος, με εξαιρετική ελευθερία, τόλμη και ευχέρεια στο σχέδιο.
Στην πάνω αριστερή γωνία μπορεί κανείς να ξεχωρίσει κάτι σαν αστραπή [τον κεραυνό του Δία]: ο Ερμής τρέχει μπρος από το άρμα, με το κηρύκειο στο χέρι. Το άρμα, που το σέρνουν τέσσερα άσπρα άτια, είναι κόκκινο· ο Πλούτων, που κρατάει στο δεξί του χέρι το σκήπτρο και τα χαλινάρια, έχει αρπάξει την Περσεφόνη από τη μέση με το αριστερό. Εκείνη απλώνει τα χέρια και ρίχνει πίσω το κορμί της απελπισμένη.
Ο θεός έχει το δεξί του πόδι μέσα στο άρμα, ενώ το πέλμα του αριστερού αγγίζει ακόμα τη γη, όπου βλέπουμε τα λουλούδια που μάζευε η Περσεφόνη και η φίλη της η Κυάνη. Πίσω από το άρμα απεικονίζεται η Κυάνη πεσμένη στα γόνατα, έντρομη. (Gombrich, 1994, 505)
Η θέση στην οποία βρέθηκε η τοιχογραφία –βασιλικός τάφος– δείχνει ότι ελευσινιακός μύθος ήταν γνωστός τουλάχιστον στην άρχουσα τάξη.
Εξάλλου, το ζευγάρι Πλούτωνας – Περσεφόνη παριστάνεται ακόμη μια φορά: Στον θάλαμο του τάφου της Ευρυδίκης στη Βεργίνα ο ζωγραφιστός πίνακας στην πλάτη (ερεισίνωτο) του μαρμάρινου θρόνου εικονίζει τους θεούς του Κάτω Κόσμου Πλούτωνα και Περσεφόνη σε τέθριππο άρμα με όλη τη θεϊκή τους μεγαλοπρέπεια.
Ελένη
Το δεύτερο μεγάλο σπίτι της Πέλλας ονομάστηκε της αρπαγής της Ελένης από τον Θησέα από τη σχετική απεικόνιση (325-300 π.Χ.).
Σύμφωνα με τον μύθο, η αρπαγή έγινε την ώρα που η Ελένη εκτελούσε ένα λατρευτικό χορό στον ναό της Ορθίας Αρτέμιδος στη Σπάρτη. Στη σκηνή, ο ηνίοχος Φόρβας προσπαθεί να συγκρατήσει τα ζωηρά άλογα για να προλάβει να πηδήξει πάνω στο άρμα ο Θησέας που ήδη έχει αρπάξει την Ελένη από τη μέση και την παρασύρει προς το άρμα.
Με την απεικόνιση αυτή όχι μόνο έχουμε μία ακόμη αρπαγή αλλά και έμμεση υπόμνηση και για την απόπειρα αρπαγής της Περσεφόνης από τον Θησέα και τον φίλο του Πειρίθοο. Διότι στην αρπαγή της Ελένης είχε βοηθήσει τον Θησέα ο φίλος του Πειρίθοος, τον οποίο στη συνέχεια και με τη σειρά του βοήθησε ο αθηναίος ήρωας, ώστε να κατακτήσει την Περσεφόνη. Όμως και τους δύο τους φυλάκισε ο Πλούτωνας. Τον Θησέα ελευθέρωσε ο Ηρακλής, όταν εκείνος κατέβηκε στον Κάτω Κόσμο, για να αρπάξει τον Κέρβερο.
Ευρώπη
Σε συμποσιακό δωμάτιο στο ανάκτορο των Αιγών αποκαλύφθηκε ψηφιδωτό που αναπαριστά την αρπαγή της Ευρώπης. Σύμφωνα με τις περιγραφές της αρχαιολόγου Α. Κοτταρίδου, το φόντο του απεικονίζει θάλασσα, στις τέσσερις γωνίες του υπάρχουν θαλάσσια τέρατα και μικροί έρωτες, ενώ στο κέντρο του απεικονίζονται ίχνη ψηφίδων στα πόδια του ταύρου που αρπάζει την Ευρώπη.
Κατά την αρχαιολόγο, η αποκάλυψη του ψηφιδωτού, σε συνδυασμό με άλλες ιστορικές και μυθολογικές πηγές, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο βασιλιάς των Μακεδόνων Φίλιππος ο Β’ θεωρούσε τον εαυτό του ως «εν δυνάμει Ευρωπαίο ηγέτη». Ωστόσο, οι αρπαγές έχουν σημασία εξόχως κοινωνική και θρησκευτική.
Σημασία αρπαγών
Για να απαντήσουμε στο ερώτημα για τη σημασία των αρπαγών αυτών, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι στη Σαμοθράκη, στα μυστήρια που τελούνταν προς τιμήν των Μεγάλων Θεών και στον πρώτο βαθμό μύησης γινόταν η αναπαράσταση του ιερού γάμου –σε ανάμνηση του γάμου του Ουρανού και της Γης, του Ωκεανού και της Τηθύος, του Δία και της Ήρας, του Κάδμου και της Αρμονίας που έγινε στη Σαμοθράκη ή της Μητέρας των θεών που γέννησε τους Κορύβαντες. Τα δρώμενα περιλάμβαναν προφανώς τρεις πράξεις, αρπαγή, αναζήτηση, γάμος, και ενέτασσαν τη λατρεία πιθανόν στις γιορτές βλάστησης, ενώ στον δεύτερο βαθμό μύησης την αναπαράσταση ενός ιερού θανάτου.
Αν, τώρα, λάβουμε υπόψη ότι πίσω από τα μυστικά ονόματα των Μεγάλων Θεών της Σαμοθράκης κρύβονται η Δήμητρα, η Περσεφόνη, ο Άδης και ο Ερμής ή ο Διόνυσος, τότε η τοιχογραφία με την αναπαράσταση της αρπαγής της Περσεφόνης δένεται άρρηκτα με τα μυστήρια που τελούνταν στο νησί. Και θυμίζουμε ακόμη ότι η Περσεφόνη εμπλέκεται τόσο με τον Δία όσο και με τον Ποσειδώνα: ο μεγαλύτερος Κάβειρος ως Δίας ενώθηκε με τη Δήμητρα που γέννησε την Περσεφόνη, ως Ποσειδώνας ενώθηκε με την ίδια θεά που γέννησε μια Κόρη, το όνομα της οποίας δεν λέγεται, ως Άδης είναι σύζυγος της Περσεφόνης στον Κάτω Κόσμο.
Στην ορφική, μάλιστα, θεογονία ο Δίας ενώθηκε με την κόρη του Περσεφόνη· από την ένωση προέκυψε ο Ζαγρέας. Το ίδιο συνδέεται και η παράσταση της Ελένης που είναι αδελφή των Διοσκούρων, που συχνά συγχέονται με τους Μεγάλους Θεούς της Σαμοθράκης, όντας συνοδοί τους.
Αν λοιπόν εκλάβουμε τις παραστάσεις αρπαγών (της Περσεφόνης, της Ελένης) ως υπόμνηση τόσο ενός ιερού γάμου όσο και ενός ιερού θανάτου, κατανοούμε καλύτερα και το δεύτερο συνθετικό των μυστικών ονομάτων Αξιό-κερσος, Αξιό-κερσα, για το οποίο έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι προέρχεται από το ρήμα κείρω, που σημαίνει κόβω τα μαλλιά.
Η κοπή των μαλλιών γινόταν σε περιπτώσεις πένθους (ιερός θάνατος) ή ως αφιέρωμα σε θεό, όπως το έκαναν οι ναυτικοί που προσκυνούσαν τους θεούς στη Σαμοθράκη. Τα μαλλιά τους έκοβαν και οι επίγαμες κοπέλες σε λατρευτικά δρώμενα προς τιμή του Ιππόλυτου και του Άδωνη, ένδειξη ότι έπαυαν πλέον να κυκλοφορούν ελεύθερα, όπως τα νεαρά πουλάρια, και έμπαιναν στον ζυγό του γάμου. Επομένως, οι αρπαγές κοριτσιών, ιδίως από τον Άδη, επιδέχονται και μια διαφορετική ερμηνεία, πλην αυτής του θανάτου της νέας κοπέλας, ειδικά μάλιστα αν λάβουμε υπόψη ότι οι μελλόγαμες συμμετείχαν συλλογικά σε διαβατήριες τελετές νεκρικού περιεχομένου προς τιμή ενός ήρωα ή μιας ηρωίδας που πέθαναν ανύπαντροι και ήταν σε ηλικία γάμου (Ιππόλυτος, Άδωνις).
Σε αυτές τις τελετές εκφράζεται το συναίσθημα αγωνίας που βιώνουν στο μεταιχμιακό εκείνο στάδιο πριν από τον γάμο, κατά το οποίο μετέχουν σε ένα είδος θανάτου: οι κοπέλες όφειλαν να απαρνηθούν –να θανατώσουν– τη ζωή που βίωναν μέχρι εκείνη τη στιγμή ως νέες ανύπαντρες. Γάμος και νεκρική τελετουργία διεισδύουν το ένα στο άλλο.
Εξάλλου, ο γάμος ήταν μια τόσο σημαντική κοινωνική λειτουργία που το τελετουργικό εξόδου για τις κοπέλες που πέθαιναν ανύπαντρες θύμιζε πολύ τον γάμο (για παράδειγμα, η Ανδρομέδα περίμενε τον θάνατο δεμένη, έχοντας μπροστά της αντικείμενα που θα μπορούσαν να είναι προσφορές είτε για τους νεκρούς είτε για τη νύφη, όπως πυξίδες, λουτροφόροι, κάτοπτρα).
Επιπλέον, τα τελετουργικά μύησης γενικότερα εκλαμβάνονταν συχνά ως δοκιμασία θανάτου. Το ίδιο φαινόμενο αναπαραγόταν σε μύθους, στους οποίους η απόρριψη του γάμου από την πλευρά των κοριτσιών και η προσκόλληση στην πατρική οικογένεια (πρβ. Αντιγόνη), κάτι που αναιρεί την αναδημιουργία της ζωής μέσω του γάμου, επισείει τιμωρίες, ενώ η ίδια η πόλις «τιθασεύει» τα κορίτσια της για να παντρευτούν
Οι αρπαγές κοριτσιών και οι επακόλουθοι γάμοι επιδέχονται και πολιτική ανάγνωση. Αν, δηλαδή, ένας λαός ήθελε να δημιουργήσει ένα λαμπρό μυθικό παρελθόν για τον τόπο του, απέδιδε την ίδρυσή του σε κάποιον που είχε ηρωική ή θεϊκή καταγωγή, ακόμη κι αν ήταν καρπός μιας βίαιης πράξης απαγωγής. Η τελετουργική επανάληψη της αρπαγής και του γάμου από τον Φίλιππο και την Ολυμπιάδα στη Σαμοθράκη, με την επίδειξη αποδοχής και σεβασμού αρχέγονων λατρειών, συνιστά πράξη πολιτική και διπλωματική.
Θεωρούμε λοιπόν ότι οι εικαστικές αναπαραστάσεις των αρπαγών, αν και περιορισμένες σε αριθμό, σε συνδυασμό όμως με τελετουργικά ζωής και θανάτου και με κοινωνικά και πολιτικά δεδομένα και ζητούμενα έχουν μια ιδιαίτερη σημασία και ότι οι ξεχωριστές εκδηλώσεις στη θρησκευτική ζωή συνταιριάζονται με πολιτικές και κοινωνικές συνδηλώσεις.
Από ανακοίνωση κατά τη διάρκεια εκδήλωσης στη Θεσσαλονίκη για τα 30 χρόνια από την ανακάλυψη των βασιλικών τάφων στη Βεργίνα από τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο, Νοέμβριος 2007.
komvos.edu.gr, visaltis.net, diadrastika
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου