Νεμρούτ Νταγκ: Οι άγρυπνοι φρουροί του τύμβου. Επί αιώνες παραμένουν άγρυπνοι φύλακες των ιδεωδών του ελληνικού πολιτισμού στις ξεχασμένες κορυφές της Ανατολίας

Το Νεμρούτ ή Νεμρώδ (τουρκικά: Nemrut Dağı, αρμενικά: Նեմրութ, κουρδικά: Çiyayê Nemrûdê) είναι βουνό της νοτιοδυτικής Τουρκίας. Στην κορυφή του βρίσκεται ταφικό-λατρευτικό σύμπλεγμα των ύστερων ελληνιστικών χρόνων δημιουργημένο από τον Αντίοχο Α’. Το σημερινό όνομα του όρους προέρχεται από τον μυθικό βασιλιά Νεμρώδ, ο οποίος αναφέρεται τόσο στη Βίβλο όσο και στο Κοράνι. Από το 1987 ο χώρος έχει χαρακτηριστεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την UNESCO. 

Ένα οδοιπορικό στην κορυφή του Νεμρούτ Νταγκ, του απροσπέλαστου Ολύμπου της Ανατολίας.

ΜΕΣΑ στην άγρια χιονοθύελλα, τα μουλάρια παραπατούν· οι πέτρες του κακοτράχαλου μονοπατιού κατρακυλούν κάτω από τα πέλματά τους. O άνεμος παγώνει τα πρόσωπά μας. Έπειτα, ως διά μαγείας, ξυπνάμε από αυτό το κακό όνειρο: πάνω από τα σύννεφα, σε υψόμετρο που ξεπερνά τα δυο χιλιάδες μέτρα, ο ουρανός είναι καταγάλανος, μ’ αυτό το μοναδικό γαλάζιο της Ανατολής. Και εκεί, ένα θέαμα που σου κόβει την ανάσα: στο χιονισμένο και μοναχικό Όλυμπό τους, στην κουρδική παραμεθόριο της Τουρκίας, θεοί μας θωρούν και μας υποδέχονται.

 O Δίας, ο Ωρομάσδης των Περσών, ο Απόλλωνας-Μίθρας, ο Ηρακλής-Αρτάγνης, η Τύχη, η καλή θεά της ευτυχίας… Τα διαδήματα είναι περσικά, η τεχνοτροπία ελληνική: εδώ διαιωνίζεται η θρυλική συνάντηση Μεγάλου Αλεξάνδρου και Ζαρατούστρα.

Βρισκόμαστε στην κορυφή του Νεμρούτ Νταγκ, πολύ πάνω από τις κοιλάδες όπου συρρέουν οι παραπόταμοι του Ευφράτη και μακριά από τους θορύβους του πολέμου ανάμεσα στους Τούρκους και τους Κούρδους αυτονομιστές. H περιοχή είναι υπό στρατιωτική διοίκηση, αλλά έχουν πιθανώς παρέλθει μήνες που το μέρος αυτό δεν έχουν επισκεφθεί ούτε στρατιώτες ούτε αντάρτες. Στο δρόμο, μερικές εκατοντάδες μέτρα πιο κάτω, συναντήσαμε βέβαια μερικούς Κούρδους οπλισμένους, αλλά ο οδηγός μας –Κούρδος και ο ίδιος– μας διαβεβαίωσε πως είχαν βγει να κυνηγήσουν αγριοπερίστερα…

Για έναν Έλληνα η συγκίνηση είναι ακόμη πιο έντονη. O νους μου πάει στους προγόνους μου: τον Μέγα Αλέξανδρο, που διέδωσε έως εδώ τον πολιτισμό, και τον Ξενοφώντα που με τους δέκα χιλιάδες στρατιώτες του αντιμετώπισε προβλήματα με τις τοπικές φυλές, τους άγριους Καρδούxους, τους οποίους μας περιγράφει στην Ανάβαση και που, σήμερα, μας είναι γνωστοί ως Κούρδοι. Καθ’ ότι στους Έλληνες οφείλεται έμμεσα η ανέγερση αυτού του παράξενου μνημείου, αυτού του κολοσσιαίου τεμένους, στην κορυφή ενός απροσπέλαστου βουνού, περιβεβλημένου από τρία υψίπεδα.

Ανατολικά, στο πιο μεγάλο από αυτά, βρίσκονται πέντε κολοσσιαία καθιστά αγάλματα, περιστοιχισμένα από τον αετό και το λιοντάρι. Τα κεφάλια τους, που έχουν κυλήσει στην πλαγιά, είναι εκείνα που μας θωρούν σήμερα.

Στο υψίπεδο του Νεμρούτ Νταγκ, οι γιγαντιαίες κεφαλές των θεϊκών αγαλμάτων περιφρουρούν τη μοναξιά του ταφικού μνημείου του Αντίοχου. Χρειάστηκαν εξακόσιες χιλιάδες τόνοι πέτρας για να κατασκευαστεί αυτός ο τεχνητός λόφος, που ορθώνεται πάνω από πενήντα μέτρα πίσω από το υψίπεδο, όπου αγρυπνούν οι θεότητες. Πηγή: Supplied

Φυσικά, το πρώτο ερώτημα που μας έρχεται στο μυαλό είναι: «Ποιος;» H απάντηση βρίσκεται σκαλισμένη πάνω στην πέτρα, στην πλάτη ενός από τα αγάλματα:

«Συνέλαβα τότε την ιδέα να ανεγείρω κοντά στους επουράνιους θρόνους και πάνω σε θεμέλια απρόσιτα στις προσβολές του χρόνου, αυτό το ιεροθύσιο, όπου το σώμα μου, αφού θα έχει γεράσει στον ευλογημένο αυτόν κόσμο, θα κοιμηθεί τον αιώνιο ύπνο, αποχωρισμένο από την ευσεβή ψυχή που θα έχει πετάξει προς τις επουράνιες περιοχές του Δία Ωρομάσδη…»

Αντίοχος A΄ Θεός
Συγγραφέας του επιγράμματος ο Αντίοχος A΄ Θεός ηγεμόνας της Κομμαγηνής, που βασίλευσε στην περιοχή αυτή της νοτιανατολικής Ανατολίας μεταξύ 98 και 31 π.X. Οι Ρωμαίοι ιστορικοί διασαφηνίζουν ότι το 64 π.X. είχε διαπραγματεύσεις με τον Πομπήιο, που τον αναγνώρισε ως βασιλιά της Κομμαγηνής. Οι ρίζες του λαμπρές. O Αντίοχος κατάγεται από τον Μέγα Αλέξανδρο, από τη μεριά της μητέρας του, και από τον Δαρείο, το βασιλέα των βασιλέων, από τη μεριά του πατέρα του.

Τα πάντα εδώ μαρτυρούν αυτόν το συγκρητισμό. H τεχνοτροπία πρώτα απ’ όλα: οι ελληνιστικές αυτές κεφαλές διαφέρουν αισθητά από τα άκαμπτα καθιστά αγάλματα, τα οποία στέκονται κορδωμένα με τους βραχίονες κολλημένους στα πλευρά και τους πήχεις ακουμπισμένους πάνω στα πόδια. Ανατολίτικος γιγαντισμός, που μετριάζεται όμως από την ελληνοπρεπή αρμονία. O Δίας Ωρομάσδης παραπέμπει φυσικά στον Αχούρα Mάζντα, την κορυφαία θεότητα του ζωροαστρικού Mαζνταϊσμού, επίσημης θρησκείας της περσικής αυτοκρατορίας.
photo

Το λιοντάρι στο κέντρο, με τους αστερισμούς, θεωρείται ότι υπάρχει από την ημερομηνία γέννησης του Αντίοχου, 17 Ιουλίου 98 π.X. Πηγή: Supplied

Στο δυτικό υψίπεδο ξεχωρίζει ένα αινιγματικό ανάγλυφο: στο πλευρό ενός πορευόμενου λιονταριού απαριθμεί κανείς είκοσι δύο άστρα· τρία εξάκτινα και δεκαεννιά οκτάκτινα. Μια ελληνική επιγραφή μάς επιτρέπει να αναγνωρίσουμε τους πλανήτες Δία, Άρη και Ερμή. Πρόκειται στην ουσία για έναν λεπτομερή χάρτη του ουρανού και για μια όχι λιγότερο σαφή ημερομηνία: 7 Ιουλίου του 62 ή 61 π.X., ημέρα κατά την οποία άρχισε κατά πάσα πιθανότητα η κατασκευή του ναού-μαυσωλείου. Άλλωστε, η φήμη των Mαζνταϊστών ως αστρονόμων/αστρολόγων ήταν, δικαίως, αναγνωρισμένη σε όλο τον αρχαίο κόσμο.

Από εδώ, από αυτά τα ορεινά βασίλεια της παραμεθορίου της Ανατολίας, είναι που, μερικά χρόνια μετά το θάνατο του Αντίοχου, κάποιοι άλλοι βασιλιάδες ξεκίνησαν, ακολουθώντας ένα άστρο, για ένα ταξίδι που θα τους οδηγούσε, σύμφωνα με το θρύλο, μέχρι τη Βηθλεέμ. Εδώ, στο Νεμρούτ Νταγκ, όταν πέφτει η νύχτα και τ’ άστρα φωτίζονται στον ουρανό, είναι πάντοτε επιφάνια, η νύχτα των θεών, η νύχτα των βασιλιάδων…

Αρχαιολογία με χρήση… δυναμίτιδας
O τόπος όπου στεκόμαστε είναι ένα μνημείο ηλικίας άνω των δυο χιλιάδων ετών. Ωστόσο, δεν το γνωρίζουμε παρά μόνο εδώ και έναν αιώνα. Μόλις το 1881, ένας Γερμανός μηχανικός αποκάλυψε στον κόσμο την ύπαρξή του. Έκτοτε, εξερευνήθηκε, μελετήθηκε σχολαστικά, τα κεφάλια των αγαλμάτων στήθηκαν και πάλι όρθια. Αλλά και ρημάχτηκε τρομερά. Και μάλιστα, από τους ίδιους τους αρχαιολόγους!

Στη δεκαετία του ’50, η Tερίσα Γκέιλ της Αμερικανικής Σχολής Ανατολικών Ερευνών ανέλαβε να διερευνήσει την ενδεχόμενη ύπαρξη ενός ταφικού θαλάμου, χρησιμοποιώντας “σύγχρονες” μεθόδους: δυναμίτιδα!
«Κάτι που αποδεικνύει ότι οι βάρβαροι δεν προέρχονται πάντοτε από την Ανατολή», αποφαίνεται ο Κούρδος οδηγός μας.

Κάτω από την πυραμιδωτή κορυφή του Νεμρούτ Νταγκ, τα αγάλματα είχαν ύψος 10 μέτρα: Απόλλων, Μίθρας, Ήλιος, Ερμής, Τύχη, Ζευς πατέρας θεών και ανθρώπων, Ωρομάσδης, βασιλιάς Αντίοχος, Ηρακλής και Άρης. Ωρομάσδης είναι το εξελληνισμένο όνομα της αρχαίας περσικής θεότητας του ζωροαστρισμού Αχούρα Μάζντα. Πηγή: Supplied

Το ύψους εβδομήντα πέντε μέτρων μαυσωλείο περιορίστηκε κατά είκοσι πέντε μέτρα, αλλά αντιστάθηκε στην περιέργεια της Αμερικανίδας αρχαιολόγου: οι εξακόσιες χιλιάδες τόνοι πέτρας, που στοιβάχτηκαν εδώ προκειμένου να διασφαλίσουν την ανάπαυση του Αντίοχου, κράτησαν το μυστικό τους.

Για πόσο καιρό; O καθηγητής Σενσέρ Σαχίν, του Πανεπιστημίου της Αττάλειας, μας αποκάλυψε τα αποτελέσματα των γεωφυσικών ανιχνεύσεων που πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της τελευταίας εξερευνητικής εκστρατείας: φανέρωσαν την ύπαρξη κοιλοτήτων που θα μπορούσαν κάλλιστα να είναι οι ταφικοί θάλαμοι του Αντίοχου A΄ Θεού, βασιλιά της Κομμαγηνής, σκαλισμένοι στο βουνό και καλυμμένοι από τα τριακόσιες χιλιάδες κυβικά μέτρα του τύμβου.

Είναι ο αχός των όπλων και των άλλων εκρήξεων που, έκτοτε, εγγυάται την ανάπαυση του βασιλιά. H εξέγερση των Κούρδων κατά της Άγκυρας “πάγωσε” όλες τις έρευνες. O Πόλεμος του Κόλπου δεν αποκατέστησε τα πράγματα ούτε η εισβολή στο Ιράκ. H βάση απ’ όπου απογειώνονταν τα αμερικανικά βομβαρδιστικά για να σφυροκοπήσουν τη Βαγδάτη δεν βρίσκεται πολύ μακριά από εδώ. Σήμερα η κατάσταση είναι επίσης ασταθής λόγω των συγκρούσεων στο εσωτερικό της Συρίας και της έντασης που υπάρχει με την Τουρκία στα σύνορα.

Στα αγάλματα του Νεμρούτ Νταγκ η τεχνοτροπία είναι ελληνική, οι τιάρες όμως ίδιες με εκείνες των Περσών μάγων. Αριστερά, γιγαντιαία κεφαλή του βασιλιά Αντίοχου. Δεξιά, η Τύχη, η θεά της ευτυχίας, με διάδημα από οπώρες. Πηγή: Supplied

Όμως οι θεοί συνεχίζουν να περιφρουρούν την ανάπαυση του βασιλιά, με πρώτη και καλύτερη τη θεά Τύχη, προστάτιδα Μοίρα του βασιλείου της Κομμαγηνής, που φέρει διάδημα από οπώρες, καθ’ ότι είχε προστατεύσει την ιδιαιτέρως μακρόχρονη βασιλεία του Αντίοχου.
Ανάμεσα σε Ρωμαίους και Πάρθους, ο Αντίοχος δυσκολεύτηκε πολύ να διαφυλάξει την ανεξαρτησία του και τη ζωή του. Έπειτα μάλιστα από μια ατυχή συμμαχία, συνελήφθη αιχμάλωτος από τους Ρωμαίους και χρειάστηκε να καταβάλει σημαντικά λύτρα για να ανακτήσει την ελευθερία του. H δυναστεία του διήρκεσε άλλον έναν αιώνα, πολύ παραπάνω απ’ ότι χρειαζόταν για να τελειώσει το μνημείο του.

Δύο κόσμοι, δύο πολιτισμοί. Ο ροπαλοφόρος Ηρακλής δίνει το χέρι του στον Μίθρα με στολή Ανατολίτη ευγενή. Πηγή: Supplied

Όμως, για πόσο ακόμη θα κρατήσει αυτή η γαλήνη, αυτή η σιωπή; O βασιλιάς των ζώων, το λιοντάρι, και ο κυρίαρχος των αιθέρων, ο αετός, το ίδιο μεγάλοι με τα αγάλματα των θεών και του βασιλιά, φυλάνε πάντοτε σκοπιά πάνω στο χιονισμένο ιεροθύσιο.
 Όμως κανείς, από τις ιερές ημέρες της γέννησης και της στέψης του Αντίοχου, δεν σκαρφαλώνει πλέον τα επίπεδα του μεγάλου πυραμοειδούς βωμού, για να τιμήσει τους θεούς με θυσίες και σπονδές.

Κάτω απ’ τον χειμωνιάτικο ήλιο, δεν ακούγονται παρά μόνο ο θόρυβος από τα βήματά μας που τρίζουν μες στο χιόνι, ο άνεμος που τραγουδάει απαλά ανάμεσα στις πέτρες που έχουν κατρακυλήσει, και η ασθματική ανάσα ενός μουλαριού. 
Και σ’ αυτή την παράξενη μοναξιά, η παρουσία τους είναι προφανής, σχεδόν βαριά: ο Αντίοχος και οι θεοί του είναι πάντοτε εδώ για να διαφυλάσσουν την μεγάλη ελληνική κληρονομιά.

Πηγή: Supplied, youmagazine.gr