ΟΙ ΑΝΑΣΤΕΝΑΡΗΔΕΣ ΤΟΥ ΧΕΙΜΩΝΑ - ΕΘΙΜΟ ΠΟΥ ΚΡΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

του Απ. Τσακρίδη

Πρόκειται για ένα αρχαίο έθιμο, που κάποτε τηρούσαν στην Ανατολική Ρωμυλία (Βορειοανατολική Θράκη), ιδιαίτερα στο χωριό Κωστί (ή Κωστή) και το Μπροντίβο (σήμερα Μπροντίλοβο). Τα χωριά αυτά, σήμερα βρίσκονται στη Νοτιοανατολική Βουλγαρία, κοντά στα σύνορα με την Τουρκία και πολύ κοντά στην Μαύρη Θάλασσα στην Μεσόγεια περιοχή των παραθαλάσσιων πόλεων Αγαθούπολης (σήμερα Αχτοπολ) και του Βασιλικού (σήμερα Τσάρεβο).

Χορός στο κονάκι.

Οι Έλληνες πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα, φέρνοντας μαζί τους ελάχιστα υπάρχοντα, αλλά μεταξύ αυτών τις ιερές εικόνες «τους παππούδες» τις «χάρες», αλλά και τα άλλα «αμανέτια» και «σέγια» μέσα στα ιερά σεντούκια, εγκαταστάθηκαν κατά ομάδες στο Λαγκαδά, στην Αγ. Ελένη Σερρών, στη Μελίκη Ημαθίας, στη Μαυρολεύκη Δράμας, στη Κερκίνη Σερρών, αλλά και στη Λάρισα, στο Σχολάρι Θεσσαλονίκης και λίγες οικογένειες σε άλλες περιοχές.

Οι ρίζες του εθίμου των Αναστενάρηδων βρίσκονται πολύ βαθιά στην Ελληνική αρχαιότητα.

Σχετικά με την πυροβασία στην αρχαιότητα αντλούμε πληροφορίες από τον Στράβωνα και τον νεοπλατωνικό Ιάμβλιχο. Υπάρχουν μαρτυρίες για την απάθεια των ιερέων της Αρτέμιδος στην Περασιά της Καππαδοκίας, οι οποίοι βάδιζαν με γυμνά πόδια επάνω σε κάρβουνα. Ακόμη, στην αρχαιότητα ανάλογες πυρολατρικές τελετές συναντούμε στη φρυγική λατρεία του Άττιδος και της Κυβέλης.

Από απόσπασμα έρευνας της Μιράντας Τερζοπούλου (1997, σ.13), αναφέρεται ότι:

«Τα λατρευτικά έθιμα έχουν εκπληκτική μακροβιότητα με θαυμαστή πολυμορφία και προσαρμοστικότητα περνούν ανά τους αιώνες από θρησκεία σε θρησκεία, κρατώντας στο βάθος αναλλοίωτο τον μαγικοθρησκευτικό τους πυρήνα, πίσω από τον οποίο κρύβονται αρχέγονες δοξασίες και δεισιδαιμονίες, ανεξιχνίαστες για το νου του λαϊκού ανθρώπου, αλλά βαθιά ριζωμένες στην ψυχή και στη συνήθειά του»

Άναμμα της πυράς.

Κατά την αλληλεπίδραση των Θρακών με τον υπόλοιπο Ελληνικό κόσμο η προσφορά υπήρξε αμφίδρομη.

Σύμφωνα με απόσπασμα από την Σπαθάρη-Μπεγλίτη (1997, σ.39) σχετικά με την επίδραση της Θράκης στην αρχαιοελληνική λατρεία αναφέρεται ότι:

«Επίκεντρο των πολιτιστικών ανταλλαγών υπήρξε η θρησκεία, η οποία λειτούργησε ως βασικό μέσο συνένωσης των πόλων. Η Θράκη έδωσε στη Νότια Ελλάδα την Ορφική και τη Διονυσιακή λατρεία, από τις οποίες γεννήθηκαν η αρχαία μουσική, τα αρχαία μυστήρια, η αρχαία ποίηση και μεταλαμπαδεύτηκαν πολλές θεότητες, κυρίως χθόνιες».

Συνεπώς, μέσω των κοινών θεών και των κοινών λατρευτικών εθίμων, επήλθε η πολιτιστική ένωση μεταξύ Θράκης και Νότιας Ελλάδας.

Έτσι λοιπόν και το έθιμο των Αναστενάρηδων της Βορειοανατολικής Θράκης διατηρήθηκε στο πέρασμα των αιώνων καθώς μετασχηματίστηκε από τη χριστιανική θρησκεία με τον θρησκευτικό χαρακτήρα της νεοελληνικής παράδοσης.

Σήμερα, η τέλεση του εθίμου γίνεται προς τιμήν του Αυτοκράτορος του Βυζαντίου Κωνσταντίνου και μετέπειτα Αγίου. Ιστορικώς άρχισε από τον 4ο αιώνα μ.Χ. Την παραμονή και κυρίως ανήμερα της γιορτής των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης σε πολλές περιοχές της βορείου Ελλάδας τελείται με απόλυτη ευλάβεια το έθιμο των Αναστενάρηδων.

Προσέγγιση στο χοροστάσι, όπου η πυρά έχει αφήσει κάρβουνα...

Η οργάνωση του τελετουργικού της πυροβασίας έχει να κάνει ως εξής.

Στο κέντρο ενός κυκλικού αλωνιού τοποθετούνται χοντρά ξύλα, όπου αργότερα καίγονται και μετατρέπονται σε μια μεγάλη θράκα. Όταν η φωτιά είναι έτοιμη, δίνεται από τον αρχιαναστενάρη η εντολή για το ξεκίνημα της πομπής. Η πομπή ξεκινάει από το κονάκι με επικεφαλής τους οργανοπαίχτες. Τα μουσικά όργανα που παίζουν μουσική είναι η τρίχορδη θρακιώτικη λύρα και το νταούλι, ενώ παλιότερα υπήρχε και γκάιντα.

Το τραγούδι που συνοδεύει την πομπή είναι παρμένο από τον «ακριτικό» κύκλο, το λεγόμενο «Ο μικρο-Κωσταντής».

Ο Κωνσταντίνος ο μικρός, ο Μικροκωνσταντίνος

μικρόν τον είχε η μάνα του, μικρόν τον ’ραβωνιάζει,

μικρόν τον γήρτε μήνυμα να πάγει στο σεφέρι.

Νύχτα σελώνει τ’ άλογο, νύχτα το καλιβώνει,

βαν’ ασημένια πέταλα, μαλαματένιες λόθρες…

ΑΚΟΥΣΤΕ το ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, ΕΔΩ.

Οι αναστενάρηδες κρατώντας τις εικόνες και τους τσεβρέδες, όσο πλησιάζουν τη φωτιά τόσο επιταχύνουν το χορό τους. Έπειτα, με επικεφαλής τον αρχιαναστενάρη, υψώνουν τα εικονίσματα και μπαίνουν μέσα στη φωτιά, διασχίζοντας σταυρωτά το πυρωμένο αλώνι από τη μία έως την άλλη άκρη. Ύστερα από συνεχή πυροβασία μισής ώρας περίπου, σβήνουν τα κάρβουνα της θρακιάς με τα γυμνά τους πόδια και το ποδοπάτημα μετατρέπει τα κάρβουνα σε στάχτη. Τα πέλματα των ποδιών τους παραμένουν τελείως άθικτα.

Κάτι ανάλογο βιώσαμε και χθες όσοι παρευρεθήκαμε στο πανηγύρι των Αναστενάρηδων του Χειμώνα, την παραμονή της εορτής του Αγίου Αθανασίου.

Το τελετουργικό έθιμο πραγματοποιήθηκε στο χωριό Μαυρολεύκη Δράμας, σ’ ένα πανέμορφο δημοτικό παραποτάμιο αλσύλλιο από λεύκες.

Το κονάκι που βρίσκεται στο χώρο δένει άψογα με το περιβάλλον, ανοιχτό για κάθε επισκέπτη από όλες τις γύρω περιοχές και γεμάτο με ζεστούς ανθρώπους, τον αρχιαναστενάρη με τους ακόλουθους του και τους οργανοπαίκτες να δίνουν μουσικό ρυθμό.

Το χοροστάσι... Η θράκα της Θράκης...

Το τελετουργικό δρώμενο, περιελάμβανε αρχικά την παραλαβή των ιερών εικόνων από το σπίτι του χωριού, με πορεία των συμμετεχόντων και μουσική συνοδεία μέχρι την επιστροφή των ιερών κειμηλίων στο κονάκι. Στην συνέχεια ακολούθησε η λειτουργική πράξη του Αγιασμού και μετά ακολούθησε ο εκστατικός χορός των αναστενάρηδων αγκαλιά με τις ιερές εικόνες.

 Στον εξωτερικό χώρο η φλόγα προετοιμάζει τα «αγιασμένα» κάρβουνα. Οι αναστενάρηδες χορεύουν στα πυρωμένα κάρβουνα μέχρι να τα σβήσουν. Όταν σβήσει και το τελευταίο γυρνούν στο κονάκι, χορεύοντας ξανά έναν τελευταίο λατρευτικό χορό, ίσως ακόμα πιο εκστατικό από τους προηγούμενους, και κάθονται να φάνε στο κοινό τραπέζι που στρώνεται κατάχαμα.

 Οι τελετουργικές λεπτομέρειες είναι πολλές, η κάθε μια με την ιδιαίτερη σημασία της η οποία ξεδιπλώνεται μέσα στην εσωτερική σιωπή που συνοδεύει τους συμμετέχοντες.

Εν τέλει, ο χορός γύρω από την (σβησμένη) φωτιά,
χορός ευχαρίστησης, ευτυχίας, επιτυχίας, ευχών...

Με το τέλος της κοινής τράπεζας, οι εικόνες επιστρέφονται στο σπίτι τους έτσι όπως ήρθαν, συνοδευόμενες από τα όργανα και τους τελεστές. Η ώρα εκείνη είναι το κλείσιμο του κύκλου. Μια ώρα κατάνυξης και παράξενης λύτρωσης, μια ώρα που ξέρεις ότι είσαι πλέον αλλιώτικος άνθρωπος από αυτόν που ήσουν όταν ξεκίνησε η πανάρχαια τελετή.

ΠΗΓΕΣ:

Πασόπουλος Χρ. Στ. «Έθιμα της θρακικής παράδοσης, που οι ρίζες τους παραπέμπουν στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό», ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ - ΤΜΗΜΑ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ.

Λεκάκης Γ. "Αναστενάρια: Μια πρώτη προσέγγιση, ή πώς ο νους υπερνικά την ύλη».

Geo news. Purple passion flower.

arxeion-politismou.gr