Το φρούριο των Σφακίων και ο θρύλος της Χρυσομαλλούσας.

Το φρούριο των Σφακίων,(Castel di Sfacia ή Sfachia) βρισκόταν στο λόφο Καστέλι, στην ανατολική άκρη της Χώρας Σφακίων και ήταν το τελευταίο που έκτισαν οι Ενετοί στην Κρήτη. 

Οικοδομήθηκε τον 15ο-16ο αιώνα πάνω σε Βυζαντινό «φρουρίδιο», αλλά και σε παλιότερο ενετικό κάστρο. Για πρώτη φορά αναφέρεται σε έγγραφα το 1526.

Οι πληροφορίες για το φρούριο είναι πολύ λίγες. Ήταν πολύ μικρό, με ένα μόνο πύργο και η φρουρά του αποτελούνταν από 15 άντρες, το πολύ.

Τα χωριά των Σφακιών κατά την πρώτη περίοδο της ενετικής κυριαρχίας στην αρχή χωρίστηκαν σε τρεις «βαρωνίες», της Ανώπολης, του Σφακιά και του Αγίου Νικήτα.

Οι Ενετοί έκτισαν δύο παραθαλάσσια φρούρια, το ένα στη χώρα των Σφακιών και το άλλο στο Φραγκοκάστελλο ή φρούριο του Αγίου Νικήτα, στην ανατολική μεριά. Το 1319 είχαμε επανάσταση και στα Σφακιά από την οικογένεια ΣκορδΊλη με τη συνδρομή των ντόπιων κατοίκων. Αυτή ακριβώς την περίοδο φαίνεται να «γεννήθηκε» και ο θρύλος της Χρυσομαλλούσας. Η 16χρονη τότε κόρη του άρχοντα ΣκορδΊλη, η πανέμορφη Χρυσή, είχε πάει με τις υπηρέτριες της βόλτα ως τη βρύση , στο Μεσοχώρι, όπου και συνάντησε τυχαία τον Ενετό φρούραρχο.

Ο φρούραρχος του κάστρου ονόματι Καπουλέτος, προσπάθησε να τη φιλήσει, αλλά η κόρη αντιστάθηκε και τον χαστούκισε δυνατά στο πρόσωπο. Ο Καπουλέτος τότε εξοργίστηκε και με το σπαθί του της έκοψε τις ξανθιές πλεξούδες της. Μετά απ’ αυτό οι συγγενείς της κοπέλας έσπευσαν στο φρούριο, το κατέλαβαν, και σκότωσαν τη φρουρά. Όπως ήταν φυσικό αμέσως μετά το αιματηρό επεισόδιο η Χρυσή, ο πατέρας και τα αδέλφια της έφυγαν από το σπιτικό τους και πήγαν να κρυφτούν στο φαράγγι της Σαμαριάς, που πάντα ήταν το καταφύγιο κάθε κυνηγημένου αλλά και των επαναστατών. 

Επακολούθησε μια περίοδος ταραχών και συρράξεων μεταξύ Σφακιανών και Ενετών, που κράτησε πολύ καιρό. Οι καλομαθημένοι Ενετοί δύσκολα μπορούσαν να εντοπίσουν τους φυγάδες στα κακοτράχαλα σημεία που κρύβονταν, έχοντας και τη βοήθεια των Σφακιανών που τους εφοδίαζαν με τρόφιμα.
Η Χρυσή, λέει ο θρύλος, πως έφερε βαρέως όλο αυτό που είχε συμβεί εξαιτίας της και το μόνο που έκανε ήταν να υφαίνει, με τα υφαντά της να φέρουν πολεμικές σκηνές από τα κατορθώματα του αδελφού της αλλά και του νεαρού άντρα με τον οποίο αρραβωνιάστηκε του Παύλου ή Πώλου Ψαρομήλιγκου, ο οποίος τους ακολούθησε στο φευγιό τους. 

Έτσι πέρασε ο καιρός και κάποια στιγμή, άγνωστο πως, σταμάτησε το κυνηγητό και η οικογένεια της μπορούσε πια να επιστρέψει στο σπίτι της. Η Χρυσή όμως δεν ήθελε ν' ακούσει για επιστροφή εκεί όπου ζούσε πριν. Φοβόταν πως κάτι ανάλογο μπορούσε να επαναληφθεί γι' αυτό και επέλεξε να γίνει καλόγρια και να μείνει στη Σαμαριά. Τα αδέλφια της μην αντέχοντας να την βλέπουν στεναχωρημένη της έφτιαξαν έναν ολόχρυσο αργαλειό να υφαίνει, πράγμα που της άρεσε πάρα πολύ. 
Λέγεται μάλιστα πως γι' αυτό το λόγο χτίστηκε εκεί το εκκλησάκι της Οσίας Μαρίας.

Ο θρύλος λέει ότι η εκκλησία ήταν ένα τάμα λυτρωμού της Χρυσομαλλούσας από τα αδέρφια της.
Επίσης λίγο πιο πάνω από το εκκλησάκι της Όσιας Μαρίας υπάρχει ένα μικρό σπήλαιο που οι ντόπιοι το ξέρουν ως τση καλογρές ο σπήλιος, ενώ πιο δίπλα υπάρχει η τοποθεσία τση καλογρές τ’αρμι.

Κατά την Τουρκοκρατία, οι κατακτητές προσπάθησαν να ανακαινίσουν το φρούριο, αλλά οι Σφακιανοί δεν τους το επέτρεψαν. Μόλις το έχτιζαν, εκείνοι το γκρέμιζαν, με αποτέλεσμα σήμερα να σώζονται ελάχιστα ερείπια μέσα στο μικρό πευκόδασος του λόφου Καστέλι.


Μύθοι και Θρύλοι της Κρήτης