Δυο άγνωστοι πυραμιδοειδείς αρχαίοι τάφοι της Θεσσαλίας! Στην Εφύρα / Κραννώνα της Πελασγιώτιδας!

Η  Κραννών ήταν μία από τις σημαντικότερες πόλεις της αρχαίας Θεσσαλίας. Βρίσκεται στην τετράδα της Πελασγιώτιδας, ΝΔ της Λάρισας, στην περιοχή του σύγχρονου ομώνυμου οικισμού. Η θέση της πόλης ήταν ιδιαίτερα σημαντική, καθώς βρίσκεται επάνω στην οδό επικοινωνίας μεταξύ Λάρισας και Φαρσάλου. Τα πρώτα οικιστικά κατάλοιπα διαπιστώνονται αρχαιολογικά ήδη από τη νεολιθική περίοδο, ενώ η κατοίκηση είναι συνεχής μέχρι και την ρωμαϊκή περίοδο. Η προθεσσαλική ονομασία της πόλης ήταν Εφύρα (Ιλιάδα 13,301), ενώ το μεταγενέστερο όνομά της, Κραννών, οφείλεται σε μία θερμή πηγή, η οποία στη θεσσαλική διάλεκτο ονομάζεται κράννα.

Γνώρισε μεγάλη ακμή ιδιαίτερα κατά την αρχαϊκή και κλασική περίοδο, οπότε και αποτελούσε την έδρα του αριστοκρατικού γένους των Σκοπάδων. Το γένος αυτό, σε συνδυασμό με τους Αλευάδες της Λάρισας, και τους Εχεκρατίδες της Φαρσάλου κυριάρχησε στην πολιτική σκηνή της Θεσσαλίας για μεγάλο χρονικό διάστημα, χάρη στα έσοδα που τους εξασφάλιζαν οι εύφορες αγροτικές εκτάσεις που διέθεταν. Το ενδιάφερον των Σκοπάδων για την τέχνη προσείλκυσε στην αυλή τους σημαντικές προσωπικότητες, όπως ο Βακχυλίδης, ο Πίνδαρος και ο Σιμωνίδης.

Ο πλούτος της πόλης φανερώνεται κυρίως μέσω των πλούσιων ευρημάτων που προέρχονται από τα νεκροταφεία της πόλης, καθώς και από το γεγονός πως μετά τους Περσικούς πολέμους έκοψε τα δικά της αργυρά νομίσματα.

Η πόλη δεν έχει ανασκαφεί συστηματικά, με αποτέλεσμα να διαθέτουμε λίγες πληροφορίες σχετικά με τα δημόσια κτίρια, τα οικιστικά κατάλοιπα και τις λατρείες. Ειδικότερα, οι πρώτες έρευνες έλαβαν χώρα στις αρχές του 20ου αι., από τον Α. Αρβανιτόπουλο στην ακρόπολη της πόλης, που εκτιμάται στη θέση «Κάστρο», νότια του σύγχρονου οικισμού.

Λόγω έντονης αρχαιοκαπηλικής δραστηριότητας, άρχισαν το 1960 ανασκαφικές έρευνες στους τύμβους που βρίσκονται νότια της ακρόπολης. Οι τάφοι στο εσωτερικό των τύμβων είχαν συληθεί, ωστόσο αξιοσημείωτη είναι η αρχιτεκτονική τους διαμόρφωση. 

Ειδικότερα ο τάφος Α, είναι πυραμιδοειδής (*) και χρονολογείται στο τέλος του 5ου – αρχές 4ου αι. π.Χ. Ο θολωτός τάφος χρονολογείται στον 5ο αι. π.Χ. ενώ ένας ακόμη πυραμιδοειδής τάφος ( Β ), νοτιότερα των προαναφερθέντων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ. 

Οι τάφοι αυτοί και  η πολυτελής κατασκευή τους είναι ενδεικτική της ακμής της πόλης κατά την κλασική εποχή. Επιπλέον, από επιφανειακή έρευνα διαπιστώθηκε η ύπαρξη οχυρωματικού περιβόλου. Σωστικές ανασκαφές στα νεκροταφείο της πόλης έγιναν και το 1969, το 1981 – 1984, καθώς και το 1989. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η ανασκαφική έρευνα στην περιοχή του Αγ. Γεωργίου, περίπου 5 χλμ. από την Ακρόπολη, όπου αποκαλύφθηκαν δύο τύμβοι της αρχαϊκής περιόδου με δευτερογενείς καύσεις νεκρών. Τα κτερίσματα ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακά για τα θεσσαλικά δεδομένα και μεταξύ άλλων, συμπεριλάμβαναν πλήθος όπλων και μεταλλικών αντικειμένων. Συνολικά, τα ευρήματα των τάφων δίνουν μία σημαντική εικόνα της κατοίκησης στην περιοχή, καλύπτοντας ένα χρονολογικό εύρος από την πρώιμη εποχή του Σιδήρου μέχρι και την ύστερη ελληνιστική εποχή.

Σειρά σωστικών ανασκαφών, υπό την επίβλεψη της ΕΠΚΑ το 1991-1996 αποκάλυψαν μία ελληνιστική οικία, ΝΑ της ακρόπολης, καθώς και μια ομάδα κεραμικών κλιβάνων.

Παράλληλα από όλη την έκταση της ακρόπολης αλλά και της περιοχής περιμετρικά αυτής, έχουν περισυλλεγεί επιτύμβιες στήλες και βωμοί, αναθηματικές στήλες, τμήματα αναθηματικών αναγλύφων και γλυπτών, τα οποία αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες για την καλλιτεχνική παραγωγή αλλά και τη θρησκευτική ζωή των Κραννωνίων.

Τέλος, τα τελευταία χρόνια έγιναν εργασίες ανάδειξης στον αρχαιολογικό χώρα της Κραννώνας, και συγκεκριμένα στην ελληνιστική οικία και στους προαναφερθέντες μνημειακούς τάφους.

Η Πανεπιστημιακή Ανασκαφή, 2018 

Τον Ιούνιο του 2018 το Πανεπιστήμιο Κρήτης σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας, υπό την διεύθυνση του αναπληρωτή καθηγητή Δημητρίου Μποσνάκη και της αρχαιολόγου της ΕΦΑ Στυλιανής Κατακούτα, ξεκίνησε συστηματική αρχαιολογική έρευνα στην αρχαία Κραννώνα. Πολύτιμη είναι η συμβολή του δήμου Κιλελέρ, ο οποίος συμβάλλει στην κάλυψη πολλών λειτουργικών αναγκών της ανασκαφής.

Η ανασκαφική δραστηριότητα του 2018 επικεντρώθηκε στο πλούσιο αρχαϊκό νεκροταφείο του κτήματος Νανούλη, όπου είχαν προηγηθεί ανασκαφές της ΕΦΑ, και στην ακρόπολη της Κραννώνας. Ταυτόχρονα, σύντομες δοκιμαστικές τομές διενεργήθηκαν στον τύμβο του θολωτού τάφου και του πυραμιδοειδούς Α. Τα ευρήματα ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά για το μέλλον και την πορεία της ανασκαφής, αφού αντίστοιχα ανακαλύφθηκαν νέοι τάφοι και αρχιτεκτονικά κατάλοιπα. Παράλληλα, διενεργήθηκε προκαταρκτική επιφανειακή έρευνα η οποία είχε ως αποτέλεσμα τη συλλογή άφθονης κεραμικής και τον εντοπισμό πληθώρας αρχιτεκτονικών μελών.

Στόχοι

Η μελέτη φωτογραφιών μέσω του Google Earth, και σε συνδυασμό με το Εθνικό Κτηματολόγιο,  έδωσαν τη δυνατότητα συγκέντρωσης πληροφοριών σχετικά με την πορεία της οχύρωσης του άστεως και κυρίως τη χάραξη ιπποδάμειου συστήματος στον οχυρωμένο οικισμό. Τα παραπάνω σε συσχέτιση με τα αποτελέσματα της διενεργούμενης γεωφυσικής έρευνας στην περιοχή θα καθορίσουν αποφασιστικά τους στόχους της μελλοντικής  ανασκαφικής έρευνας, που είναι η κατανόηση του ρυμοτομικού και πολεοδομικού σχεδιασμού της,  και γενικότερα το μοντέλο οικιστικής εξέλιξης μιας θεσσαλικής πόλης κατά τη μετάβασή της από την αρχαϊκή στην ελληνιστική εποχή.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Hansen, M.-H. – Nielsen, T.H., An Inventory of Archaic and Classical Poleis (Oxford 2004), 694-695.

Ζαούρη, A. – Κατακούτα, Στ., «Κλίβανοι από κεραμικό εργαστήρι στην αρχαία Κραννώνα», Θεσσαλική Κεραμική. Χώμα και Νερό. Από την προϊστορία στην Τρίτη χιλιετία. Μνήμη Γεωργίου Γουργιώτη. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λάρισας- Λαογραφικό μουσείο Λάρισας, (Αθήνα 2006), 50-65.

Κατακούτα, Σ., «Κεραμική αρχαϊκών χρόνων από ταφικά σύνολα της Κραννώνας», στο Σ. Κατακούτα – Δ. Παλαιοθόδωρος (επιμ.), Τοπική Κεραμική της Θεσσαλίας (από τον 7ο στον 5ο αι. π.Χ.). Πρακτικά Ημερίδας, Λάρισα, 24 Νοεμβρίου 2017 (Λάρισα 2019), 63-78.

Moustaka, A., Kulte und Mythen auf thessalischen Münzen (Wurzburg 1983).

Μποσνάκης, Δ., Ενθετταλίζεσθαι τεχνοτροπία και ιδεολογία των Θεσσαλικών επιτύμβιων αναγλύφων του 5ου και του 4ου αι. π.Χ. (Βόλος 2013).

Νικολάου, Ε. – Κραβαρίτου, Σ., (επιμ.), Αρχαίες πόλεις Θεσσαλίας και περίοικων περιοχών (Λάρισα 2012), 111-115

Stamatopoulou, M., “Thessalian Aristocracy and Society in the Age of Epinikian”, στο Hornblower – C. Morgan (επιμ.), Pindar’s Poetry, Patrons and Festivals (Oxford 2007), 309-341.

Stamatopoulou, M., “Forging a link with the past. The evidence of the Thessalian cemeteries in the Archaic and Classical periods”. Στο Olivier, H. & Kelp, U. (επιμ.),  Tumulus as a sema: space, politics, culture and religion in the first millenium bc (Berlin 2016), 181-204.

ΠΗΓΗ: ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ - Φιλοσοφική Σχολή, Πανεπιστήμιο Κρήτης. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3.5.2020.

(*) σημ. Γ. Λεκάκη: Αρχαίος πυραμιδοειδής τάφος υπάρχει και στο Μάλεμε Χανίων Κρήτης.