Το χρυσό διάδημα της Μήδας στο Μουσείο των Αιγών

  H δρ. αρχαιολόγος προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Ημαθίας, κ. Αγγελική Κοτταρίδη, για ένα πολύτιμο κόσμημα της συλλογής του Μουσείου των Αιγών.

Το Μουσείο των Βασιλικών Τάφων, η πιο γνωστή στο κοινό ενότητα του 'Πολυκεντρικού μουσείου των Αιγών', ενός πολυδύναμου και πολυεπίπεδου μουσειακού μορφώματος που απλώνεται οργανικά και αγκαλιάζει ολόκληρο τον αρχαιολογικό χώρο της βασιλικής καθέδρας των Μακεδόνων, είναι μοναδικό, όχι μόνον γιατί περιέχει τα ίδια τα μνημεία-τόπο εύρεσης μαζί με τα απροσδόκητα ευρήματά τους, όχι μόνον γιατί εδώ αισθάνεται κανείς σχεδόν να αγγίζει τον Φίλιππο Β΄ και τον Μεγαλέξανδρο, δυο συναρπαστικές προσωπικότητες που σφράγισαν ανεξίτηλα την ιστορία της Ελλάδας και της Οικουμένης, αλλά και γιατί το μουσείο αυτό είναι -κυριολεκτικά και μεταφορικά- ένα πραγματικό θησαυροφυλάκιο αριστουργημάτων.

Αυτή την δύσκολη Άνοιξη της πανδημίας και του εγκλεισμού η ματιά μου σταματάει σε ένα από τα λιγότερο διάσημα εκθέματα, την ολόχρυση στεφάνη-διάδημα, όχι επειδή είναι ένα από τα ωραιότερα και σίγουρα το πολυτιμότερο κόσμημα της κλασικής εποχής που έφτασε ως εμάς, αλλά επειδή ο άγνωστος καλλιτέχνης-χρυσοχόος που σε τίποτε δεν έχει να ζηλέψει τον Μπενβενούτο Τσελίνι αιχμαλώτισε στις περιδινήσεις του την ζωογόνο Ιδέα της αιώνιας Άνοιξης! 

Φτιαγμένα από χρυσάφι, την αθάνατη ύλη, τα εύτακτα βλαστάρια, τα λουλούδια με τα βαθυκύανα πέταλα, οι μέλισσες που μετουσιώνουν το νέκταρ σε μέλι, δεν αντιγράφουν τη φύση αλλά αποδίδουν με ζωντάνια και ακρίβεια, σαν υπέροχα ιδεογράμματα, την έννοια των όντων. Ο καλλιτέχνης του διαδήματος των Αιγών δεν προσπάθησε να αποτυπώσει φυσιοκρατικά μια εικόνα της άνοιξης αλλά αυτήν καθαυτή την άνοιξη ως διαχρονική, αναλλοίωτη και ζωοδότρα ιδέα...

Χρυσός 24 καρατίων, κοκκίδωση και συρματερό, οι πιο απαιτητικές τεχνικές της αργυροχρυσοχοΐας στην πιο εκλεπτυσμένη εφαρμογή τους, επιστρατεύονται, βαθυκύανο γυαλί, υλικό εξαιρετικά πολύτιμο τότε, χυτεύεται σε τόσο μικροσκοπικές φόρμες που βάζουν σε δοκιμασία τους νόμους της χημείας και της φυσικής, η γνώση και η τέχνη σμίγει με το μεράκι και την ανυπέρβλητη μαστοριά και ένα αριστούργημα γεννιέται. Λεπτεπίλεπτα κλαδάκια, σπείρες και έλικες απλώνονται στον χώρο, πλάθοντας μια δαντέλα από χυμώδη χρυσά βλαστάρια. Παντού ξεφυτρώνουν λουλουδάκια: τριαντάφυλλα, κρίνοι και νάρκισσοι, μαργαρίτες και ανεμώνες κάθε λογής. Καλοσχηματισμένα φυλλαράκια άκανθας ζωντανεύουν τα βλαστάρια, γεμίζουν τα κενά και κρύβουν έξυπνα τις ενώσεις. Χρυσές μελισσούλες ρουφούν το νέκταρ των λουλουδιών που, όταν κουνιέται το διάδημα, τρεμοπαίζουν, αφήνοντας ήχους σαν το ζουζούνισμα των εντόμων.

Ο καλλιτέχνης αποδίδει με πειστικότητα τις μορφές των πλασμάτων του και δημιουργεί την εντύπωση «φυσικότητας» και ζωντάνιας. Το συνονθύλευμα των λουλουδιών και των εντόμων, τα βλαστάρια που μπλέκονται, συστρέφονται και απλώνονται παντού ανακαλούν την εικόνα της φύσης την Άνοιξη, όμως, αν κοιτάξει κανείς πιο προσεκτικά, αναγνωρίζει την υποκείμενη αυστηρή γεωμετρία της δομής, τα συμμετρικά επαναλαμβανόμενα λυρόσχημα και καρδιόσχημα μοτίβα, την ακριβοδίκαιη αντιστοιχία των ελίκων και στο κέντρο την ιερή συμμετρία του θεϊκού κόμβου, δυο βλαστάρια που διαπλέκονται όπως ποτέ στην φύση για να σχηματίσουν το «Ηράκλειον άμμα», σύμβολο του θεού προπάτορα των Ηρακλειδών, σαφή αναφορά στον βασιλικό οίκο των Μακεδόνων.

Οι νόμοι της γεωμετρίας κάνουν την Κτίση 'Κόσμο', κόσμημα. Φτιαγμένα από χρυσάφι, την αθάνατη ύλη, τα εύτακτα βλαστάρια, τα λουλούδια με τα βαθυκύανα πέταλα, οι μέλισσες που μετουσιώνουν το νέκταρ σε μέλι δεν αντιγράφουν την φύση, αλλά αποδίδουν με ζωντάνια και ακρίβεια σαν υπέροχα ιδεογράμματα την έννοια των όντων. Ο καλλιτέχνης του διαδήματος των Αιγών δεν προσπάθησε να αποτυπώσει φυσιοκρατικά μιαν εικόνα της Άνοιξης αλλά αυτήν καθαυτή την Άνοιξη ως διαχρονική, αναλλοίωτη και ζωοδότι Ιδέα... Στο κέντρο, επάνω από τον 'ιερό κόμβο', μέσα από τον κάλυκα ενός ανθεμίου αναδύεται ένα περιστεράκι, το ιερό πουλί της Αφροδίτης, σύμβολο του έρωτα που διαρκεί για πάντα. Χαμηλά κάτω από αυτόν, στο μέτωπο της τυχερής που το φορούσε, κρέμονται δύο μικροσκοπικά ρόδια, οι ιεροί καρποί της Περσεφόνης, σύμβολα της γονιμότητας που κατισχύει του θανάτου.

Το διάδημα βρέθηκε μέσα στην χρυσή λάρνακα που περιείχε τα καμένα οστά της γυναίκας, η οποία ενταφιάστηκε στον προθάλαμο του τάφου του Φιλίππου Β΄. Κατασκευαστικά στοιχεία του τάφου, η στρωματογραφία της επίχωσης του δρόμου του, αλλά και τα κατάλοιπα της ταφικής πυράς που βρέθηκαν χυμένα επάνω από ολόκληρη την καμάρα του αποδεικνύουν αναμφίβολα ότι και οι δύο νεκροί, ο Φίλιππος Β΄ και μία από τις επτά συζύγους του, ενταφιάστηκαν συγχρόνως το φθινόπωρο του 336 π.Χ. και το μνημείο δεν ξανάνοιξε μέχρι τον Νοέμβριο του 1977. Με δεδομένο ότι η τελευταία σύζυγος του Φιλίππου Κλεοπάτρα εκτελέσθηκε αργότερα, αποκλείεται να είναι αυτή η νεκρή του προθαλάμου. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των πηγών, αλλά και με τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι πολύ πιθανό η γυναίκα που, όταν πέθανε, βρισκόταν στην τρίτη δεκαετία της ζωής της να είναι η Θράκισσα πριγκίπισσα Μήδα, η οποία σύμφωνα με το έθιμο της φυλής της όφειλε να ακολουθήσει τον σύζυγό της στον θάνατο, γεγονός που ερμηνεύει την ταυτόχρονη διπλή ταφή.

Στο κέντρο, επάνω από τον «ιερό κόμβο», μέσα από τον κάλυκα ενός ανθεμίου αναδύεται ένα περιστεράκι, το ιερό πουλί της Αφροδίτης, σύμβολο του έρωτα που διαρκεί για πάντα. Χαμηλά, κάτω από αυτόν, στο μέτωπο της τυχερής που το φορούσε, κρέμονται δύο μικροσκοπικά ρόδια, οι ιεροί καρποί της Περσεφόνης, σύμβολα της γονιμότητας που κατισχύει του θανάτου.

Έχοντας ουσιαστικά επιβληθεί στις πόλεις του νότου, ένα χρόνο πριν το συνέδριο της Κορίνθου και την εκλογή του ως ηγεμόνα και αρχιστράτηγου των Ελλήνων, ο Φίλιππος Β΄ το 339 π.Χ. εκστρατεύει στα Βαλκάνια. Από την Ροδόπη μέχρι τον Δούναβη προελαύνει νικητής. Όσοι αντιστέκονται υποτάσσονται, οι υπόλοιποι προσφέρουν φιλία και συμμαχία. Ανάμεσα σε αυτούς και ο βασιλιάς των Γετών Κοθήλας. Η συμφωνία κλείνει και σύμφωνα με την παλιά μακεδονική συνήθεια επισφραγίζεται με τον γάμο του Φιλίππου με την κόρη του Θράκα βασιλιά. Η Μήδα θα γίνει η έκτη σύζυγος του Μακεδόνα. Μια χρυσοστόλιστη φαρέτρα, ο γνωστός γωρυτός, είναι ως φαίνεται ένα από τα δώρα προς τον γαμπρό. Το βαρύτιμο διάδημα, χαρακτηριστικό δείγμα της μακεδονικής τέχνης που βρισκόταν στο απόγαιό της, είναι το αντάξιο δώρο του βασιλιά στη νύφη.

Δεν ξέρουμε τίποτε άλλο για τις σχέσεις τους ούτε καν αν η ένωση ευλογήθηκε με κάποια εγκυμοσύνη. Τρία χρόνια αργότερα, το Φθινόπωρο του 336 π.Χ., στο αποκορύφωμα της τελετής στο θέατρο των Αιγών ο Φίλιππος Β΄ δολοφονείται. Η Μήδα τον ακολουθεί και γίνεται η μόνη 'άλοχος', συντρόφισσα για πάντα της κλίνης του βασιλιά στον Άδη. Στα μάτια των Ελλήνων η πράξη της φαντάζει ως ύψιστο δείγμα συζυγικής αφοσίωσης που μόνον με την ηρωική αυτοθυσία της μυθικής Άλκηστης μπορεί να συγκριθεί. Και φαίνεται πως για αυτό ο Αλέξανδρος την τίμησε τόσο πολύ.

Την ώρα που το σώμα της παραδόθηκε στις φλόγες της ταφικής πυράς, τις ίδιες φλόγες που δαπάνησαν και το σώμα του Φιλίππου, η Μήδα φορούσε το γαμήλιο δώρο του μοιραίου συζύγου, το διάδημα σύμβολο της πολύχρυσης Άνοιξης των Αιγών, όταν η αρχαία μητρόπολη των Μακεδόνων έγινε το λίκνο των ιδεών του Νέου Κόσμου. Οι χρυσές μέλισσες που συνεχίζουν ακάματες το έργο τους, αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων που άλλαξαν την τροχιά της παγκόσμιας ιστορίας, θα γίνουν τα ψηφιακά 'διάμεσα' και θα οδηγούν τους επισκέπτες στα μονοπάτια της ιστορίας, συνδέοντας μεταξύ τους τα κέντρα του Πολυκεντρικού μουσείου των Αιγών, το νέο κτήριο του οποίου ελπίζουμε να εγκαινιαστεί την ερχόμενη Άνοιξη.

Το Μουσείο των Αιγών

Με την αποκάλυψη των βασιλικών τάφων των Αιγών το 1977 άρχισε αμέσως η συντήρηση των περίφημων τοιχογραφιών που τους διακοσμούσαν. Παράλληλα, δημιουργήθηκε επιτόπου εργαστήριο συντήρησης για τη διάσωση και αποκατάσταση των εξαιρετικά σημαντικών κινητών ευρημάτων που περιείχαν. Για την προστασία των βασιλικών τάφων κατασκευάστηκε το 1993 υπόγειο κτίριο που εγκιβωτίζει και προστατεύει τα αρχαία μνημεία, διατηρώντας σταθερές τις συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας, πράγμα απαραίτητο για τη διάσωση των τοιχογραφιών. Το κτίσμα αυτό εξωτερικά έχει τη μορφή χωμάτινου τύμβου, ενώ στο εσωτερικό του εκτίθενται από τον Νοέμβριο του 1997 οι θησαυροί που βρέθηκαν στους βασιλικούς τάφους.

lifo.gr