Αρχαιολογικές επισκέψεις στις Κυκλάδες: Αφιέρωμα στη Μήλο - Μέρος 2ο

 

Αεροφωτογραφία των καταλοίπων του προϊστορικού οικισμού της Φυλακωπής, άποψη από νότια (Φωτογραφία: Κ. Ξενικάκης).

Φυλακωπή

Η Φυλακωπή είναι ένας από τους σημαντικότερους οικισμούς στο προϊστορικό Αιγαίο, με διαδοχική κατοίκηση σε όλη τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού (3η και 2η χιλιετία π.Χ.). Το μικρό ύψωμα, στο οποίο είναι κτισμένος, ήταν κάποτε ακρωτήριο με έναν μεγάλο κόλπο ανατολικά που σχημάτιζε προστατευμένο ορμίσκο στα νότια. Σήμερα, ο κόλπος έχει καλυφθεί από προσχώσεις και η διάβρωση έχει συμπαρασύρει μέρος του ακρωτηρίου και των αρχαίων καταλοίπων στη θάλασσα.

Την πρωιμότερη ένδειξη κατοίκησης στη Φυλακωπή αποτελεί ένα μικρός οικισμός της πρωτοκυκλαδικής περιόδου (3η χιλιετία π.Χ.), ο οποίος έως τα τέλη της 3ης χιλιετίας σταδιακά επεκτείνεται (Φυλακωπή Ι). Αναπτυσσόμενος διαρκώς κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού (α΄ μισό 2ης χιλιετίας π.Χ. / Φυλακωπή ΙΙ), είναι ίσως ο μόνος οικισμός στο νησί προς το τέλος της περιόδου, με εκτιμώμενη έκταση πάνω από 10 στρέμματα. Η εκτεταμένη καταστροφή του αποδίδεται σε σεισμό. 

Το τείχος που έκλεινε τον αυχένα του ακρωτηρίου (νότιο τείχος), άποψη από νοτιοδυτικά.

Στις αρχές της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (περί τα μέσα της 2ης χιλιετία π.Χ.) κατασκευάζεται στον αυχένα του ακρωτηρίου ισχυρό τείχος με πολυγωνική τοιχοδομία και οδοντωτές όψεις. Ο οικισμός ανοικοδομείται (Φυλακωπή ΙΙΙ) και αποκτά κτήρια διακοσμημένα με τοιχογραφίες εξαιρετικής τέχνης. Εξελίσσεται σε σημαντικό εμπορικό λιμάνι ανάμεσα στην Κρήτη και την ηπειρωτική Ελλάδα και αναπτύσσει επαφές με τους δύο κόσμους με υπερισχύουσες τις μινωικές επιρροές στην πρώτη φάση του. Μέρος του οικισμού καταστρέφεται από φωτιά την περίοδο της σταδιακής εξάπλωσης των Μυκηναίων στο Αιγαίο. 

Τελευταίος στη σειρά διαδοχής είναι ο οικισμός που συμπίπτει με την περίοδο της μυκηναϊκής επικυριαρχίας στις Κυκλάδες (ΥΕ ΙΙΙ) (Φυλακωπή IV), ένας  οικισμός με «αστικά» χαρακτηριστικά, ευρείες εξωτερικές επαφές και σημαίνουσα θέση στο Αιγαίο. Είναι πιθανότατα ο κεντρικός οικισμός στο νησί, με έκταση που υπολογίζεται σε 27 στρέμματα και πληθυσμό τουλάχιστον 900 άτομα. Έχει ισχυρή οχύρωση, που ενισχύεται, ανακατασκευάζεται και επεκτείνεται στις αρχές του 13ου αι. π.Χ., ορθογώνιες λιθόκτιστες οικίες, οργανωμένες κατά κανόνα σε οικοδομικές νησίδες, δίκτυο δρόμων προσανατολισμένο στα σημεία του ορίζοντα και αποχετευτικό σύστημα. Τοπόσημα του οικισμού αποτελούν δύο οικοδομήματα που προστίθενται κατά την ανοικοδόμηση του ανατολικού τμήματός του: το μέγαρο και το ιερό. 

Κάτοψη του προϊστορικού οικισμού της Φυλακωπής. Σημειώνονται το Μέγαρο και το Ιερό (Renfrew et al. 1985, The Archaeology of Cult. Τhe Sanctuary at Phylakopi, The British School at Athens, Suppl. 18, London, 27, fig.2.1).

Το ιερό, σπάνιος για το Αιγαίο οργανωμένος δημόσιος αστικός χώρος λατρείας, ιδρύεται στις αρχές του 14ου αι. π.Χ. και στεγάζει το πήλινο λατρευτικό ειδώλιο γυναικείας θεότητας, γνωστό ως «Κυρά της Φυλακωπής». Μοναδικά, επίσης, ιδιότυπα ανδρικά ειδώλια με τονισμένα ανατομικά χαρακτηριστικά, αποδίδονται σε ανδρικές θεότητες, προοιωνίζοντας το Δωδεκάθεο των ιστορικών χρόνων. Στην τελική του μορφή το ιερό, αποτελείται από δύο ορθογώνια οικοδομήματα –Δυτικό και Ανατολικό Ιερό–, στα οποία διακρίνονται τρεις κύριες φάσεις χρήσης. Λειτουργεί έως τις αρχές του 11ου αι. π.Χ. (μέση ΥΕ ΙΙΙΓ). Η εγκατάλειψή του, γύρω στο 1090 π.Χ., συμπίπτει με την εγκατάλειψη του οικισμού. 

Αναπαράσταση από τον A. Daykin του Δυτικού ιερού στη φάση 2a (Renfrew et al. 1985, The Archaeology of Cult. Τhe Sanctuary at Phylakopi, The British School at Athens, Suppl. 18, London, 385, fig. 9.5).

Φυλακωπή. Δυτικό Ιερό. Πήλινο ειδώλιο γυναικείας μορφής, γνωστό ως «Κυρά της Φυλακωπής». Κατατάσσεται στα αριστουργήματα της μυκηναϊκής τέχνης και θεωρείται προϊόν εργαστηρίου της ηπειρωτικής Ελλάδας, πιθανότατα αργολικού. Περί τα μέσα του 14ου αι. π.Χ. (ΥΕ ΙΙΙΑ2)

Φυλακωπή. Δυτικό Ιερό. Πήλινο ειδώλιο ανδρικής μορφής. Ιδιότυπο, χειροποίητο, τοπικής παραγωγής. Έχει υποστηριχθεί ότι θα μπορούσε να αποτελεί λατρευτικό ειδώλιο. Β΄ μισό 12ου αι. π.Χ. (Mέση ΥΕ ΙΙΙΓ, εξελιγμένη) (Φωτογραφία: Κ. Ξενικάκης).

Φυλακωπή. Δυτικό Ιερό. Μεγάλο ειδώλιο βοοειδούς. Μέσα 14ου - 13ος αι. π.Χ. (ΥΕ ΙΙΙΑ2 - ΥΕ ΙΙΙΒ) (Φωτογραφία: Κ. Ξενικάκης).

Φυλακωπή. Δυτικό Ιερό. Πήλινο ομοίωμα άρματος με ζεύγος αλόγων και τρεις επιβάτες στον δίφρο. Β΄ μισό 12ου αι. π.Χ. (Mέση ΥΕ ΙΙΙΓ, εξελιγμένη) (Φωτογραφία: Κ. Ξενικάκης).

Η Φυλακωπή ερευνήθηκε ανασκαφικά από τη Βρετανική Σχολή Αθηνών (1896-1899, 1911, 1974-1977), ενώ περιορισμένη έρευνα έγινε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων δυτικά του τείχους (1964). Τα ευρήματα των ανασκαφών του 19ου αιώνα εκτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας ενώ εκείνα των υπόλοιπων ανασκαφικών περιόδων στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Μήλου.

Μυκηναϊκή Μήλος – Νέα ευρήματα

Με εξαίρεση τη Φυλακωπή, πιθανότατα κεντρικό οικισμό της μυκηναϊκής Μήλου, το νεκροταφείο του οποίου όμως βρέθηκε συλημένο, οι γνώσεις μας για το υπόλοιπο νησί περιορίζονται σε ενδείξεις από λιγοστές θέσεις: τον Άγιο Σπυρίδωνα (επιφανειακές ενδείξεις οικιστικής εγκατάστασης), τη Λαγκάδα (παράδοση τμημάτων αγγείων από κατεστραμμένο θαλαμοειδή τάφο), την Κάναβα (παράδοση αμφορέα με γραπτή διακόσμηση). 

Χάρτης της Μήλου με τις γνωστές θέσεις της Μυκηναϊκής εποχής.

Παρασπόρος (ή Επτάστομος). Άποψη ταφικού θαλάμου με σκελετικά κατάλοιπα τριών ταφών και τα κτερίσματά τους.

Στις παραπάνω προστέθηκε πρόσφατα η θέση «Παρασπόρος» (κατ’ άλλους «Επτάστομος»), όπου αποκαλύφθηκαν σε σωστική ανασκαφή 4 μυκηναϊκοί θαλαμοειδείς τάφοι, που προσφέρουν σημαντικά στοιχεία για τη Μήλο του 14ου και 13ου αι. π.Χ. Οι τάφοι είναι εν μέρει κατεστραμμένοι, με καταπεσμένες οροφές και σε δύο μόνο από αυτούς σώζονται οι λίθοι φραγής της εισόδου. Τα σκελετικά κατάλοιπα βρέθηκαν σε διατάραξη, παραμερισμένα στα τοιχώματα των θαλάμων μαζί με τα κτερίσματα.  

Στα ευρήματα περιλαμβάνονται πολλά πήλινα αγγεία, εισηγμένα και ντόπια, κοσμήματα, σφραγιδόλιθοι, σκαραβαίοι, χάλκινη αιχμή δόρατος, κ.ά.

Διαβάστε εδώ το 1ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων για την Μήλο.

Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων