ΑΜΦΙΠΟΛΙΣ: Ποιόν προστατεύουν τα τείχη του Τύμβου Καστά;

 

Από το Ρήσο στον Αλέξανδρον και από εκεί στην αιωνιότητα

 

Μέρος της ηρωολατρείας στην αρχαιότητα ήταν κι η πολιτική χρήση των οστών ενός ήρωα για την ίδρυση μιας πόλης, και την θέσπιση τελετών προς τιμή τους. Όσο για τη μεταφορά των οστών ηρώων, γνωστές από την παράδοση είναι του Ορέστη από την Τεγέα στη Σπάρτη, του Θησέα από τη Σκύρο στην Αθήνα (Ηρόδοτος 1.67-68 και Πλούταρχος, Θησεύς 36, Κίμων 8.5-7).

Η ίδρυση της Αμφίπολης έχει σχέση με όλα αυτά, καθώς, αν και ο οικιστής ήταν ο Αθηναίος στρατηγός Άγνωνας, η θεμελίωση έγινε με τα οστά του μυθικού ήρωα, Ρήσου.

Τι σχέση έχουν όμως όλα αυτά με το μνημείο του Τύμβου Καστά, το οποίο είναι ένα μακεδονικό μνημείο στις αρχές των ελληνιστικών χρόνων; Σύμφωνα με τις πηγές ο τάφος που δέχθηκε τα οστά του Ρήσου, βρίσκεται απέναντι από το ιερό της Κλειούς, η οποία φέρεται να είναι και η μητέρα του μυθικού ήρωα. Αυτός είναι και ο λόγος που ο καλός γνώστης της μυθολογίας και της ιστορίας του Παγγαίου, δικηγόρος Θεόδωρος Δ. Λυμπεράκης από νωρίς ταύτισε τον Τύμβο Καστά με το σημείο ταφής του Ρήσου.

 

Στις 4 Δεκεμβρίου του 2014, στο τέλος της ανασκαφής στον Τύμβο Καστά, ο κ. Λυμπεράκης έγραφε ότι «Πιο πολύ μ’ εντυπωσίασε το γεγονός πως το μνημείο που καθημερινά αποκαλύπτει η αρχαιολογική σκαπάνη δεν έχει την γνωστή μέχρι σήμερα μορφή των μακεδονικών τάφων, αλλά φαίνεται σαν ν’ αντιγράφει κάποιο λατρευτικό σπήλαιο του Παγγαίου, σαν εκείνο στο οποίο ο Ευριπίδης τοποθέτησε τον μυθικό βασιλιά των Θρακών του Παγγαίου, τον Ρήσο, στην ομώνυμη τραγωδία του……….. Ο προβληματισμός μου, λοιπόν, μήπως κάτω από τον μεγάλο τύμβο της Αμφίπολης, με τις σφίγγες που προλέγουν τα μελλούμενα, εκτός από τον τάφο κάποιου επιφανέστατου άνδρα, κρύβεται και κάποια αρχαιότερη, σπηλαιϊκή  λατρεία, με ωθεί  στο να εντρυφήσω στους αρχαίους αυτούς μύθους και θρύλους του Παγγαίου ….»

 

Ο περίβολος από τον Τύμβο Καστά.

Από το 2014 και μετά πολλοί προσπάθησαν να συναρμολογήσουν μια εικόνα, για την ταυτότητα του μνημείου (επιτάφιου οικοδομήματος, περιβόλου και σήματος στην κορυφή του Τύμβου) αλλά δεν μπόρεσαν να κάνουν πολλά βήματα μπροστά, αν δεν είχαν συμπεριλάβει το ιστορικό και μυθολογικό αποτύπωνα του Θράκα βασιλιά Ρήσου. Μιας μορφής που όπως όλοι οι ήρωες βρίσκεται στην μεθόριο γραμμή, ανάμεσα στην ιστορία και τον μύθο, ανάμεσα στο εδώ και το εκεί, ως μια ζεύξη ανάμεσα στην ζωή και τον επέκεινα. Εξάλλου, συνολικά το μνημείο είναι μια ζεύξη ανάμεσα σε εποχές, θεολογικά σχήματα και φυσικά ανάμεσα στο άλλοτε και το τώρα, καθώς ήρθε απρόσμενα στη ζωή μας, θέτοντας πλείστα όσα ερωτήματα για τον τόπο που ζούμε.

 

Ιδιαίτερα κατατοπιστικό είναι το παρακάτω κείμενο που δημοσιεύτηκε σε εκείνο το άρθρο του κ. Λυμπεράκη, που προέρχεται από τον Πολύαινο, ρητοροδιδάσκαλο του 2ου αιώνα, ο οποίος γεννήθηκε περί το 100 μ.Χ. στη Βιθυνία από οικογένεια μακεδονικής καταγωγής και στο 6ο βιβλίο των «Στρατηγημάτων» του, ν’ αφηγηθεί μια ενδιαφέρουσα περιγραφή η οποία μετά την αρχαιολογική ανασκαφή του 2014 στην Αμφίπολη, αποκτάει άλλη σημασία, την οποία θα δούμε στη συνέχεια.

 

Τα παραπάνω σας τα παραθέτω, σ’ ελεύθερη μετάφραση:

 

«Ο Άγνων ξεκίνησε να ιδρύσει αττική αποικία, θέλοντας ν’ αποικίσει τις ονομαζόμενες Εννέα Οδούς, πάνω στον Στρυμόνα.  Υπήρχε όμως ο εξής χρησμός στους Αθηναίους:

Είστε τίποτε πρόθυμοι, γιοί των Αθηναίων, να κτίσετε δια της βίας στον πολυπόδαρο τόπο;

Αυτό θα είναι δύσκολο για σας, χωρίς τη θέληση των θεών.

Γιατί δεν είναι γραφτό (να το πετύχετε), προτού βρείτε και φέρετε από την Τροία

το λείψανο του Ρήσου και το κρύψετε με λαμπρότητα στην πατρική του γη.

 

Μόνο τότε θα μπορούσατε ν’ αποκτήσετε δόξα.

Αφού ο Θεός έδωσε αυτόν τον χρησμό, ο στρατηγός Άγνων έστειλε άνδρες στην Τροία, οι οποίοι νύχτα άνοιξαν το ταφικό μνημείο του Ρήσου και πήραν τα οστά. Και αφού τοποθέτησαν τα οστά σε κόκκινη χλαμύδα, τα φέρνουν στον Στρυμόνα. Όμως οι βάρβαροι που κατείχαν τον τόπο εκείνο, τους εμπόδιζαν να διαβούν τον ποταμό. Τότε ο Άγνων σύναψε τριήμερες σπονδές με τους βαρβάρους κι έτσι τους απομάκρυνε κι αφού πέρασε νύχτα τον Στρυμόνα, μαζί με το στράτευμά του, τα μεν οστά του Ρήσου τα έθαψε δίπλα στον ποταμό, αφού δε κατέστρεψε την τάφρο, κατασκεύασε τείχος κάτω από το φεγγάρι. Την ημέρα δεν εργάζονταν και ολόκληρο το έργο εκτελέστηκε μέσα σε τρεις νύχτες. Μόλις δε οι βάρβαροι, μετά τρεις ημέρες, ήλθαν κι είδαν κτισμένο το τείχος, κατηγορούσαν τον Άγνωνα, ότι παραβίασε τις σπονδές. Εκείνος, όμως, είπε ότι δεν έπραξε τίποτε το άδικο, διότι οι σπονδές έκαναν λόγο για τρεις ημέρες, όχι για τρεις νύχτες. Μ’ αυτόν τον τρόπο ο Άγνων αποίκισε τις Εννέα Οδούς και την πόλη ονόμασε Αμφίπολη».

 

 

Το ιερό της Κλειούς βρέθηκε και ανασκάφηκε από το Δ. Λαζαρίδη, το 2014 ήρθε στο φως και το μνημείο του Τύμβου Καστά. Η πρώτη μαρτυρία είναι του ιστορικού Μαρσύα από τους Φιλίππους, ο οποίος έζησε περίπου στα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ. και μέσα σε λίγες γραμμές αποτυπώνει την χωροθέτηση του μνημείου:

 

«καθάπερ Μαρσύας ὁ νεώτερος ἐν τῷ Μακεδονικῶν ἱστοριῶν γράφων οὕτως∙ “εἰσὶ δὲ οἳ καὶ περὶ τούτου εἶπον [τοῦτον] Κλειὼ τὴν θεὸν ὑπὸ τοῦ Στρυμόνος ἐκ τοῦ χοροῦ τῶν Μουσῶν νυμφευθῆναι τεκνῶσαί τε τὸν Ῥῆσον” καὶ μετ᾽ ὀλίγον∙ “ἔστιν ἱερὸν τῆς Κλειοῦς ἐν Ἀμφιπόλει ἱδρυθὲν ἀπέναντι τοῦ Ῥήσου μνημείου ἐπὶ λόφου τινός».

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: «όπως ακριβώς γράφει και ο Μαρσύας ο νεότερος στις Μακεδονικές ιστορίες: «Υπάρχουν και εκείνοι που για αυτό εδώ το πράγμα λένε ότι η θεά Κλειώ, την οποία άρπαξε από τη χορεία των Μουσών ο Στρυμόνας, παντρεύτηκε μαζί του και απέκτησε τον Ρήσο». Και λίγο παρακάτω γράφει: «Υπάρχει ιερό της Κλειούς στην Αμφίπολη το οποίο ιδρύθηκε απέναντι από το μνημείο του Ρήσο σε κάποιον λόφο».

 

Ουσιαστικά έχουμε ένα σημείο συνάντησης όλης της οικογένειας, ο ναός της Κλειούς στην βορειανατολική πλευρά του λόφου της Αμφιπόλεως, ο οποίος βρέχεται από τα νερά του Στρυμόνα, συζύγου της μούσας και πατέρα του Ρήσου και δίπλα στις όχθες έχουμε τον τάφο του γιού τους και ήρωα Ρήσου!

 

Ως εκ τούτου η πρώτη μαρτυρία είναι του Μαρσύα τον 2ο αιώνα π.Χ. και η επόμενη του Πολύαιμου τον 2ο αιώνα μ.Χ. δηλαδή τέσσερεις αιώνες μετά και γίνονταν ακόμη αναφορά για τον περίφημο τάφο του Ρήσου!!!

 

Εκείνο το στοιχείο που αναφέρει ο Πολύαιμος για τον Άγνωνα και θα άξιζε να σχολιαστεί είναι ότι «κατασκεύασε τείχος κάτω από το φεγγάρι». Έχουμε δηλαδή ένα τείχος που χτίζεται στην περίμετρο του λόφου, κλείνοντας τον χώρο του τάφου!  Αυτός είναι ο τάφος του Ρήσου. Ο χώρος του Καστά και πέριξ αυτού, έχει ταφές από την εποχή του Σιδήρου και τους επόμενους αιώνες, μετά τον αποικισμό θα γίνει ένα απέραντο νεκροταφείο με σημαντικά ταφικά μνημεία. Ουσιαστικά πέριξ του τάφου του Ρήσου έχουμε μια απέναντι νεκρόπολη με χιλιάδες τάφους, όλων των εποχών.

 

Στο σημείο αυτό, της ταφή του Ρήσου, οι Μακεδόνες χτίζουν ένα νεώτερο μνημείο, ενσωματώνοντας το παλαιότερο και τυμβοποιώντας τον λόφο. Όσοι γνωρίζουν καλά τα αρχιτεκτονικά δεδομένα του μνημείου, έχουν υπόψη τους ότι το τρίτος θάλαμος (τέταρτος χώρος) είναι παλαιότερη του μνημείου κατασκευή που στην συνέχεια ενσωματώθηκε στη νέα κατασκευή.

Οικοδομώντας οι Μακεδόνες το δικό τους μνημείο, τήρησαν τους κανόνες και όπως ο τάφος του Ρήσου ήταν τειχισμένος, τείχισαν και το δικό τους έργο με διπλό τείχος, το εσωτερικό κατασκευασμένο από πωρόλιθο και το εξωτερικό, από το γνωστό θασιακό μάρμαρο που θαύμασε όλος ο πλανήτης πριν από δέκα χρόνια που ήρθε στο φως. Εδώ θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι κάποιοι θεολογικοί κανόνες που δεν είναι σε εμάς γνωστοί επέβαλαν την τείχιση του χώρου. Επίσης δεν είναι καθόλου πλεονασμός, η αναφορά του Πολύαιμου στην Σελήνη σημειώνοντας ότι ο Άγνων «ετείχιζε προς τη Σελήνη» γιατί είναι προφανές ότι θα ανοικοδομούσαν νύχτα που φώτιζε η Σελήνη, γι’ αυτό συμπεραίνουμε ότι η αναφορά είναι αναγκαία για να δηλώσει την ταύτιση της λατρείας του Ρήσου με τις φεγγαρικές θεότητες, οπότε ήταν γνώμονας αυτό, για τους κανόνες της αρχιτεκτονικής που θα έπρεπε να ακολουθήσουν. Τίποτα δεν είναι τυχαία γραμμένο σε αυτό το κείμενο.

 

Θα κλείσω με το ερώτημα, για το κατά πόσο δικαιολογείται το γεγονός ότι τόσο ο Μαρσύας (2ο αιώνα π.Χ.) όσο και ο Πολύαιμος να περιορίζονται σε αναφορές στον τάφο του Ρήσου και να αγνοούν τελείως το μακεδονικό μνημείο; Δεν είναι δυνατόν να υπήρχε η μνήμη για ένα μνημείο του 5ο αιώνα π.Χ. (437 π.Χ.) και να χάθηκε για το επόμενο, μεγαλύτερο και λαμπρότερο, του 3ου αιώνα, η λαμπρή κληρονομιά του μακεδονικού βασιλείου. Να υπήρχε απαγόρευση κάθε αναφοράς σε αυτό και για να γλυτώσουν από τις φασαρίες με τους Ρωμαίους, οι ιστορικοί να περιόριζαν τις αναφορές του στο προγενέστερο του Ρήσου;

 

Η λατρεία του Θράκα Ρήσου γεννήθηκε στις εκβολές του Στρυμόνα, από ένα παιχνίδι πολιτικής – ο χρησμό του μαντείου των Δελφών στον Άγνωνα – και απλώθηκε μέχρι τον Δούναβη και την Μ. Ασία, Φρυγία, Βηθυνία κα. Το κέντρο της παρέμενε όμως οι εκβολές του Στρυμόνα, ως ένα σημαντικό κέντρο των Θρακών, γι’ αυτό και όταν οι Ρωμαίοι εκθεμελίωσαν τον περίβολο του μνημείου οι Θράκες έσπευσαν να γράψουν επάνω τα ονόματα τους (Βλ. Θρακικά χαράγματα – Γ. Μπακαλάκης) γιατί γι’  αυτούς ήταν ιερές πέτρες και έκαναν τα δικά τους τάματα γράφοντας επάνω.

 

Έτσι όπως ξεκίνησε από την γη του Παγγαίου, γεννημένη στην όχθη του θεού Στρυμόνα, η λατρεία του Ρήσου και απλώθηκε σε βορά και ανατολή, από το ίδιο σημείο ξεκίνησε και η πορεία ενός άλλου μεγάλου ήρωα που θεοποιήθηκε, του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο οποίος και κατασκεύασε το μνημείο του Καστά. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που μέσα από το μνημείο «ακούμε την φωνή του»!!! Από τον Ρήσο στον Αλέξανδρο και από εκεί στην αιωνιότητα, (ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ – ΡΗΣΟΣ Στίχοι 967) «..ου γαρ ες ταυτόν ποτε, έτ’ εισιν ουδέ μητρός όψεται δέμας, κρυπτός δ’ εν άντροις της υπαργύρου χθονός, ανθρωποδαίμων κείσεται βλέπων φάος, Βάκχου προφήτης ώστε Παγγαίου πέτραν ώκησε σεμνός τοίσιν ειδόσιν θεός»).

 

Θεόδωρος Αν. Σπανέλης

xronometro.com