Αρχαία επιγραφή απελευθερώσεως δούλων από τους Κωφούς Μαγνησίας! Μια δημόσια διοικητική πράξη

 

Στα τέλη του 19ου αι., ο αρχαιολόγος Ν. Ι. Γιαννόπουλος εντόπισε επάνω στον λόφο, όπου βρίσκεται το σύγχρονο χωριό Κωφοί, στον Αλμυρό Μαγνησίας, ερείπια αρχαίων τειχών, κατασκευασμένων από μεγάλους ορθογώνιους λίθους, που ίσως προέρχονταν από έναν οχυρωμένο οικισμό της όψιμης κλασσικής – πρώιμης ελληνιστικής εποχής. Το όνομα του οικισμού αυτού δεν μας είναι ακόμα γνωστό. Όμως η θέση του στην σημερινή ευρύτερη περιοχή του Αλμυρού, συμπεριλαμβάνονταν στα όρια της Αχαΐας Φθιώτιδας, η οποία ήταν «περίοικη» περιοχή της Θεσσαλίας. Από τον ίδιο τον Γιαννόπουλο μαρτυρείται ακόμη η ύπαρξη αρχαίου νεκροταφείου (ανατολικά του χωριού) και μιας λίθινης στήλης (IG, IX 2, 102), στην οποία αναγράφονται πράξεις απελευθέρωσης δούλων.

Στην αρχαιότητα το καθεστώς της δουλείας τροφοδοτείτο από αιχμάλωτους πολέμου, απογόνους δούλων, έκθετα παιδιά, χρεωφειλέτες. Οι δούλοι ανήκαν στο κράτος, σε ιερά ή σε ιδιώτες. Για διάφορους λόγους μπορεί οι κύριοί τους να τους ελευθέρωναν, αλλά μπορεί και οι ίδιοι να κατάφερναν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους.

Οι απελευθερωτικές επιγραφές της Θεσσαλίας είναι πολλές. Και μας δίνουν σημαντικές πληροφορίες με ιστορικές, πολιτικές και κοινωνικές διαστάσεις. Πρόκειται για επίσημους συντασσόμενους καταλόγους απελευθέρωσης δούλων από μια δημόσια Αρχή. Σε μια λίθινη στήλη, μπορεί να καταγράφονται / χαράσσονται πολλές απελευθερωτικές πράξεις, γιατί δεν έχουν ιδιωτικό χαρακτήρα, αλλά αποτελούν δημόσιες διοικητικές πράξεις. Οι στήλες αυτές κατατίθενται σε δημόσιους χώρους (ιερά, θέατρα, αγορά, κλπ) για να μπορεί ο καθένας να λαμβάνει γνώση. Οι απελευθερωτικές πράξεις μπορεί επίσης να αποτελούν μια ιεροπραξία / ιεροδουλία, μια εικονική αφιέρωση του απελευθερωθέντος δούλου, από τον κύριό του σε κάποιο θεό, ως εγγυητή για την απελευθέρωση. Στην περίπτωση της επιγραφής από τους Κωφούς, δεν υπάρχει αναφορά σε θεότητα.

Η στήλη (αρ. Ευρ. Μουσείου Βόλου ΒΕ 22826) φυλάσσεται σήμερα στον αύλειο χώρο του Γιαννοπούλειου Αρχαιολογικού Μουσείου Αλμυρού, είναι αμφίγραφη (δηλαδή χαραγμένη και στις δύο όψεις) πάνω σε σχιστολιθική πλάκα (0,40 Χ 0,67 Ζ 0,13 μ.) και είναι ελλιπής. Η επιφάνεια του λίθου φέρει μικρές εσοχές και προεξοχές, με συνέπεια οι στίχοι να μην είναι ευθυγραμμισμένοι. Σύμφωνα με το επίσημο τυπικό της εποχής στην επιγραφή δημοσιεύονται:

[— — — — — — —]Ι̣[— —]#⁷[— — — — —]

[— — — — —]α τὸ ἀ[ργ]ύ[ρ]<ι>[ον(?) — —]

[— — — —]σαντον καὶ οἷς ἐποιησ(?)[— —]

[κατὰ] διανόησιν ἔδωκε τὸ ἐκ τοῦ

5            [νό]<μ>ου στατῆρας ιεʹ.

[στρ]ατηγοῦντος Παυσανία

[μη]νὸς Ἁδρομίου ταμιεύοντος

 Εὐνόστου Στρατον<ί>κα Στρατο-

νίκου ἀπελευθερωθεῖσα ὑπὸ Θεο-

10          δότου ἔδωκε τὸ γινόμενον στα-

τῆρας δεκαπέντε.

στρ(ατηγοῦντος) Σωσιπάτρου μηνὸς Ἰτωνίου

   Δικαιονίκα ἀπελευθερωθεῖσα ἔδωκε τὸ ἐκ τοῦ νόμου

    [γινόμενον], στατῆρας δεκαπέντε.

face b.1           [Ἐμπ]εδονίκα(?) [— — — — — — — — — — — — — — — —]

στρατηγοῦντος Ἱπ<π>[ολόχου τοῦ Ἀλεξίππου(?) — — — —]

 μηνὸς Κουραλίου Ε[— —]ΙΑ[․]Σ̣ΔΓ̣[— Εὐβίοτος τοῦ δεῖνος]

[ἀπ]ελευθέρωσε τὰν ἰδίαν [θυγατέρα τὰν δεῖνα]

5              Εὐβιότου λαβὼν̣ παρ’ αὐτᾶς λύτρα [τὰ]

[— — —]ΑΣΕ[— — — — — — —] ἐκ τοῦ νόμου

  στατῆρας δεκαπέντε. στρατηγοῦντος Ἱπ[πολόχου τοῦ Ἀλεξίππου(?)]

[— —] μηνὸς Ἀπολλ[ωνί]ου [— —]ας Θεο[— — — — — — — — — — — — —]

[— — ἀ]πελευ̣[θερω — — — — — — — — —]ΔΙΙ[— — — — — — — — — — — —]

10            Ἀρχίλαος κατὰ τὸν νόμον δε[καπ]έντε

   μηνὸς ․οιμνου [— — — — — — — — — —]

[— — —]ΥΘ ἔ<δ>ω<κ>εν κατὰ τὸν νόμον στ[ατῆρας]

[— — — — — ἀπελευθερω]θεῖσα ὑπὸ [— — — — — —]

        α) τα ονόματα των Στρατηγών του Κοινού των Θεσσαλών (Παυσανίας, Σωσίπατρος, Ιπ[πόλοχος]), επί των οποίων έγινε η απελευθέρωση και οι οποίοι θεωρούνταν ανώτατοι άρχοντες από την στιγμή της ίδρυσης του Β’ Κοινού των Θεσσαλών (196 π.Χ.),

        β) τα ονόματα φθιωτικών μηνών (Αδρομίου, Κουραλίου, Απολλ[ωνί]ου, Ιτωνίου, [-]οιμνου), που προσδιορίζουν χρονικά με μεγαλύτερη ακρίβεια τις απελευθερώσεις δούλων, σύμφωνα με τα ονόματα μηνών του τοπικού ημερολογίου (καθώς διέφεραν τα ονόματα των μηνών των επιμέρους πόλεων, Κοινοτήτων και διαφόρων Κοινών,

        γ) το όνομα του ταμιεύοντος της πόλης (Εύνοστος) (ο οποίος άλλαζε κάθε χρόνο ή δύο φορές τον χρόνο),

        δ) το όνομα του απελευθερωθέντος δούλου με το πατρώνυμό του, εάν υπάρχει (π.χ. Στρατονίκα Στρατονίκου),

        ε) το όνομα του κυρίου του δούλου (π.χ. Θεόδοτος)

και

        στ) το οριζόμενο ποσόν της απελευθέρωσης, το οποίο έπρεπε να καταβληθεί για την εξαγορά της ελευθερίας των δούλων με κατάθεσή του στο ταμείο της πόλης «κατά τον νόμον». Το τίμημα της απελευθέρωσης των δούλων στην Θεσσαλία είχε οριστεί σε 15 στατήρες και παρέμενε σταθερό, τουλάχιστον κατά την ελληνιστική εποχή.

Σύμφωνα με τις μελέτες που έχουν γίνει μέχρι τώρα, τα παραπάνω πρόσωπα που αναφέρονται στην επιγραφή (Παυσανίας, Σωσίπατρος, Ιπ[πόλοχος]), διετέλεσαν Στρατηγοί του Β΄ Κοινού των Θεσσαλών είτε στο α’ μισό του 2ου αι. π.Χ. (Α. Μπαμπάκος*) είτε στο β’ τέταρτο του 1ου αι. π.Χ. (μετά το 70 π.Χ.) (H. Kramolisch**).

Τέλος, αξίζει να αναφερθούν δύο πολύ σημαντικά παραδείγματα απελευθερωτικών επιγραφών από την περιοχή της Θεσσαλίας, στις οποίες αποτυπώνεται η νομισματική αντικατάσταση από στατήρες σε δηνάρια, στο μεταίχμιο της πολιτικής και διοικητικής αλλαγής του Ρωμαϊκού Κράτους, στο οποίο περιλαμβάνεται και η Θεσσαλία. Στην πρώτη στήλη (IG, IX 2, 415***) που προέρχεται από τις Φέρες, αναφέρεται ως Στρατηγός του Κοινού των Θεσσαλών ο ίδιος ο Αύγουστος, ιδρυτής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, που αποτελεί ισχυρό στοιχείο για την χρονολόγησή της γύρω στο 27 π.Χ. Επίσης, μέσω της επιγραφής, πληροφορούμαστε για την μετατροπή και την ισοτιμία των ελληνικών στατήρων με τα ρωμαϊκά δηνάρια, το λεγόμενο «διόρθωμα», σύμφωνα με το οποίο οι 15 στατήρες, που ήταν το καθιερωμένο ποσό εξαγοράς της ελευθερίας των δούλων, αντιστοιχούσε σε 22,5 δηνάρια. Στην δεύτερη στήλη, που προέρχεται από την αρχαία Δημητριάδα (αρ. Ευρ. Μουσείου Βόλου ΒΕ 41353), καταγράφονται έξι συνολικά απελεύθεροι σε τέσσερις απελευθερώσεις, με απόδοση του κατά νόμον ποσού σε δηνάρια, καθιστώντας ασφαλή την χρονολόγηση της επιγραφής ανάμεσα στον 1ο αι. π.Χ. και στον 1ο αι. μ.Χ., με terminus post quem το 27 π.Χ.

ΠΗΓΗ: ΕΦΑ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 2.3.2022.

*** [Ἀ]γελάου [— — — — — —]

Ἐπίνικος ἀπὸ [Κρατίνου]

τοῦ Πολέμωνος, Εὐφροσ[— — —]

ἀ̣πὸ Κρατίνου τοῦ Πολέμ[ωνος].

5 Ἀντιλέοντος

τοῦ Ἐπικράτους ταμιεύο[ν]-

τος τῆς πόλεως τὴν πρώτη[ν]

ἑξάμηνον τοῦ ἐνιαυτοῦ τοῦ

ἐπὶ στρατηγοῦ Θεμιστογέ-

10 νους τοῦ Ἀνδροσθένους οἱ

δεδωκότες ἐπ’ αὐτῷ ἀπελεύ-

θεροι τῇ πόλει τοὺς δεκαπέν-

τε στατῆρας κατὰ τὸν νό-

μον· Κλήτα ἀπὸ Ἀρχελάου

15 τοῦ Ἱπποκράτους καὶ Ἡγησάν-

δρας τῆς Ἱππομάχου, Καλλισ-

τὼ ἀπὸ Κρατίνου τοῦ Πολέμωνος κ[αὶ]

Δικαιοπόλεως τῆς Ἀρίστωνος.

Νικολάου τοῦ

20 χρηματίζοντος Κύ-

δα τοῦ Νίκωνος· τα<μ>[ι]-

εύοντος τῆς πόλεως ἐν

τῇ στρατηγίᾳ τῇ Θεμισ[το]-

γένους τοῦ Ἀνδροσθένου[ς]

25 οἱ δεδωκότες ἐπ’ αὐτῶι ἀπε-

λεύθεροι τῇ πόλει τοὺς δεκα-

πέντε στατῆρας κατὰ τὸν νό-

μον· Χρήστα ἀπὸ Ἀπολλωνίδου

τοῦ Παυσανίου, φύσει δὲ Ἀμφι-

30 στράτου, Ἀγάθων ἀπὸ Θεοδότου

τοῦ Μνασέου Εὐβοιέως,

Τρυφέρα ἀπὸ Ἡρακλείδου

τοῦ Ἡρακλείδου.

Ἀλκίμου τοῦ

35 Σωκράτους ταμιεύ-

οντος τῆς πόλεως τὴν

πρώτην ἑξάμηνον τοῦ ἐνι-

αυτοῦ τοῦ ἐπὶ στρατηγοῦ Εὐβι<ό>-

του οἱ δεδωκότες ἀπελεύθεροι

40 τῇ πόλει τοὺς δεκαπέντε στατῆ-

ρας κατὰ τὸν νόμον· Νίκη ἀπὸ Ἀρ-

τεμισίας τῆς Τιμάρχου, Σώσιμος

ἀπὸ Φερεκράτους τοῦ Ὀνάτα, Ἐπάγα-

θος καὶ Δαμᾶς ἀπὸ Σίμου κα[ὶ Φ]ιλίππου

45 [κ]αὶ Δάμωνος τῶν Σίμου, Κρή̣θ̣ων(?) {²⁷Κρ<ίτ>ων(?)}²⁷ ἀπὸ

[Κ]λεομάχου τοῦ Γύγου, Παρμενίων

[ἀπ]ὸ Μενεκράτου τοῦ Δαϊμένου, Καλ[λι]-

[σ]θένης καὶ Ἀφροδισία ἡ καλου[μέ]-

[ν]η καὶ Ἄμμα ἀπὸ Καλλιστοῦς

50 τῆς Κλέωνος τοῦ Ἀριστίωνος,

Πύρ<ρ>ο<ς> {²⁷[Ζω]πύρου(?)}²⁷ ἀπὸ Νικοτέλους τοῦ Φιλίπ-

που καὶ Φιλίππου τοῦ Νικοτέλους,

Παμφίλα ἀπὸ Εὐθυνόμου τοῦ

Εὐθυνόμου.

face b.54a [δεκαπέν]-

[τε στατῆ]-

[ρας κατὰ]

55 [τὸ]ν νόμ[ον],

[ἃ γ]ίνετα[ι]

[κ]ατὰ τὸ διό[ρ]-

θωμα δει-

νάρια εἴκο-

60 σ[ι] δύο ἥμυ-

συ· μηνὸς

Ἑρμαίου· Φι-

[λό]κλεια ἀπὸ

[Κ]ρατείας τῆς

65 Φίλωνο<ς>

Νικίου

τοῦ Πα-

[ρ]αμόνου τα-

μιεύοντος

70 τῆς πόλε-

ως τὴν πρώ-

την ἑξάμη-

νον ἔτους

τοῦ ἐπὶ Αὐ-

75 τοκράτορος

Καίσαρος

θεοῦ υἱοῦ

Σεβαστοῦ

οἱ δεδωκό-

80 τες ἐπ’ αὐ-

τῶι ἀπε-

λεύθεροι

τῇ πόλει

τοὺς δεκα-

85 πέντε στα-

τῆρας κατὰ

τὸν νόμον,

ἃ γίνεται

δεινάρια

90 εἴκοσι δύο

ἥμυσυ· μη-

νὸς Ἑρμαί-

ου· Ἀγάθη-

α ἀπὸ Παυ-

95 σανίου τοῦ

Εὐβιότου,

φύσει δὲ

Παυσανίου.

face c.1 [— — — — — — — — —]ΤΟ[— — — — — —]

                                 vacat(?)

2 [— — — — — — — —]ΟΥΠ[— — — — — — —]

[— — — — — — — —]ΑΠΩ[— — — — — — —]

[— — — — — — — —]ΩΙ̣Α[— — — — — — —]

5 [— — — — — — — ἔδ]ωκε [— — — — — —]

[— — — — — — — —]ΟΝ[— — — — — — —]

[— — — — — — — — — — — — — — — — —]

[— — — — — — — — — — — — — — — — —]

[— — — — — — — — — — — — — — — — —]

10 [— — — — — — — —]ΕΩΣ[— — — — — — —]

[— — — — — — — —]ΡΙΑΚ̣[— — — — — —]

[— — — — — — — —] Φίλω[ν — — — — —]

[— — — — — — — —] ἡ ἀπ[ελευθερωθεῖσα]

[— — — — — —]Ω[․]ΟΥ[— — — — — — —]

15 [ἐπὶ στρατη]γοῦ Κύ[λλου — — — — — — —]

[ταμιεύοντος τ]ῆς πόλεως [— — — — — —]

[— — — — — — — — —] Ῥουξ[ίν(?)— — —]

[— — — — — — — ἀπελ]ευ<θ>ερω[θ— — —]

[— — — — — — — — —] ἀπελευ[θερ— — —]

20 [— — — — — — —]Κ[․․]ΕΝΤΕ[— — — — —]

[— — — — — — —]ΟΜΟΥ Ῥοῦφα [— — — —]

[— — — — — —] Εὐπορία ἡ ἀπε[λευθερωθεῖσα]

[— — — — — — —] τοῦ Μενε[— — — — — —]

[— — — — — — — — —] ἀπὸ Φα[— — —  — —]

25 [— — — — — — — — —] ἡ ἀπ[ελευθερωθεῖσα]

[— — — — — — — — —]ΙΒΟΥ[— — — — — —]

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

        - Γιαννόπουλος Ν. Ι. 1891, «Επιγραφαί της Επαρχίας Αλμυρού», Bulletin de Correspondance Hellénique, 15 (1891), 569-571.

        - Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Α. 2016, «Η αρχαία πόλη των Φερών, από τους ελληνιστικούς στους αυτοκρατορικούς χρόνους. Μερικά ιστορικά, επιγραφικά και αρχαιολογικά δεδομένα», στο Μ.

        - Γιαννοπούλου, Χρ. Καλλίνη (επιμ.), Ηχάδιν, Τιμητικός Τόμος για τη Στέλλα Δρούγου, Αθήνα 2016, Τόμος Ι, 320-340.

        - Ευσταθίου Δ. 2014, «Αρχαίες οχυρωμένες θέσεις στην οροσειρά της Όθρυος: ευρύτερη περιοχή Αλμυρού», ΔΑΦΕΟ 18, Περίοδος Β, Αλμυρός, 14-50.

        - Kern O., 1908, Inscriptiones Graecae, IX 2 (Inscriptiones Thessaliae), Berolini.

        - Κοντονάτσιος Β., 2003, (αδημοσίευτο ιστορικό σημείωμα του Ν. Γιαννόπουλου): «Το χωρίον Κωφοί της Επαρχίας Αλμυρού υπό αρχαιολογικήν και ιστορικήν έποψιν», ΔΑΦΕΟ, Περίοδος Β’, Τεύχος 7, Αλμυρός, 96-115.

        - Κραβαρίτου Σ., 2009, «Η οργάνωση των Ημερολογίων στην αρχαία Ελλάδα. Θεσσαλικά δεδομένα» 2ο ΑΕΘΣΕ (Πρακτικά 2ου Aρχαιολογικού Έργου Θεσσαλίας και Στερεάς Eλλάδας, Bόλος 2006), Tόμος I (Θεσσαλία), 245-255.

        - Κραβαρίτου Σ., 2011, «Ημερολόγια της Αρχαίας Θεσσαλίας», Θεσσαλικά Μελετήματα 1, 113-128.

        - **Kramolisch H., 1978, DEMETRIAS II, Band 18, Bonn.

        - Κριτζάς Χ., 2003, «Επιγραφές δημόσιου χαρακτήρα», Ελληνική Γραφή, Κατάλογος Έκθεσης, Αθήνα, 47-67.

        - *Μπαμπάκος Α. Μ., 1961, Πράξεις κοινής διαθέσεως και άλλα συγγενή φαινόμενα κατά το δίκαιον της αρχαίας Θεσσαλίας, Αθήνα.

        - Μπάτζιου Α. – Πίκουλας Γ.Α., «Απελευθερωτική επιγραφή από τη Δημητριάδα», ΗΟΡΟΣ 17-21 (2004-2009), 449-454.

        - Σπυριδάκης Αθ. & Παπανικολάου Π., 1899, «Αρχαιολογική εκδρομή εις Κωφούς», ΔΑΦΕΟ, Τεύχος Α’, Βόλος, 23-24.

arxeion-politismou.gr