Βρέθηκε το αρχαίο Ίωρον στο Κιλκίς; Κατοίκηση 3.000 χρόνων, όπου οι μύστες Διονύσου Γονγύλοι

 

Των Μαρίας Φαρμάκη, Νεκτάριου Πουλακάκη

Ο αρχαιολογικός χώρος του Παλατιανού βρίσκεται 20 χλμ. βορειοανατολικά της πόλης του Κιλκίς, στον ορεινό όγκο των Κρουσσίων. Απλώνεται σε δύο γειτονικούς λόφους που επικοινωνούν μεταξύ τους με έναν στενό αυχένα και δεσπόζουν στην περιοχή ανάμεσα στους οικισμούς Κεντρικό και Παλατιανό(*). Τα ερείπια της οικιστικής εγκατάστασης καταλαμβάνουν την κορυφή και την ανατολική πλαγιά του βόρειου λόφου, ενώ στο νότιο λόφο και στις υπώρειες των δύο λόφων εκτεινόταν πιθανότατα το νεκροταφείο του οικισμού. Πρόκειται για μια στρατηγική θέση με τον ποταμό Γαλλικό (Εχέδωρο στην αρχαιότητα) στα νότια και τον όγκο των Κρουσσίων στα βορειοανατολικά, η οποία εξασφάλιζε τον έλεγχο των διαβάσεων από Βορρά προς Νότο και από Δύση προς Ανατολή.

Η πρωιμότερη περίοδος κατοίκησης στην πόλη ανάγεται πιθανόν στον 10ο αι. π.Χ., ενώ η κατοίκηση συνεχίζεται και τους επόμενους αιώνες. Η πόλη αναπτύσσεται κατά την κλασική εποχή και αποκτά χαρακτηριστικά αστικού κέντρου από τον 4ο αιώνα ως τα μέσα του 1ου π.Χ. αιώνα. Η ακμή της ωστόσο τεκμηριώνεται κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, από τον 1ο αι. ως τον 3ο μ.Χ. αιώνα, όταν και καταστρέφεται από άγνωστη αιτία.

Η πόλη προστατευόταν από οχυρωματικό περίβολο και αναπτυσσόταν με ένα ιδιαίτερα οργανωμένο ρυμοτομικό σχέδιο, προσαρμοσμένο στην μορφολογία του εδάφους. Ήταν πυκνοκατοικημένη με πλακόστρωτους δρόμους, υδρευτικό και αποχετευτικό δίκτυο, ευρύχωρες κατοικίες με αποθηκευτικούς και υπαίθριους χώρους, καθώς επίσης, με εργαστηριακούς (μεταλλευτικούς και άλλους) και λατρευτικούς χώρους. Η ύπαρξη ενός κεντρικού αναλημματικού τοίχου, στα ανατολικά του κεντρικού δρόμου, σε επαφή με τον οποίο δομήθηκαν όλα σχεδόν τα κτίσματα της περιοχής αυτής, μαρτυρά πολιτική βούληση και προσχεδιασμό της αρχιτεκτονικής της.

Οι οικίες ήταν ευρύχωρες, με τα κύρια δωμάτιά τους τοποθετημένα συνήθως κατά μήκος του δρόμου και βοηθητικούς ημιυπαίθριους χώρους, στους οποίους εντοπίζεται πολλές φορές ένα ορθογώνιο λιθόστρωτο δάπεδο που χρησίμευε πιθανόν ως βάση οικιακού βωμού. Ήταν κεραμοσκεπείς και οι τοίχοι τους επιχρισμένοι με λευκά κονιάματα. Τα δάπεδά τους σε άλλες περιπτώσεις ήταν λιθόστρωτα και σε άλλες στρωμένα με πήλινες πλάκες ή με πηλόχωμα. Στο εσωτερικό τους εντοπίστηκαν εσωτερικές κατασκευές, κυρίως θρανία και γωνιακές κτιστές κατασκευές για την προετοιμασία του φαγητού, ενώ τα δεκάδες ευρήματα, όπως τα πήλινα και γυάλινα αγγεία, τα λυχνάρια, τα σιδερένια και χάλκινα εργαλεία, τα ειδώλια, οι μήτρες κατασκευής αγγείων, ειδωλίων και πήλινων πλακιδίων, καθώς και το πλήθος των νομισμάτων, μας παρέχουν πληροφορίες για την καθημερινή ζωή των κατοίκων, τις ασχολίες τους και τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις.

Το κεντρικότερο σημείο της πόλης, δυτικά από τον αρχαίο δρόμο, καταλαμβάνουν δύο τιμητικά Ηρώα (Ι και ΙΙ), τα οποία χρονολογούνται στο τέλος του 1ου - αρχές του 2ου αι. μ.Χ. Πρόκειται για κτηριακές ενότητες που αποτελούνται από τετράγωνους περιβόλους εξωτερικά, αλλά διαφέρουν ως προς την εσωτερική τους οργάνωση. Το σημαντικότερο από αυτά, το Ηρώο Ι, αποτελείται από ένα ορθογώνιο μεγαλοπρεπές κτίσμα που πατά σε κρηπίδωμα στο κέντρο του περιβόλου. Στο εσωτερικό του, πάνω σε ένα υψηλό ορθογώνιο βάθρο, τοποθετήθηκαν οι μαρμάρινοι ανδριάντες πέντε μελών μιας σημαντικής οικογένειας που λατρεύτηκαν ως ήρωες. Από τα πέντε αγάλματα βρέθηκαν το 1960 τα τέσσερα, ωστόσο οι ενεπίγραφες πλάκες του βάθρου αποκαλύπτουν την ταυτότητά τους.

Πρόκειται για:

            - τον πατέρα Πατράο,

            - την μητέρα Αμμία

και

            - τους τρεις γιους Αλέξανδρο, Ζωίλο και Μήδη. 

Το όνομα Πατράος ανακαλεί τον βασιλικό οίκο των Παιόνων. Η μεταγενέστερη, όμως, χάραξη στο βάθρο του ονόματος του ενός γιου, του Ζωίλου, υποδεικνεύει ότι αρχικά το βάθρο προορίζονταν για τέσσερις μορφές και είναι αμφίβολο αν το πέμπτο άγαλμα προστέθηκε τελικά, δεδομένου ότι αυτό ποτέ δεν βρέθηκε. Μπροστά από το κτήριο του τιμητικού βάθρου αποκαλύφθηκε ο βωμός για την λατρεία, ενώ υπολείμματα τελετουργικών πράξεων βεβαιώνουν για τη λατρεία της οικογένειας ως ήρωες, η οποία θα λάμβανε χώρα στους εξωτερικούς χώρους του συγκροτήματος, όπου συγκεντρώνονταν οι πολίτες. Το Ηρώον ΙΙ, δίπλα στο Ηρώον Ι, είχε διαφορετική οργάνωση των χώρων του. Εσωτερικά, διαμορφώνεται σε τρία κλιμακωτά επίπεδα και στη δυτική του πλευρά υπάρχουν τρία δωμάτια στεγασμένα με πλακόστρωτο δάπεδο. Στη δυτική πλευρά του μεσαίου δωματίου εντοπίστηκε ένας κιβωτιόσχημος τάφος κτισμένος και καλυμμένος με πήλινες και λίθινες πλάκες.

Στην κορυφή του λόφου και 9,50 μ. ψηλότερα από το σημείο όπου εντοπίστηκε το Ηρώο, αποκαλύφθηκε πολυγωνικός περίβολος με άξονα ΒΔ - ΝΑ, ο οποίος περικλείει χώρο έκτασης περίπου 3,5 στρεμμάτων. Χωρίζεται σε τρία τμήματα και η είσοδος προς το εσωτερικό του εντοπίστηκε περίπου στο μέσον της ανατολικής πλευράς. Στο κεντρικό τμήμα του έχει αποκαλυφθεί ένα μεγάλο ορθογώνιο κτήριο, του οποίου η ανασκαφική έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη. Ένα τετράγωνο κτήριο σε επαφή με τον περίβολο στη βόρεια πλευρά του υποστηρίχθηκε ότι ανήκε σε πύργο. Η οργάνωση των χώρων στην κορυφή του λόφου καθιστά πολύ πιθανή την αναζήτηση στην περιοχή αυτή του διοικητικού και θρησκευτικού κέντρου της πόλης, ενώ το μικρό πάχος των τοίχων του περιβόλου δεν υποστηρίζει την ερμηνεία του ως οχυρωματικού.

Η οικονομική οργάνωση του αστικού κέντρου βασιζόταν σε γεωργοκτηνοτροφικές, εμπορικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες. Η πληθώρα και η ποικιλία των ευρημάτων (πήλινα αγγεία, ειδώλια, σφραγίδες, υφαντικά βάρη, μεταλλικά αντικείμενα κλπ) αποκαλύπτουν το μεγάλο εύρος ασχολιών των κατοίκων και το υψηλό βιοτικό τους επίπεδο. Τα νομίσματα που βρέθηκαν αποκαλύπτουν τις εμπορικές σχέσεις με άλλες πόλεις της Μακεδονίας (Αμφίπολη, Πέλλα, Θεσσαλονίκη, Στόβοι, Φιλίπποι, Ηράκλεια Σιντική και άλλες). Η γεωργία και η κτηνοτροφία συνυπάρχει με εξειδικευμένες εργασίες, όπως την κεραμική και τη μεταλλουργία. Οι οικοτεχνικές δραστηριότητες, όπως το άλεσμα των δημητριακών για την προετοιμασία της τροφής και η υφαντουργία, επιβεβαιώνονται με την ανεύρεση πολυάριθμων τριπτήρων, μυλολίθων και υφαντικών βαρών. Παιδικά παιγνίδια, όπως πήλινα αλογάκια και ειδώλια ζώων, μας δίνουν μια όψη του κόσμου των παιδιών.

Στην πόλη λατρεύονται οι θεοί του δωδεκαθέου, όπως ο Δίας Ύψιστος, ο Ερμής, η Αθηνά, οι Χάριτες, ο Ήρωας Ιππέας. Πολύ σημαντική αποδεικνύεται η λατρεία του θεού Διονύσου, η οποία μεταξύ άλλων επιβεβαιώνεται από το ολόσωμο μαρμάρινο άγαλμα του θεού με δορά πάνθηρα και από μία αναθηματική επιγραφή, στην οποία αναφέρονται οι μύστες Διονύσου Γονγύλων(**). 

Το προσωνύμιο συναντάται και σε επιγραφή του 1ου αι. μ.Χ. από το Σαραπείο στην Θεσσαλονίκη και συνδέεται με τον Σάραπη και με τον επίσης αιγυπτιακής καταγωγής θεό Βησά, ειδώλια του οποίου έχουν βρεθεί στην περιοχή του Ηρώου ΙΙ. Σημαντική ήταν επίσης και η λατρεία της ανατολικής θεότητας Κυβέλης επείσακτη επίσης θεότητα και μητέρα των Θεών.Ο αρχαιολογικός χώρος εντοπίστηκε το 1960, όταν βρέθηκαν εκεί τυχαία τέσσερα μαρμάρινα αγάλματα και ενεπίγραφες πλάκες. Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες πραγματοποιήθηκαν το 1961 από την Φωτ. Ζαφειροπούλου, το 1965 και 1966 από τον Φ. Πέτσα και το 1977 από την Λ. Παρλαμά και έφεραν στο φως μικρά τμήματα κτισμάτων και οχυρωματικού περιβόλου, καθώς και ευρήματα που προσδιόριζαν τη ζωή της πόλης κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο. Η συστηματική ανασκαφική έρευνα του χώρου ξεκίνησε το 1993 από την Ηλ. Αναγνωστοπούλου-Χατζηπολυχρόνη και συνεχίστηκε ως το τέλος περίπου της ίδιας δεκαετίας, ενώ κάποιες συμπληρωματικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν ως το 2003. Με την ένταξη του Παλατιανού στο Γ΄ ΚΠΣ σχεδιάστηκε ένα πρόγραμμα εργασιών με στόχο τη δημιουργία ενός επισκέψιμου αρχαιολογικού χώρου.

Έχει υποστηριχθεί ότι η πόλη που αποκαλύφθηκε ταυτίζεται με το γνωστό από αρχαίες πηγές Ίωρον, ωστόσο, η ταύτιση αυτή δεν επιβεβαιώνεται με επιγραφικά τεκμήρια ως σήμερα.

ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, ΕΦΑ ΚΙΛΚΙΣ, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 4.5.2019.

ΣΧΟΛΙΑ Γ. Λεκάκη:

Το χωριό Παλατιανό ευρίσκεται στο όρος Δύσωρον, το οποίον είναι μέρος των Κρουσσίων = Χρυσών ορέων. Το χωριό απέχει 17 χλμ. Β.-ΒΑ. από την πόλη του Κιλκίς και 73 χλμ. Β. από την Θεσσαλονίκης. Ευρίσκεται στον 41ο παράλληλο [41°08′11.93″N 22°54′55.76″E].

Ο αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Κρηστωνίας είναι σε απόσταση 1,5 χλμ. βορειοδυτικά του χωριού, στους λόφους Τορτσέλι - Ασσάρ. Τα 4 σπουδαία αγαλματα που έφεραν στο φως οι ανασκαφές εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Κιλκίς.

Μετά τους Βαλκανικούς πολέμους και την ανταλλαγή πληθυσμών, εγκαταστάθηκαν στο χωριό οικογένειες προσφύγων από τον Πόντο.

Η παλαιά ονομασία του ήταν Σαραϊλή ή Σαραϊλί (ΦΕΚ 48Α-05/03/1919) στην κοινότητα Δογάντζης, νομού Θεσσαλονίκης. Το 1927 μετονομάσθηκε σε Παλατιανό.

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης «Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις».

(*) Ως ελληνικό τοπωνύμιο είναι κοινό και μαρτυρά τόπο όπου οι παλιοί άνθρωποι έβλεπαν σπουδαία αρχαία κτίσματα, τα οποία θεωρούσαν παλλάτια: Βλ. Παλατίτσια Ημαθίας, όλα εκ του Πάλλαντιου και του ήρωα Πάλλαντα Αρκαδίας - και σαν να μην είχαν άδικο...

(**) γογγύλος, -η, -ον = στρογγύλος, κυκλικός, στρογγυλός - βλ. Αριστοφ., "γογγύλος λίθος" (IG I³ 474 Αττικής) > λιθ. gungulys = τόπι, μπάλλα!

Γι' αυτό, Γογγύλοι ελέγοντο, όσοι είχαν την ευθύνη της διοίκησης στην Δήλο, - άρα η διοίκηση πήγαινε "κυκλικά", αλλά και ο γύρος των ομιλητών – βλ. Αθ. 172f.

            > γιγγίς, η, και γιγγίδιον, το = ο δαύκος, το καρότο.

Αναφέρεται και ως κύριο όνομα: «Γοργίων καὶ Γογγύλος, ἀδελφοὶ ὄντες, ἔχοντες ὁ μὲν Γάμβριον καὶ Παλαιγάμβριον, ὁ δὲ Μύριναν καὶ Γρύνειον» - βλ. Ξεν. «Ελλ.». Γ,82. Και ένας διοικητής του κορινθιακού στόλου στις Συρακούσες. -  ΠΗΓΗ: Θουκ. 1.128, 7.2. X. HG 3.1.6, An. 7.8.8, 17, D.S. 11.44, Θεμιστ. Ep. 14. Πλουτ. Nic. 19.

Το όνομα Γονγυλος αναφέρεται και σε δυο επιγραφές:

        - Στο Ασκληπιείο Επιδαύρου: [λαβόντες παρ’] ἑκατέρων τ[ὴν ἐπιτροπήν· Ζήνιπ]πος [Γονγύλου, v Φαινο]κλῆς Πολυστίδ[α, Δημήτριο]ς Μαιανδρίου, [Δημήτριος Ἱστια]ίου, Ἡγέλοχος [Θεμιστοκλέ]ος, Ἀνθιάδης - βλ. Peek, Asklepieion 30 Epidauria (IG IV²,1)

        - Και στην Μυγδονία Θεσσαλονίκης: [ἀγαθῆ]ι̣ τ̣ύ̣χηι Διὸς Δ̣ι̣ο̣νύσ̣ου Γονγύλου. Ἰούλιος ΒΗ̣ϹΑ̣Ρ̣ΤΗϹ (= Βισάλτης) ἀνέθηκεν τῷ θ̣ε̣ῷ καὶ - βλ. IG X,2 1 259.

ή     

[ἀγαθῆ]ι τύχηι Διὸς Διονύσου Γονγύλου. Γ(άϊος) Ἰούλιος ΒΗϹΑΡ̣ΤΗϹ ἀνέθηκεν τῷ θεῷ καὶ - βλ. SEG 30:622.

Ενώ το όνομα Γογγυλος αναφέρεται και σε 5 επιγραφές: 

        - Στους Δελφούς Φωκίδος (FD III 1:3).

        - Δυο στην Εύβοια (SEG 34:897 - IG XII,9) και στην Ερετρια (IG XII,9 245 - IG XII,9)

και

        - Δυο στην Μίλητο Ιωνίας (104 και VI,2 955).

arxeion-politismou.gr