.jpg)
Του Γιώργου Λεκάκη
Η Αρχαία Ελεύθερνα στον Πρινέ Ρεθύμνου, 30 χλμ. ΝΑ της πόλεως του Ρεθύμνου, στον 35ο παράλληλο [35°19′27″N 24°40′37″E] έχει μεγάλη ιστορική διαδρομή, που αποδεικνύεται και μόνο από τα ονόματα με τα οποία αναφέρεται: Άωρος > Σάωρος / Σάτρα / Σάταρα / Σάτυρα, αλλά Απολλωνία (από τον πολιούχο θεό της Απόλλωνα Ελευθήρο > Ελεύθερνα ή την θεά Δήμητρας Ελευθού > Ελευθέρα ή Ελευθεραί. Ο κάτοικος Ελευθερνεύς, οι κάτοικοι Ελευθερναίοι – βλ. Στέφ. Βυζ.
Η πελασγική πόλη ιδρύθηκε από τους ίδιους τους Κουρήτες – άλλωστε είναι στο σταυροδρόμι Κυδωνίας - Κνωσού - ιερού τους όρους Ίδη. Υπάρχουν αρχαιολογικά στοιχεία οικισμού από την υστερομινωική περίοδο και υπομινωικά και πρωτογεωμετρικά λείψανα.[1] Επίσήμως, πρόκειται για μια αρχαία δωρική πόλη, τουλάχιστον από τον 9ο αιώνα π.Χ. (την γεωμετρική περίοδο, 970 - 820 π.Χ.).
Συλλατρεύονταν ο Απόλλων και η Άρτεμις. Τα μέλη του αρχαίου ναού του Απόλλωνος, χρησιμοποιήθηκαν για την χριστιανική εκκλησία τής Αγίας Ειρήνης, πού κι αυτή ερειπώθηκε μέ την σειρά της.[2] Στα νομίσματά της, εικονιζόταν ο Απόλλων Στυρακίτης, επί βράχου, μέ μιά σφαίρα στό δεξί χέρι και την λύρα του μπροστά στόν βράχο, καί στό αριστερό εφερε τόξο. Από τό άλλο μέρος ήταν ή θεά Αρτεμις. Έγραφαν: ΕΛΕΥΘΕΡΝΑΙΩΝ.
Η Ελεύθερνα ήταν αυτοτελής καί αυτόνομος πόλη άπό τις ισχυρότερες τής Κρήτης. Οί κάτοικοί της άσχολούνταν με την γεωργία, άλλά καί μέ την ναυτιλία καί τό εμπόριο. Λιμάνι της ήταν τό Παντομάτριον, ίσως στόν όρμο Φόδελε.[3] Είχε σπουδαία ναυτική δύναμη. Oι κτήσεις της Εκτεινόταν σέ μεγάλη έκταση τού Μυλοποτάμου.
Από αυτήν κατάγονταν:
- ο Διογένης ο Απολλωνιάτης (ο «Φυσικός», φιλόσοφος του 5ου αιώνα π.Χ, μαθητής του Αναξιμένη),
- ο Αμήτωρ (ο πρώτος κιθαριστής ερωτικών ωδών, που οι ομότεχνοί του ονομάζονταν εξ αυτόύ αμητορίδαι) - ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Γ. Λεκάκης "Μουσικής Μύησις".
- ο πανάρχαιος ποιητής Λίννος
- ο γλύπτης Τιμόχαρις, κ.ά.
Το 2009, οι αρχαιολόγοι στην Ελεύθερνα ανακάλυψαν τον σκελετό μιας γυναίκας, που έδειξε ασυνήθιστα σημάδια φθοράς. Σε σύγκριση με τα άλλα θηλυκά στην περιοχή, οι μύες στην δεξιά πλευρά του σώματός της ήταν σημαντικά ανεπτυγμένοι, ενώ ο χόνδρος στο γόνατο και στις αρθρώσεις του ισχίου είχε φθαρεί, αφήνοντας τα οστά λεία.
Η αρχική ανάλυση των λειψάνων της γυναίκας, καθώς και η κεραμική που βρέθηκε σε παρόμοιους τάφους στον ταφικό χώρο της Ορθής Πέτρας, έδειξε ότι ήταν 45 - 50 ετών περίπου, και έζησε μεταξύ 900 - 650 π.Χ.
Σε αυτό το σημείο της ιστορίας της Κρήτης, ο μινωικός και ο μυκηναϊκός πολιτισμός είχαν καταρρεύσει, οδηγώντας την περιοχή σε μια ταραχώδη περίοδο.
Οι ερευνητές δεν μπόρεσαν να εξακριβώσουν γιατί τα οστά της γυναίκας έδειχναν τόσο μοναδικά σημάδια φθοράς. Η ομάδα, με επί κεφαλής τον ανθρωπολόγο του Πανεπιστημίου Adelphi, Αν. Αγγελαράκη, και τον ανασκαφέα του χώρου, Ν. Σταμπολίδη, δημιούργησε ψηφιακά και φυσικά μοντέλα που τους επέτρεψαν να κρίνουν τις φυσικές επιπτώσεις συνηθισμένων εργασιών, όπως το κλώσιμο μαλλιού, η φύτευση και η συγκομιδή, η ύφανση στον αργαλειό και το ψήσιμο ψωμιού, αλλά καμμία από τις ενέργειες αυτές δεν έδωσε κάτι ταιριαστό.
Στην συνέχεια, η ομάδα έπεσε επάνω σε μια κεραμίστρια, από την ίδια τοποθεσία. Η γυναίκα έδειξε πώς δημιουργεί τα μεγάλα χειροποίητα αγγεία της - περιγράφοντας τους μυς της, και την επακόλουθη καταπόνησή τους - και παρείχε στους ερευνητές μια σημαντική ανακάλυψη στην υπόθεση: Οι κινήσεις της και οι σωματικές επιβαρύνσεις που απαιτούνται από την διαδικασία, αντικατοπτρίζουν στενά τις κινήσεις της προ 3.000 χρόνων συναδέλφισσάς της!
«Το να λυγίζει συνεχώς το πόδι της για να στρίβει τον τροχό με κλωτσιά θα είχε φθείρει τις αρθρώσεις της», ενώ «επανειλημμένα έγερνε στην μία πλευρά του περιστρεφόμενου πηλού, για να τον διαμορφώσει και να τον σμιλέψει κι έτσι είχε αναπτύξει τους μύες σε εκείνην την πλευρά του σώματός της»…
Οι ερευνητές επιβεβαίωσαν την υπόθεσή τους με την βοήθεια ιατρικής απεικόνισης και ανατομικών μοντέλων, και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η αρχαία γυναίκα πρέπει να ήταν κορυφαία κεραμίστρια, που εξέλιξε την τέχνη της σε μια ζωή επίπονης σωματικής εργασίας.
Αυτά τα ευρήματα, τα οποία αναφέρθηκαν για πρώτη φορά σε συνέδριο του Μαΐου, που φιλοξενήθηκε στο Μουσείο Αρχαίας Ελεύθερνας, σηματοδοτούν την πρώτη φορά που οι ερευνητές εντόπισαν μια έμπειρη γυναίκα κεραμίστρια, που εργάζεται στον κόσμο της αρχαίας Ελλάδος! Είναι λογικό να αναδυθεί μια τέτοια φιγούρα στην Ελεύθερνα, καθώς η πόλη-κράτος έχει συνδεθεί εδώ και πολύ καιρό με την παρουσία ισχυρών γυναικών. Μάλιστα, οι αρχαιολόγοι είχαν προηγουμένως αποκαλύψει τους τάφους τεσσάρων ιερειών στην ίδια τοποθεσία Ορθή Πέτρα, όπου βρέθηκε η αρχιτεχνίτης. Ο κ. Αγγελαράκης εξηγεί ότι το εύρημα «δεν προκαλεί έκπληξη, δεδομένης της σημασίας και της προνομιακής κοινωνικής θέσης της μητρικής γραμμής στην Ελεύθερνα».
Η έρευνα της ομάδος αντιπροσωπεύει ένα «μικρό κομμάτι σε ένα μεγαλύτερο παζλ της Ελεύθερνας», είπε ο κ. Αγγελαράκης. Και καταλήγει: «Σημαίνει ότι οι γυναίκες κατείχαν ρόλους εξειδίκευσης στην χειροτεχνία στην ελληνική αρχαιότητα, κάτι που νομίζω ότι είναι πολύ σημαντικό».
Σχετικό με τις γυναίκες της περιοχής αξιοσημείωτο επίσης είναι και ο τάφος στον οποίο ετάφησαν 4 γυναίκες μαζί, η μία περίπου 72 ετών και οι άλλοι τρεις πολύ νεώτερες, 13, 16 και 28!
Σκαλισμένες στον βράχο 5 σαρκοφάγοι, μικρές καί μεγάλες ήταν, φαίνεται οικογενειακός τάφος, τών δυο γονέων και τών τριών παιδιών. Mariani (σ. 66).
Τέλος, το 2010 ανακοινώθηκε η ανακάλυψη στην περιοχή διπλού τάφου, ηλικίας 2.700 χρόνων, με 3.000 φύλλα χρυσού (!) και την πρώτη απεικόνιση της μέλισσας ως θεάς! Αυτά τα χρυσά φύλλα πιθανόν να ήταν τοποθετημένα σε ύφασμα, που κάλυπτε πλήρως την γυναίκα – δηλ. φορούσε ένα χρυσό σάβανο! Η θαμμένη γυναίκα ήταν υψηλής κοινωνικής θέσης, ηλικίας 22 - 25 ετών. Τάφηκε δίπλα σε έναν άνδρα απροσδιόριστης ηλικίας. Στον τάφο βρέθηκαν επίσης πολλές χάντρες.
Έχουν βρεθεί επίσης ειδώλια, ζώδια γεωμετρικά, ελληνιστικά καί κλασσικά.[4] Ο Spratt, (II, 94) αναφέρει ότι σωζόταν το 1853 σώζονταν αρκετά ερείπια τών οικιών καί ναών, και ότι βρήκε ενα κολοβωμένο άγαλμα από πάριο μάρμαρο.
Κατά τ’ άλλα...
Η Ελεύθερνα ήταν πόλη άντιπαλος τής Κνωσού. Τό 220 π.Χ. βρίσκεται σέ πόλεμο μέ τήν Κνωσό, άλλά τόν ίδιο χρόνο, στόν εμφύλιο πόλεμο τών κρητικών πόλεων γίνεται σύμμαχός της.
Στον Α΄ Κρητικό Πόλεμο (205 - 200 π.Χ.), ετάχθηκε στο πλευρό του βασιλιά της Μακεδονίας, Φιλίππου Ε', ενάντια στην Ρόδο και την Κνωσό.
Όταν την πολιορκούσε ο Μέτελλος ο Κρητικός, οι πολιορκούμενοι δεν είχαν νερό και αναγκάστηκαν και έπιναν τα ούρα των ζώων και τα δικά τους![5] Ο Dapper (σελ. 109) αναφέρει σχετικά μέ τήν άλωση τής πόλης άπό τούς Ρωμαίους, ότι η Ελεύθερνα αντιστάθηκε στίς ρωμαϊκές λεγεώνες καί ό Μέτελλος εράντιζε τά τείχη του πύργου πολλές νύκτες μέ ξύδι, ώσπου έψησε τις πέτρες καί κατόρθωσε νά κάμει ρήγμα, απ’ όπου μπήκε στήν πόλη!.. Ο πύργος σωζόταν επί Spratt (1853) έως σε ύψος 9 μ.!
Το αρχαίο υδραγωγείο της καί οί τεράστιες δεξαμενές, λαξευμένες στόν συμπαγή βράχο, πού έχουν δυό μεγάλες εισόδους από την ρεματιά καί συγκοινωνούν μεταξύ τους, έχουν μήκος 40 μ. πλάτος 25 καί ύψος 5-6 μ., είναι αξιοσημείωτα δείγματα της ευημερίας της. Οι δεξαμενές έχουν δυό σειρές τετράγωνους κολοσσιαίους στύλους, στήριγμα τής στέγης. Ο υδαταγωγός πού έφερνε τό νερό σώζεται σκαλισμένος στό βράχο. Από την μια δεξαμενή ξεκινά ένας υπόγειος αγωγός, μήκους 150 μ. πλάτους 1,5 μ. και ύψους 2 μ. Απ’ αύτόν υδρευόταν ή πόλη. Ό Barozzi (foglio 2) παρομοιάζει τις δεξαμενές μέ ναούς!
Η πόλις χτυπήθηκε από τον σεισμό του 365, τις αραβικές επιδρομές (8ος αιώνας) και έναν άλλο σεισμό το 796 που προκάλεσε την παρακμή της…
Ο αρχαίος βωμός είχε μετατραπεί σέ χριστιανικό βαπτιστήριο, καί σώζονταν μαρμάρινα κορινθιακά κιονόκρανα (3ου - 4ου αιώνα π.Χ.).[6] Σώζεται και είδος κατακόμβης που δέν ήταν εύκολο νά παραβιαστεί. Λαξευμένοι στον βράχο αρχαίοι τάφοι ευρυχωρότατοι, πού μπορούσαν νά χρησιμοποιηθούν σάν κατοικία ζωντανών - μάλιστα ένας άπ’ αυτούς είχε μετατραπει σέ εκκλησία τού Αγίου Αντωνίου - βλ. Spratt II, 96)! Και αρχαία γεφύρια. Την σπουδαιότητα της Ελεύθερνας τονίζουν καί οί γέφυρες, ελληνικής περιόδου, στούς δυό ρύακες πού περιβάλλουν την πόλη, σπουδαία αρχιτεκτονικά μνημεία.
Στο βυζάντιο έγινε έδρα Επισκοπής. Εκτίσθη τρίκλητη βασιλική με πλούσιο ψηφιδωτό διάκοσμο! Σημαντικό αρχιτεκτονικό μνημείο, του 430 - 450 μ.Χ., κατεστράφη στον 7ο αιώνα – ανασκαφή Π. Θέμελη. Ευρίσκεται στον αρχαιολογικό χώρο, στην θέση Κατσίβελος.
Και ο διπλός Ναός του Σωτήρα Χριστού και του Ιωάννη Προδρόμου. Σημαντικό μεσαιωνικό μνημείο, στο ανατολικό άκρον του οικισμού. Σε σχήμα ελεύθερου σταυρού με τρούλλο. Με τοιχογραφία του Παντοκράτορα στον τρούλλο. Το μνημείο αυτό χρονολογείται στον 12ο αι. Με πλήθος παρεμβάσεων τους επόμενους αιώνες. Τον 16ο αι. κτίζεται και ο ναός του Προδρόμου σε επαφή με τον παλαιότερο ναό.
ΠΗΓΗ: M. Solly «Her 3,000-Year-Old Bones Showed Unusual Signs of Wear. It Turns Out, She Was a Master Ceramicist - After analyzing the woman’s skeleton, researchers unlocked her past as an ancient Greek artisan», Smithsonian mag, 14.9.2018. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 15.9.2018. Science. C. Giaimo στο Atlas Obscura. M. Brown στο Archaeology.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Agelarakis An. «The anthropology of Tomb A1K1 of Orthi Petra in Eleutherna. A Narrative of the Bones», Aspects of the Human Condition in Geometric-Archaic Eleutherna, Αθήνα, 2005.
- Δαφέρμος Ε. «Η περίφημη Ελεύθερνα», Κρητ. Εστία, τ. 1.
- Kotsonas Ant. «The Archaeology of Tomb A1K1 of Orthi Petra in Eleutherna: the early Iron Age pottery», Πανεπ. Κρήτης, Ηράκλειο, 2008.
- Koudellou S. A. «Eleutherna 2006 – 2009», Πανεπ. Κρήτης, Ιαν. 10, 2009.
- Λεκάκης Γ. «Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις».
- Σπανάκης Β. "Κρήτη".
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου