Αρχαίος πολυέλαιος, 60 κιλών, με λατρεία Διονύσου, με 16 κέρατα ταύρου, βρέθηκε στην Κορτώνη

- Ο θεός Διόνυσος λατρευόταν και από τους ελληνικής καταγωγής Ετρούσκους…

Του Γιώργου Λεκάκη

Η εικονογραφία ενός λύχνου, που βρέθηκε στην Κορτώνη, εικονίζει εκδήλωση διονυσιακού θιάσου. Αυτό το λυχνάρι ήταν λατρευτικό αντικείμενο, που σχετίζεται με την μυστηριακή λατρεία του Διονύσου. 

Το εύρημα συμβάλλει στην διάψευση της θεωρίας.. «Διονυσιασμός χωρίς Διόνυσο» που λένε ότι ίσχυε στην Αρχαϊκή Ετρουρία…

Η Κορτώνη ήταν μητέρα της Τροίας και γιαγιά της Ρώμης![1] Το όνομα έγινε στα λατινικά Cortona (εθνικό επίθετο Cortonensis, -es / Cortina, Coriti arx, Corythum < Κόρυθος[*]), μαρτυρείται στα ετρουσκικά ως Κουρτούν, σε μια χάλκινη αναθηματική επιγραφή του 3ου αιώνα π.Χ. που βρέθηκε στην πόλη. Στα ετρουσκικά επίσης curthute (curѳute) μαρτυρείται ένα έθνος σε μια επιγραφή από το Κιούσι [2], επαρχία της Σιέννα, στον 43ο παράλληλο [43°16′32″N 11°59′17″E].

Ήταν μια από τις 12 ετρουσκικές πόλεις (Δωδεκάπολη) και βρίσκεται νότια της επαρχίας του Αρέτσο και νοτιο-ανατολικά της Τοσκάνης.

Τα επιβλητικά τείχη που περιβάλλουν την πόλη για περίπου 3 χλμ. εκτίσθησαν από τους Ετρούσκους τον 4ο αιώνα π.Χ. Έχουν βρεθεί αρχαίοι τάφοι ευγενών («πεπονόσχημοι») διάσπαρτοι στην πόλη και ένας μνημειώδης ταφικός βωμός, στολισμένος με σφίγγες, επίσης μοναδικό παράδειγμα στην Ιταλία. Η δε Tabula Cortonensis, είναι μια χάλκινη πλάκα, με μια από τις μεγαλύτερες επιγραφές στην ετρουσκική γλώσσα, που βρέθηκε επίσης στην Κορτώνη. Ένα δε μεγαλιθικό ντολμέν της πόλεως ονομάζεται Τανέλλα του Πυθαγόρα.[3] - παρακάτω φωτογραφία - πιθανώς κενοτάφιο υπέρ του Πυθαγόρα.

Τα ευρήματα ευρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο, που στεγάζεται στο Palazzo Casali, ένα από τα παλαιότερα κτίσματα στην ιστορία της πόλεως, με πάνω από 2000 τ.μ. εκθεσιακό χώρο. Εκπληκτικά αριστουργήματα Ετρούσκων, συλλογή από χάλκινα, αριστουργήματα σε μπρούντζο (από τις Trestina και Fabrecce), από αρχαϊκούς μεγάλους τύμβους (από την πεδιάδα της Κορτώνης), ο διάσημος Cortonensis Tabula, ευρήματα της επαύλεως Ossaia, κ.ά. Και μια βιβλιοθήκη από τον 18ο αιώνα!

Το Αρχαιολογικό Πάρκο της Κορτώνης έχει 11 θέσεις, μεταξύ των οποίων ο Mound  Sodo (ο β΄), ένας επιβλητικός αρχαϊκός τάφος (6ου αι. π.Χ.), με μια μνημειώδη σκάλα, διακοσμημένη με μεγάλα γλυπτικά σύνολα.

Αλλά ένα μεγάλο και περίτεχνο χάλκινο λυχνάρι που ευρέθηκε σε τάφρο της Κορτώνης, και είναι πολύ παλαιότερο από το αναμενόμενο, απεικονίζοντας λατρεία του Διονύσου, είναι μια ακόμη μοναδικότητα...

Η μεγάλη και εξαιρετικά διακοσμημένη μπρούτζινη λυχνία ελαίου, που βρέθηκε σε μια τάφρο, κοντά στην πόλη Κορτώνη, της κεντρικής Ιταλίας, χρονολογείται σε πολύ παλαιότερες εποχές από ό,τι έλεγαν προηγουμένως, σύμφωνα με μια νέα μελέτη. Και απεικονίζει τον θεό Διόνυσο.

Η ιστορία του εν λόγω φωτιστικού και η σημασία και η σημασία των διακοσμήσεών του αποτελούν αντικείμενο συζήτησης από την ανακάλυψή του, το 1840! Προσφάτως, ο διδακτορικός φοιτητής R. Alburz και ο αναπληρωτής καθηγητής G. W. Tol (από το Πανεπιστήμιο της Μελβούρνης Αυστραλίας), διεξήγαγαν μια ολοκληρωμένη νέα ανάλυση του αντικειμένου χρησιμοποιώντας λογοτεχνικές πηγές και άλλα εικονογραφικά στοιχεία.

Το φωτιστικό της Κορτώνης είναι ένα μπρούντζινο κρεμαστό φωτιστικό λαδιού σε σχήμα πολυελαίου, πλάτους 60 εκατ. και βάρους σχεδόν 60 κιλών! Προέρχεται από τον πολιτισμό των Ετρούσκων, κατά την Αρχαϊκή Ετρουρία, που αντιστοιχεί στις σημερινές περιοχές της Τοσκάνης και της Ουμβρίας της κεντρικής Ιταλίας. Ο πολιτισμός των ελληνικής καταγωγής Ετρούσκων αναπτύχθηκε περίπου από τον 10ο αι. π.Χ. Ενσωματώθηκε στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αργά μετά το 400 π.Χ. Στην δε Κορτώνη έφτασαν το 310 π.Χ.

Η λυχνία της Cortona αντιστάθηκε σε μια ικανοποιητική εξήγηση για δύο βασικούς λόγους:

    - 1ον: πολύ λίγα παρόμοια αντικείμενα («comparanda») είχαν ανακαλυφθεί στην ετρουσκική ή την αρχαία ελληνική τέχνη. Αυτό δυσκόλεψε τις διαφωτιστικές συγκρίσεις.

    - 2ον: Η λυχνία δεν είχε πλαίσιο. Το μόνο που βρέθηκε να συνοδεύει το λυχνάρι ήταν μια ενεπίγραφη μπρούτζινη πλάκα, πολύ μεταγενέστερης περιόδου. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχουν πληροφορίες για το κτήριο στο οποίο χρησιμοποιήθηκε ο πολυέλαιος και πώς σχετίζεται με άλλα έργα. Ως εκ τούτου, οι μελετητές περιορίζονται στην ανάλυση των επί μέρους διακοσμητικών μοτίβων που εμφανίζονται στο φωτιστικό.

Στην επανεκτίμησή τους, οι Alburz και Tol, ενετόπισαν νέα παρόμοια αντικείμενα που δείχνουν ότι η λυχνία εμφανίσθηκε περίπου το 480 π.Χ. Αυτή η χρονολογία είναι σημαντικά προγενέστερη από πολλές άλλες εκτιμήσεις.

Οι ερευνητές υποστηρίζουν επίσης ότι οι προηγούμενοι ερευνητές έκαναν λάθος όταν ταυτοποίησαν την φιγούρα με 16 κέρατα ταύρου στην λυχνία ως τον ποτάμιο θεό Αχελώο, επίσης θεό των Ελλήνων. Με βάση διάφορες λογοτεχνικές πηγές και παρουσιάζοντας νέα εικονογραφικά στοιχεία, οι ερευνητές επισημαίνουν ότι ο Διόνυσος, ο θεός που εξαπλουστευμένα λέγεται «του κρασιού και της διασκέδασης», συχνά απεικονιζόταν με χαρακτηριστικά ταύρου. Προτείνουν, λοιπόν, ότι το λυχνάρι απεικονίζει την ενθουσιώδη ακολουθία του Διονύσου, τους διονυσιακούς θίασους.

Λέει ο κ. Alburz, επί κεφαλής συγγραφέας της μελέτης: «Η λυχνία ήταν πιθανότατα ένα αντικείμενο που σχετίζεται με την μυστηριακή λατρεία του Διονύσου. Η διακόσμηση του έργου αντιπροσωπεύει τον διονυσιακό θίασο, ίσως μια λατρευτική παράσταση στο σύμπαν των μυστηρίων για τον εορτασμό του Διόνυσου», λέει.

[*] Γιος του Πάριδος και της Οινώνης. Πήγε στην Τροία, ίνα λάβει μέρος στον Τρωικό εμφύλιο των Ελλήνων πόλεμο, εκεί όμως ερωτεύθηκε την Ωραία Ελένη. Εκείνη δεν τον αρνήθηκε, αλλά μόλις τον βρήκε ο Πάρις μαζί της, τον σκότωσε. Με το ίδιο όνομα αναφερεται και ένας άλλος γιος του Πάριδος (και της Ελένης), του οποίου μνημονεύεται ο τάφος, ενώ αναφέρεται κι ότι, ίσως, ονομαζόταν και Έλενος. ΠΗΓΕΣ: Φώτ. κώδ. 186, σελ. 134b, Τζέτζ. Σχόλ. Λυκόφρ. Αλεξ. 851, Σχόλ. Οδ. δ' 11. Παρθ. Ερωτ. 34.1-2.

Υπάρχουν και άλλοι ήρωες της Μυθολογίας μας με αυτό το όνομα.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] βλ. Βιργίλιος «Αινειάς», γ, στ. 163-171.

[2] βλ. γλωσσολόγος H. Rix.

[3] Ίσως από παρήχηση Κορτόνα και Κρότωνα - βλ. Fr. Placco «La "tomba" di Pitagora, su Briganteggiando», 25.6.2015.

ΠΗΓΗ: R. Alburz, κ.ά. «A Re-Evaluation of the Iconography of the Etruscan Bronze Lamp of Cortona», journal Etruscan and Italic Studies, https://doi.org/10.1515/etst-2023-0019, De Gruyter, 8.4.2024. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.