Η αρχαία Μένδη Χαλκιδκής, από τις σημαντικότερες αποικίες της Ερέτριας Ευβοίας, από τον 12ο αι. π.Χ. Πήρε το όνομά της από την μίνθη (μέντα), και την φήμη της από τον περίφημο Μενδαίο οίνο Σχετικός και ο κυρ-Μέντιος...

 

Της Ελισάβετ-Μπετίνα Τσιγαρίδα

Η αρχαία Μένδη, μία από τις σημαντικότερες αποικίες της Ευβοϊκής Ερέτριας, βρίσκεται στην δυτική παραλία της χερσονήσου Παλλήνης. Σύμφωνα με τα ανασκαφικά ευρήματα, η κατοίκησή της ξεκινά στoν λεγόμενο Α΄ ελληνικό αποικισμό (12ος – 10ος αι. π.Χ.).

Η πόλη οφείλει το όνομά της στο αρωματικό φυτό μίνθη, ένα είδος μέντας, που φύεται ακόμη στην περιοχή.

Η Μένδη γνωρίζει μεγάλη οικονομική άνθηση, ήδη από τους αρχαϊκούς χρόνους, κυρίως εξ αιτίας των εξαγωγών του περίφημου Μενδαίου οίνου(*), ενώ τον 5ο αιώνα π.Χ. γίνεται ένα από τα ισχυρότερα μέλη της Αθηναϊκής Συμμαχίας πληρώνοντας φόρο από 6 έως 15 τάλαντα.

Το 423 π.Χ. κατάφερε να ανεξαρτητοποιηθεί από την κυριαρχία της Αθήνας, ωστόσο, η κατάσταση αυτή διήρκησε για λίγο μόνο διάστημα, καθώς η Αθήνα κατάφερε και πάλι να την υποτάξει.[1] Η Μένδη αποτέλεσε, όπως και η Σκιώνη, μήλον της έριδος μεταξύ Αθηναίων και Σπαρτιατών κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Η πόλη προσπάθησε να μείνει ανεξάρτητη κατά την διάρκεια της υπεροχής της Ολύνθου, με την δημιουργία του «Κοινού των Χαλκιδέων», αλλά και αργότερα την περίοδο της επέκτασης των Μακεδόνων. Ωστόσο, με την ίδρυση της Κασσάνδρειας, το 315 π.Χ., οι πόλεις της Παλλήνης, και μαζί τους και η Μένδη, εντάχθηκαν πλέον στην νέα πόλη.[2]

Η μεγάλη οικονομική της άνθηση, ήδη από τις αρχές του 6ου αι., επιβεβαιώνεται από την μεγάλη κυκλοφορία των νομισμάτων της και οφείλεται κυρίως στις εξαγωγές του περίφημου «Μενδαίου οίνου»(*).

Από την Μένδη καταγόταν ο αρχαίος κλασσικός γλύπτης Παιώνιος, ο οποίος σμίλευσε την Νίκη, που στεκόταν μπροστά από την ανατολική πλευρά του ναού του Διός στην Ολυμπία (ανάθημα των Μεσσηνίων και των Ναυπακτίων για την νίκη τους κατά των Σπαρτιατών μετά την μάχη της Σφακτηρίας, το 424 π.Χ.) και η οποία σήμερα εκτίθεται στο μουσείο της Ολυμπίας.

Η θέση της αρχαίας Μένδης στην περιοχή της Κοινότητας Καλάνδρας ταυτίστηκε από τον Leake, τον 19ο αι., και επιβεβαιώνεται από τοπογραφικά στοιχεία των Θουκυδίδη και Λίβιου, την επιβίωση του τοπωνυμίου «Ποσείδι» στο γειτονικό ακρωτήρι, αλλά και από τα ανασκαφικά στοιχεία. Συστηματική ανασκαφική έρευνα στην αρχαία Μένδη διενεργήθηκε από το 1986 - 1994, από την ΙΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασσικών Αρχαιοτήτων υπό την εποπτεία της Ι. Βοκοτοπούλου.

Ο κυρίως αρχαιολογικός χώρος, έκτασης 1.200 x 600 μ., εντοπίζεται στο επίπεδο πλάτωμα και τις πλαγιές ενός πευκόφυτου λόφου, ο οποίος καταλήγει ομαλά προς την θάλασσα. Στην ακρόπολη ή Βίγλα, η οποία εκτείνεται στο υψηλότερο, νοτιοανατολικό σημείο του λόφου, αποκαλύφθηκαν υπόγειοι αποθηκευτικοί χώροι με κεραμική (συστάδες από λάκκους-αποθέτες) από τον 12ο έως τον 7ο αι. π.Χ. Στο πλάτωμα, γνωστό και ως Ξέφωτο, δοκιμαστική τομή αποκάλυψε τμήμα τείχους της κλασσικής πόλεως.

Στο "Προάστιο", το οποίο αναφέρεται από τον Θουκυδίδη και το οποίο καταλαμβάνει την παραθαλάσσια εκτός τειχών περιοχή της αρχαίας πόλης, ερευνήθηκαν διαδοχικές φάσεις κατοίκησης από τον 9ο έως τον 4ο αι. π.Χ. Στο παράλιο νεκροταφείο, που εντοπίσθηκε στην παραλία του ξενοδοχείου «Μένδη», ερευνήθηκαν 241 συνολικά ταφές, κυρίως βρεφών και μικρών παιδιών, μέσα σε μεγάλα αγγεία, που χρονολογούνται από τα τέλη του 8ου έως τις αρχές του 6ου αι. π.Χ. Τα αγγεία ήταν κυρίως γραπτά, με φυτική και γεωμετρική διακόσμηση, ή και εγχάρακτα, και αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα του κεραμεικού ρυθμού της Χαλκιδικής.

Το ιερόν της αρχαίας πόλης, τέλος, εντοπίσθηκε στο αμμώδες, επίπεδο ακρωτήρι «Ποσείδι», 4 χλμ. δυτικά της Μένδης. Στα κτήρια που έχουν ανασκαφεί περιλαμβάνεται ο ναός του Ποσειδώνα των αρχών του 5ου αι. π.Χ., η ταύτιση του οποίου οφείλεται σε σειρά εγχάρακτων επιγραφών σε αγγεία.

Τα αποτελέσματα της μέχρι σήμερα ανασκαφικής έρευνας στην αρχαία Μένδη θεωρούνται ιδιαίτερα σημαντικά, καθώς απέδειξαν ότι ένας μόνιμος οικισμός με έντονα ευβοϊκές επιρροές, ιδρύθηκε εκεί ήδη από τα τέλη του 12ου - αρχές 11ου αι. π.Χ. Ο χαρακτήρας αυτής της τόσο πρώιμης εγκατάστασης δεν μπορεί ακόμη να διευκρινιστεί, ωστόσο νέα στοιχεία προστίθενται όχι μόνον στις γνώσεις μας για την ευβοϊκή αποικιακή δραστηριότητα στην περιοχή της Χαλκιδικής, αλλά και γενικότερα για τις εμπορικές σχέσεις που αναπτύχθηκαν στο Βόρειο Αιγαίο στην διάρκεια των «Σκοτεινών Αιώνων».

Η Μένδη Χαλκιδικής στον 39ο παράλληλο [39.9747°N 23.4006°E] είχε επεκτείνει τις εμπορικές της δραστηριότητες με τις πόλεις της Θράκης, αλλά και με τις πόλεις της Κάτω Ιταλίας.

Τα νομίσματα της πόλεως απεικονίζουν συνήθως τον θεό Διόνυσο(*) και έναν γάιδαρο (πολλάκις ιθύφαλλο), ήδη από τον 6ος αι. π.Χ. (510-480 π.Χ.), ασημένιο τετράδραχμο (4ου αι.), κλπ. Κατά την παράδοση, ο θεός εισήλθε στην πόλη επί όνου, αλλά μεθυσμένος και γι’ αυτό τον είχε καβαλήσει ανάποδα! Για την ντροπή του θεού, έφταιγε βέβαια ο ασεβής… όνος - κοινώς γαϊδούρι! Έτσι, ονομάσθηκε «μένδειος όνος» εκ του οποίου έμεινε ακόμη παροιμιωδώς το λαϊκό όνομα Μέντιος (κυρ-Μέντιος) να αποδίδεται στα γαϊδουράκια. Ίσως, όμως, και η ονομασία του Μενδαίου / Μενδίου όνου να είναι μια παράφραση εκ του Μενδαίου οίνου...

Με το ίδιο όνομα (ο) Μένδης[3], επίσης σχετιζόμενη με τον Διόνυσο(*), αναφέρεται και αρχαία ελληνική πόλη στο ανατολικό Δέλτα του Νείλου στην Αίγυπτο, στον 30ό παράλληλο (30°58′N 31°30′E), στην νότια όχθη της λίμνης Τανις κοντά στην πόλη Tmuis. Εδώ έχει βρεθεί η μεγαλύτερη τούμπα (< τύμβος = γήλοφος > tell) στο Δέλτα και περιλαμβάνει το Tell al-Rub (στην θέση του κυρίως ναού) και το Tell Timai (τον οικισμό νότια).  Οι κύριες θεότητες της πόλεως:

    - η κριόμορφη – τραγόμορφη θεότητα, η Μπανεμπντζέντ (Banebdjed)[4], που ήταν η Ψυχή του Διονύσου(*)-Άδη-Οσίριδος, σχετιζόμενη με τον Δία, τον Ηρακλή και τον Πάνα,

    - η ιχθυόμορφη, προστάτις των ιχθύων, θεά Χατμεχίτ και

     - το παιδί τους Χαρπακχερέντ (= Ώρος το Παιδί),

που σχημάτιζαν την ιερή / αγία τριάδα του Μένδητος.

Από τον Μένδη Αιγύπτου, πόλη που ήταν κέντρο μάθησης, κατάγονταν:

        - ο πυθαγόρειος και αλχημιστής Βόλος (έγραψε «Φυσική και Μυστικισμός», «Βιβλίο των Θαυμάτων», «Γεωργικά» κλπ., 3ος-2ος αι. π.Χ.),

        - ο ιστορικός Ασκληπιάδης (3ος-2ος αιώνας π.Χ.) και

        - ο ιερέας και ιστορικός Πτολεμαίος («Αιγυπτιακή Ιστορία», 1ος αι. π.Χ.),

        - ο γραμματικός, αστρολόγος, φιλόσοφος και ιστορικός Θράσυλλος («Περί λίθων», «Ιστορία της Αιγύπτου», «Θρύλος του Δημόκριτου»).

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Θουκυδίδης 4,121,2. 123. 129 κ.ε., Διόδωρος 12,72,7 κ.ε.

[2] Λίβιος 31,45,14.

[3] pr-bi-neb-ḏdt / Per- Banebdjedet / Dzhedet / Anpet / pi-in-di-di, / Tall al-Rub'a.

[4] Μπα < Ba < Βάκχος(*) = η Ψυχή.

ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, ΕΦΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.