Ο ημιερειπωμένος βυζαντινός ναός Αγίου Βασιλείου στην Απιδιά Λακωνίας με τα «ηχητικά αγγεία» προς ενίσχυσιν του ήχου

 

Κείμενο - φωτογραφίες, του Ανδρέα Γ. Λεκάκη

Ο ναός βρίσκεται στην Απιδιά Λακωνίας, στην διαδρομή για την υπεραιωνόβια ελιά στα 50 μ. από τον δρόμο με την πρόσβαση να γίνεται περπατώντας.

Οι εσωτερικοί τοίχοι του ναού καλύπτονταν κάποτε με λαμπρές τοιχογραφίες από τις οποίες διατηρήθηκαν μόνο λίγα λείψανα στις δύο τυφλές αψίδες εκατέρωθεν της κόγχης του ιερού.

Στη νότια αψίδα, έως τα τέλη της δεκαετίας του 1980, βρισκόταν η τοιχογραφία του διακόνου Ρωμανού του Μελωδού και του αγίου Ουαλεριανού. Στην δε βόρεια αψίδα, ακριβώς απέναντι, υπήρχε η τοιχογραφία του ιερομάρτυρα αγίου Θεράποντος και του πρωτομάρτυρα αγίου Στεφάνου.

Το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο Απιδέας, με τις υπ' αριθ. 11 από 27.12.2020 και υπ' αριθ. 10-β από 18.7.2021 ομόφωνες αποφάσεις του, έχει αιτηθεί στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας:

        α) την επιστροφή των αποτοιχισμένων λαμπρών αυτών τοιχογραφιών και την τοποθέτησή τους στον Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου και

        β) την χρηματοδότηση μελέτης συντήρησης του κτηριακού κέλυφους του Αγ. Βασιλείου και την εφαρμογή της σε αυτό.

ΕΚ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΠΙΔΕΩΝ

Του Αναστασίου Κ. Ορλάνδου

Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος, Άγιος Βασίλειος, απόσπασμα σελ. από 133 έως 138- ΑΒΜΕ Α' (1935)

Πραγματευόμενος εν τω Δ' τόμω (1927) της Επετηρίδος της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών περί Ανατολιζουσών Βασιλικών της Λακωνίας, ωμίλησα μεταξύ άλλων και περί της εν Απιδιά, του τέως δήμου Έλους, πλην του ναού της Κοιμήσεως, ευρισκομένου εις το νοτιοδυτικόν κρασπέδου του σημερινού χωρίου της Απιδιάς, πλήθος μικρότερων ναΐσκων σωζόμενον κατά το μάλλον ή ήττον εν ερειπίοις, είναι διεσπαρμένοι προς τα βόρεια και Β.Δ. του χωρίου. Μεταξύ αυτών, άξιος ιδιαιτέρας προσοχής είναι ο ημιερειπωμένος ναός του Αγίου Βασιλείου.

Αρχιτεκτονικός τύπος

Ο ναός εκτισμένος δι ακανονίστου τοιχοδομίας παραμεμιγμένης μετά θραυσμάτων πλίνθων, είναι επιμήκης, μονόκλιτος τρουλλωτή βασιλική, καταλήγουσα προς Ανατολάς εις μεγάλην ημικυκλικήν αψίδα. Εφ’ εκάστου των μακρών τοιχών του ναού ανοίγονται εσωτερικώς τρεις ορθογώνιοι κόγχαι, βάθους 0,56 μ., εξ ων αι μεν κατά τα άκρα είναι χαμηλαί, αι δε μεσαίαι υψηλαί και δη ισουψείς προς την καλύπτουσαν τον ναό κατά μήκος καμάραν, μεθ ης και εσχημάτιζον σταυρό, επί του οποίου υψούτο ο προ πολλού δυστυχώς καταπεσών τρούλος. Ο σταυρός επί του οποίου έβαινεν ο τρούλος δεν είναι εμφανής εν τη κατόψει, γίνεται όμως ανάγλυφος εις τας στέγας του ναού, διά του εξής τεχνάσματος: αι δύο κατά μήκος καμάρες του σταυρού (ανατολική και δυτική) αντί να βαίνουν... (αναφέρεται στην μεθοδολογία) οπότε οι εξωτερικοί πλάγιοι τοίχοι του ναού έρχονται εις επαφή προς τα τέσσερα στηρίγματα του τρούλλου δηλ. ενταύθα προς τα τέσσερα μεταξύ των τυφλών αψίδων ποδαρικά. Η περιγραφείσα λύσις εφαρμοσθείσα και εις τον ναόν του Προδρόμου της γειτονικής Ζαραφώνας, απαντά και εις τον εν Χίω ναόν της Σικελίας, όστις όμως έχει εσωτερικώς πλείονας τυφλάς αψίδας.

Διακόσμησις

Η εξωτερική διακόσμησις του ναού είναι λιτότατη: 

ολίγαι οδωντοταί ταινίαι προβάλλουσαι τα πλίνθινα πλαίσια των επί της κόγχης του ιερού και των τυμπάνων των κεραιών του σταυρού ανοιγομένων μονολόβων παραθύρων, μία ζώνη εκ πλίνθων τεθειμένων κατά γραμμήν τεθλασμένην κάτωθεν του γείσου της κόγχης του ιερού και μερικά «ρόδια» πινάκια εντειχισμένα εις την κορυφήν και την ποδιάν εκάστου των μνημονευθέντων παραθύρων, αποτελούσιν όλον τον κεραμικόν και άλλον διάκοσμον των εξωτερικών επιφανειών του ναού. Τουναντίον όλοι οι εσωτερικοί αυτού τοίχοι εκαλύπτοντο άλλωστε δια λαμπρών τοιχογραφιών, των οποίων ολίγα μόνον λείψανα διετηρήθηκαν εις τας δύο εκατέρωθεν της κόγχης του ιερού τυφλάς αψίδας. Και εις μεν την βόρειον εξ αυτών εικονίζονται ολόσωμοι ο ιερομάρτυς Άγιος Θεράπων, κρατών δια της αριστεράς ευαγγέλιο και δια της δεξιάς ευλογών και ο Άγιος Στέφανος ο πρωτομάρτυς αγένειος, ως πάντοτε, και κρατών δια της κεκαλυμμένης υπό του επί του αριστερού ώμου καταπίπτοντος οραρίου (= ωραρίου), αριστεράς αρτοφόριον.

Εις δε την νότιαν κόγχην εικονίζεται Άγιος εν στολή διακόνου, κρατών εν δεξιά θυμιατήριον, ου διακρίνονται μόνον οι αλύσεις, δια δε της δεξιάς καλυπτομένης υπό του από του αριστερού ώμου καταπίπτοντος οραρίου, αρτοφόριον. Είναι επομένως πιθανόν, ότι εικονίζει τον διάκονον Ρωμανόν τον Μελωδόν. Παρά τον Αγ. Ρωμανόν εικονίζεται ο Άγιος Ουαλεριανός, κρατών ευαγγέλιον διά της κεκαλυμμένης υπό του φελονίου(**) αριστεράς, δια δε της δεξιάς ευλογών. Επί των προς ανατολάς της Β. Και Ν. αψίδος τμημάτων τοίχου διακρίνεται και η παράστασις στυλίτων Αγίων, υπεράνω δε της βορείου αψίδος εζωγραφισμένα δια μέλανος χρώματος μετά κίτρινου βάθους, κουφικά κοσμήματα εκ τινος διακοσμήσεως. Τέλος, επί του τυμπάνου της νότιας κεραίας του σταυρού διακρίνονται αμυδρά τα λείψανα εκ της παραστάσεως της Υπαπαντής. Οι Άγιοι προβάλλουσι με λευκά ιμάτια από βαθέως κυανού πεδίου, ενθυμίζοντος ζωηρώς το ομοιόχρωμον βάθος των τοιχογραφιών του γυναικωνίτου του Αφεντικού (Μυστρά). Το περίγραμμα των λευκών αμφίων και αι πτυχαί αυτών εδηλώθησαν διά ζωηρών σκοτεινών γραμμών - βαθέως καστανών, μελανών ή πρασίνων. Ελαφρά διαβάθμισις του λευκού των ιματίων προς το στακτί και το ρόδινον πλάττει εκάστοτε τους όγκους. Εις τα πρόσωπα η σκίασις χρησιμοποιεί ζωηρώς πράσινον τόνον και αυτή η γενειάς του Αγίου Θεράποντος έχει εξ ολοκλήρου πράσινον προπλασμόν επί του οποίου τα λευκά γένεια ετέθησαν ως ψιμμυθιές. Γενικώς το σχέδιο των μορφών είναι πλατύ και άνετον, η δε πλαστική απόδοσις των λευκοφόρων Αγίων τόσον εις τα ενδύματα όσον και εις τα πρόσωπα ενθυμίζει αναλόγους τοιχογραφίας του 14ου αιώνος του Μυστρά, προς τας οποίας είναι πιθανώς σύγχρονοι αι εικόνες του Αγίου Βασιλείου.

Ηχητικά αγγεία

Επί των μακρών τοιχών του ναού και ολίγον υπεράνω των χαμηλών κογχών είναι εντειχεισμένα μικρά πήλινα αγγεία σχήματος ημισείας στάμνου. Η διάμετρός των είναι 0,13 μ., το δε βάθος 0,20 μ. Τα αγγεία ταύτα εχρησίμευον πιθανώτατα προς ενίσχυσιν του ήχου(*). Αι εν τω παρόντι φωτογραφίαι οφείλονται εις την δεξιότητα του ειδικού φωτογράφου κ. Γ. Τσίμα.

(*) Παρόμοια εντοιχισμένα ηχητικά αγγεία βρίσκουμε και σε πολλές άλλες εκκλησιές, όπως λ.χ. στον ΙΝ Ταξιαρχών των Μηλεών Πηλίου Μαγνησίας, με 48 πιθάρια, κ.α. - ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης "Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις".

(**) φελόνης /φελώνης > φαινόλης (ο) = χοντρό πανωφόρι.

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Λακώνων Γη». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.