[Ανάλυση και Συγκριτική Αξιολόγηση της Τοιχογραφίας του Τάφου ΙΙ στη Βεργίνα]
Η τοιχογραφία του Τάφου ΙΙ στη Βεργίνα αποτελεί ένα από τα πλέον συζητημένα και εμβληματικά έργα της αρχαίας μακεδονικής τέχνης, απεικονίζοντας μια σκηνή κυνηγιού λιονταριού που έχει προκαλέσει ποικίλες ερμηνείες σχετικά με την ταυτότητα των απεικονιζόμενων προσώπων και το συμβολικό μήνυμα της παράστασης.
Οι ερευνητές έχουν προτείνει διάφορες θεωρίες, οι οποίες βασίζονται σε ιστορικά, φιλολογικά και εικονογραφικά στοιχεία, προκειμένου να ερμηνεύσουν τη σημασία της σκηνής.
Στην παρακάτω ανάλυση θα παρουσιαστούν δύο κύριες προσεγγίσεις: η προσέγγιση της καθηγήτριας Χρυσούλας Σαατσόγλου-Παλιαδέλη και η παρούσα εναλλακτική ερμηνεία που εξετάζει την πιθανότητα ο κεντρικός ιππέας να είναι ο Φίλιππος Γ' Άρριδαίος.
Η Προσέγγιση της Καθηγήτριας Χρυσούλας Σαατσόγλου-Παλιαδέλη
Στο βιβλίο της "ΒΕΡΓΙΝΑ. Ο τάφος του Φιλίππου. Η τοιχογραφία με το κυνήγι"(2004), η καθηγήτρια Χρυσούλα Σαατσόγλου-Παλιαδέλη υποστηρίζει ότι η τοιχογραφία απεικονίζει τον νεαρό Αλέξανδρο Γ' στο κέντρο της σκηνής, με τον Φίλιππο Β' ως γενειοφόρο ιππέα και τον Πτολεμαίο ως τον κυνηγό με την καυσία.
Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, η τοιχογραφία δημιουργήθηκε κατά την περίοδο που ο Αλέξανδρος ήταν ακόμη νεαρός διάδοχος, λίγο πριν την εκστρατεία του στην Ασία το 334 π.Χ. Η σκηνή αυτή υποτίθεται ότι είχε στόχο να αναδείξει τη νομιμότητα της βασιλείας του Αλεξάνδρου και να ενισχύσει την ιδέα της συνέχειας της βασιλικής εξουσίας μετά τη δολοφονία του Φιλίππου Β'.
Ιστορικό Πλαίσιο της Πρώτης Προσέγγισης
Το ιστορικό πλαίσιο της προσέγγισης αυτής σχετίζεται με τη χρονική περίοδο που ακολουθεί τη δολοφονία του Φιλίππου Β' το 336 π.Χ. και την άνοδο του Αλεξάνδρου στον θρόνο της Μακεδονίας. Με τον Φίλιππο νεκρό και τον Αλέξανδρο να προετοιμάζεται για την εκστρατεία του στην Περσία, η εντολή για την ανοικοδόμηση του μνημείου και η δημιουργία της τοιχογραφίας θα μπορούσαν να είχαν δοθεί από τον ίδιο τον Αλέξανδρο ή από τον κύκλο του, για να τιμήσουν τον πατέρα του και να προβάλλουν τον εαυτό του ως τον νόμιμο διάδοχο και ισχυρό ηγέτη.
Η παράσταση της τοιχογραφίας ακολουθεί με ακρίβεια τις αρχές της συμμετρίας και των αναλογιών, όπως φαίνεται και από τις γραμμές που διατρέχουν την εικόνα και τέμνονται ακριβώς στο κέντρο της παράστασης, όπου τοποθετείται ο κεντρικός ιππέας. Η ακρίβεια αυτή στη σύνθεση ενισχύει την αντίληψη ότι η τοιχογραφία δημιουργήθηκε με σκοπό να αποδώσει τιμή στον κεντρικό χαρακτήρα της σκηνής, ο οποίος θα έπρεπε να είναι το πιο σημαντικό πρόσωπο στην παράσταση. Η επιλογή να τοποθετηθεί ο Αλέξανδρος σε αυτό το σημείο, με τον Φίλιππο σε δευτερεύουσα θέση, θα ήταν αντιφατική με το συνολικό μήνυμα που θα έπρεπε να περάσει το μνημείο.
Συγκεκριμένα, δεν θα ήταν λογικό για τον Αλέξανδρο να απεικονίσει τον εαυτό του ως την κεντρική μορφή της παράστασης και να τοποθετήσει τον πατέρα του, που θεωρείται ο υποτιθέμενος ένοικος του τάφου, δύο θέσεις αριστερά. Και μάλιστα ο Φίλιππος μετά βιας να διακρίνεται αφού καλύπτεται από την κεφαλή του αλόγου και το υπερυψωμένο χέρι του. Η πράξη αυτή θα ήταν αντίθετη με τις παραδόσεις της εποχής, καθώς η κεντρική θέση σε μια τέτοια σύνθεση συνήθως αποδίδεται στον πιο τιμώμενο νεκρό, που σε αυτή την περίπτωση θα έπρεπε να είναι ο Φίλιππος Β'.
Επιπλέον, δεν θα ήταν καλός οιωνός για έναν νέο βασιλιά και στρατηγό, όπως ο Αλέξανδρος, να απεικονίζεται σε έναν τάφο μεταξύ νεκρών, ειδικά σε μια περίοδο που ετοιμαζόταν να αναλάβει την ηγεσία μιας μεγάλης εκστρατείας στην Περσία. Η απεικόνιση ενός ζωντανού ηγεμόνα σε ένα τάφο θα μπορούσε να θεωρηθεί ως πρόωρη αναγγελία θανάτου, κάτι που οι αρχαίοι Μακεδόνες πιθανώς θα απέφευγαν.
Εναλλακτική Ερμηνεία: Η Παρούσα Κριτική Προσέγγιση
Η παρούσα κριτική προσέγγιση προτείνει μια εναλλακτική ερμηνεία, σύμφωνα με την οποία ο κεντρικός ιππέας δεν είναι ο Αλέξανδρος Γ', αλλά ο Φίλιππος Γ' Άρριδαίος. Αυτή η ερμηνεία στηρίζεται στην υπόθεση ότι η κεντρική μορφή σε μια τέτοια σημαντική τοιχογραφία θα έπρεπε να είναι ο κύριος ένοικος του τάφου, καθώς η τοιχογραφία πιθανότατα αποσκοπούσε στο να τιμήσει τον νεκρό. Για αυτό άλλωστε και ο στέφανος επί του κεντρικού ιππέα. Εφόσον ο γενειοφόρος ιππέας ταυτίζεται με τον Φίλιππο Β’, η κεντρική μορφή θα μπορούσε λογικά να είναι ο Άρριδαίος.
Η απεικόνιση του Φιλίππου Γ' Άρριδαίου ως παιδιού, παρά το γεγονός ότι ήταν ενήλικας όταν δολοφονήθηκε θα μπορούσε να συνδέεται με την αναπηρία του και να εξυπηρετεί συγκεκριμένους σκοπούς τόσο από πολιτική όσο και από ιδεολογική άποψη.
Συγκεκριμένα, η απεικόνιση του Άρριδαίου ως παιδιού μπορεί να ήταν ένας τρόπος να εξιδανικευτεί η αδυναμία του. Σε πολλές περιπτώσεις, οι αρχαίοι καλλιτέχνες επέλεγαν να παρουσιάσουν φυσικά ή διανοητικά μειονεκτήματα μέσω της απεικόνισης της αθωότητας και της αγνότητας της παιδικής ηλικίας. Αυτός ο συμβολισμός θα μπορούσε να αποσκοπεί στο να παρουσιάσει τον Άρριδαίο όχι ως έναν αδύναμο ή ανεπαρκή ηγέτη, αλλά ως κάποιον που διατηρούσε τα χαρακτηριστικά της αθωότητας και της αγνότητας, τα οποία συνδέονταν με την προστασία και τη φροντίδα από τους ισχυρότερους γύρω του.
Επιπλέον, η απεικόνιση του Άρριδαίου ως παιδιού θα μπορούσε επίσης να ενισχύει τον συμβολισμό της εξουσίας μέσω της αδυναμίας του. Στην αρχαιότητα, οι εικόνες παιδιών συνδέονταν συχνά με την ιδέα της κηδεμονίας και της προστασίας από ισχυρότερους.
Στην περίπτωση του Άρριδαίου, αυτό θα μπορούσε να αντικατοπτρίζει τη σχέση του με τους ισχυρούς προστάτες του, όπως οι στρατηγοί και οι επίτροποι που τον χρησιμοποιούσαν ως μαριονέτα για να νομιμοποιήσουν τη δική τους εξουσία.
Έτσι, η παιδική του απεικόνιση θα μπορούσε να υποδηλώνει ότι, παρόλο που ήταν αδύναμος, η εξουσία του εξαρτιόταν από τη δύναμη και την προστασία των άλλων.
Μια άλλη εκδοχή είναι ότι η απεικόνιση του Άρριδαίου ως παιδιού ίσως χρησιμοποιήθηκε ως τρόπος να αποφευχθεί η απεικόνιση των ενήλικων αναπηριών του με έναν άμεσο τρόπο. Αντί να παρουσιάσουν έναν ενήλικα ηγεμόνα με εμφανείς αναπηρίες, οι καλλιτέχνες μπορεί να επέλεξαν να τον παρουσιάσουν ως παιδί, μια περίοδος κατά την οποία οι σωματικές αδυναμίες μπορεί να θεωρούνταν φυσιολογικές ή ακόμα και συμπαθείς. Ίσως σε αυτή την ηλικία να μην είχε αναπτύξει και την αναπηρία (Πλούταρχος, Αλεξ., 77). Με αυτόν τον τρόπο, η απεικόνιση ως παιδί μπορεί να συνέβαλε στην εξιδανίκευση της εικόνας του και στην απόκρυψη των αδυναμιών του.
Τέλος η παιδική απεικόνιση θα μπορούσε επίσης να υποδηλώνει έμμεσα την ανικανότητα του Άρριδαίου να κυβερνήσει, καθώς ένα παιδί θεωρείται εξαρτημένο από τους ενήλικες για καθοδήγηση και φροντίδα. Αυτό θα μπορούσε να λειτουργεί ως μια εικονογραφική αναγνώριση της αδυναμίας του να ασκήσει πραγματική εξουσία, υποδηλώνοντας ότι η θέση του στο θρόνο ήταν περισσότερο συμβολική παρά λειτουργική.
Συνεπώς η απεικόνιση του Φιλίππου Γ' Άρριδαίου ως παιδιού συνδέεται άμεσα με την αναπηρία του και τις περιορισμένες του ικανότητες, παρέχοντας μια εικόνα που εξιδανικεύει την αθωότητα και την προστασία, αντί να αναδεικνύει τις αδυναμίες του. Αυτή η εικονογραφική προσέγγιση εξυπηρετεί την ανάγκη να διατηρηθεί η αξιοπρέπεια του βασιλικού οίκου, ενώ ταυτόχρονα αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα της εξάρτησης του Άρριδαίου από τους ισχυρούς κηδεμόνες που κυβερνούσαν στο όνομά του.
Iστορικό Πλαίσιο της Εναλλακτικής Προσέγγισης
Ο Φίλιππος Γ' της Μακεδονίας, γεννημένος περίπου το 357 π.Χ., ήταν ετεροθαλής αδελφός του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο Φίλιππος Γ΄ ήταν πνευματικά ασταθής από την παιδική του ηλικία, πιθανώς από υπαιτιότητα της Ολυμπιάδας, η οποία ήθελε να δει στο θρόνο τον γιο της Αλέξανδρο Γ.
Μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου το 323 π.Χ., ανακηρύχθηκε βασιλιάς της Μακεδονίας, αλλά ουσιαστικά ήταν μαριονέτα στα χέρια του στρατηγού Περδίκκα. Παντρεύτηκε την Ευρυδίκη Β' το 322 π.Χ., και εκτελέστηκε το 317 π.Χ. μετά από διαταγή της Ολυμπιάδας, μητέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η οποία ήθελε να εξασφαλίσει τον θρόνο για τον εγγονό της.
Η παρούσα ερμηνεία θέτει υπό αμφισβήτηση την άποψη της καθηγήτριας Σαατσόγλου-Παλιαδέλη, υποστηρίζοντας ότι, παρά τις αδυναμίες του, ο Άρριδαίος θα μπορούσε να απεικονιστεί σε μια ηρωική σκηνή μετά τον θάνατό του.
Η τέχνη της εποχής συχνά εξιδανικεύει τα πρόσωπα, και η μεταθανάτια τιμή του Άρριδαίου θα μπορούσε να αποτυπωθεί σε μια σκηνή που εξυμνεί την υπακτή και μη αμφισβητούμενη βασιλική του ιδιότητα. Επιπλέον, αν ο τάφος κατασκευάστηκε από τον Κάσσανδρο, αυτός θα είχε συμφέρον να αποδώσει τέτοιες τιμές στον Άρριδαίο, ενισχύοντας τη δική του νομιμοποίηση στην εξουσία.
Συζήτηση
Η τοιχογραφία του Τάφου ΙΙ στη Βεργίνα συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο έντονης επιστημονικής διαμάχης, με τις ερμηνείες να ποικίλλουν. Ενώ η καθηγήτρια Σαατσόγλου-Παλιαδέλη προτείνει μια συνεκτική ερμηνεία που επικεντρώνεται στη νομιμοποίηση της βασιλείας του Αλεξάνδρου Γ', η παρούσα προσέγγιση ανοίγει έναν εναλλακτικό δρόμο ερμηνείας, που βλέπει τον Άρριδαίο ως τον κεντρικό ιππέα και κύριο ένοικο του τάφου.
Αυτή η ερμηνεία συνδέεται με τις τελετουργικές πρακτικές και τις πολιτικές συνθήκες της εποχής, και υπογραμμίζει την πιθανότητα η τοιχογραφία να εξυπηρετούσε την εξιδανικευμένη μεταθανάτια τιμή του Άρριδαίου από τον Κάσσανδρο, ο οποίος επιδίωκε να εδραιώσει τη δική του νομιμοποίηση μέσω της σύνδεσής του με τη βασιλική δυναστεία.
Η τοιχογραφία, όπως παρουσιάζεται, δεν είναι μόνο ένα καλλιτεχνικό έργο, αλλά και ένα πολιτικό εργαλείο. Η ακρίβεια των συμμετρικών γραμμών που τοποθετούν τον κεντρικό ιππέα στο ακριβές κέντρο της σκηνής δεν είναι τυχαία, αλλά προσεκτικά σχεδιασμένη για να υπογραμμίσει τη σημασία της κεντρικής φιγούρας, η οποία σε αυτή την ερμηνεία ταυτίζεται με τον Άρριδαίο.
Το γεγονός ότι οι γραμμές της σύνθεσης τέμνονται ακριβώς πάνω στον κεντρικό ιππέα ενισχύει την υπόθεση ότι η τοιχογραφία δημιουργήθηκε για να τιμήσει αυτόν τον χαρακτήρα ως τον πιο σημαντικό στη σκηνή, ενώ η θέση του Φιλίππου Β' σε δευτερεύουσα θέση θα μπορούσε να αντικατοπτρίζει την παλαιότερη, αλλά λιγότερο κυρίαρχη, παρουσία του σε σχέση με τον υποτιθέμενο ένοικο του τάφου.
Συμπερασματικά, η συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων που απεικονίζονται στην τοιχογραφία του Τάφου ΙΙ στη Βεργίνα συνεχίζει να είναι πολυδιάστατη και ανοικτή σε ερμηνείες. Η αμφισβήτηση της παραδοσιακής ταύτισης με τον Αλέξανδρο Γ' και η υπόθεση ότι ο Άρριδαίος μπορεί να είναι ο κεντρικός ιππέας ανοίγει νέες προοπτικές για την κατανόηση των πολιτικών και ιδεολογικών μηνυμάτων που μεταφέρει αυτό το εμβληματικό έργο.
Η τελική ερμηνεία θα πρέπει να συνδυάσει τα ιστορικά δεδομένα με τις καλλιτεχνικές λεπτομέρειες και τον συμβολισμό της σκηνής, προκειμένου να αποκαλυφθεί πλήρως η σημασία της τοιχογραφίας τόσο για την εποχή της όσο και για τη μακεδονική δυναστεία.
Βιβλιογραφία
- Σαατσόγλου-Παλιαδέλη, Χρυσούλα (2004). *ΒΕΡΓΙΝΑ. Ο τάφος του Φιλίππου. Η τοιχογραφία με το κυνήγι*. Αθήνα: Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία.
- Πλούταρχος: ... τὸν Ἀῤῥιδαῖον ὥσπερ δορυφόρημα τῆς βασιλείας ἐφελκόμενος, γεγονότα μὲν ἐκ γυναικὸς ἀδόξου καὶ κοινῆς Φιλίννης, ἀτελῆ δὲ τὸ φρονεῖν ὄντα διὰ σώματος νόσον, οὐ μὴν φύσει προσπεσοῦσαν οὐδ’ αὐτομάτως, ἀλλὰ καὶ πάνυ φασὶ παιδὸς ὄντος αὐτοῦ διαφαίνεσθαι χάριεν ἦθος καὶ οὐκ ἀγεννές, εἶτα μέντοι φαρμάκοις ὑπ’ Ὀλυμπιάδος κακωθέντα διαφθαρῆναι τὴν διάνοιαν. --> Ο Αρριδαίος ήταν γιος μιας άσημης και κοινής γυναίκας, της Φιλίννης, και ήταν πνευματικά ανεπαρκής λόγω μιας σωματικής ασθένειας, η οποία όμως δεν ήταν φυσική ή τυχαία, αλλά λέγεται ότι όταν ήταν παιδί είχε εμφανίσει χαριτωμένη και ευγενή φύση, αλλά στη συνέχεια δηλητηριάστηκε από την Ολυμπιάδα και η διάνοιά του καταστράφηκε
του Σαββίδη Δημητρίου
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου