Στα χρόνια της ελληνικής δόξας και αυτονομίας, ο Ιλισσός είχε ένα νησί, πάνω στο οποίο υπήρχαν ιερά της Δήμητρος (για τα μικρά μυστήρια), του Βορέα και των Ιλισσιάδων Μουσών! Στα χριστιανικά χρόνια έγιναν εκκλησίες. Στην 9κρουνο πηγή Καλλιρρόη, ο ναός της Ήρας μετεποιήθη σε ναό της υπεραγίας Θεοτόκου…

Πολύ σπάνια γενική άποψη των Αθηνών,

του J. L. Tirpenne (1801 - 1867).

GRECE-VUE GENERALE D' ATHENES, εκδ. L. Turgis Jne, Παρίσι,

περίπου το 1870.

Χρωμολιθογραφία επιχρωματισμένη με το χέρι (31 x 48 εκατ.).

Περί των εν Ιλισσώ ανακαλύψεων εκδίδομεν το ακόλουθον εκ των του Κ. Κ. Σ. Πιττάκη:

Προς ανατολάς του ναού του Ολυμπίου Διός εν Αθήναις, εν αυτή τη κοίτη του Ιλισσού, υπάρχει μέχρι τούδε νήσος, την οποίαν η φιλοκαλία των Αθηναίων, ευρούσα εσχηματισμένην παρά της φύσεως, κατά τους ενδοξοτέρους χρόνους της Αθηναϊκής ευκλείας, εκαλλώπισε. Αμφοτέρωθεν της νήσου ταύτης έρρεε ποτέ ο Ιλισσός ποταμός, ότε ο Υμηττός ήτο κατάφυτος, και αι όχθαι του Ιλισσού ήσαν κατάσκιαι από πυκνά και σύδενδρα άλση, το δε ύδωρ, ως εκ τούτων χαριέστατον, ψυχρότατον και άφθονον διεχύνετο[1].

Επί της νήσου ταύτης και παρ’ αυτήν ήσαν αρχαία ιερά της τε Δήμητρος, ένθα τα μικρά μυστήρια ετελούντο[2] και το του Βορέου, όθεν ούτος εφήρπασε την Ωρήθειαν[3] και των Μουσών των διά τούτο καλουμένων Ιλισσιάδων, διά το εν Ιλισσώ είναι.[4]

Και ταύτα μεν ήσαν κατά τους χρόνους της Ελληνικής δόξης και αυτονομίας.

Κατά δε τους χρόνους του Χριστιανισμού οι ναοί και βωμοί ούτοι μετεποιήθησαν εις ικετήρια της χριστιανικής θρησκείας και το ευφρόσυνον του τόπου συνετέλεσεν, ίνα κατά τον μεσαίωνα κατασκευάση εκεί και ο ηγεμών των Αθηνών οίκον βασιλικόν και ωραίον, εις τον οποίον κατερχόμενος ο Δουξ κατά καιρόν εις ευωχίαν εκινείτο, ως το χειρόγραφον ανωνύμου τινός, ακμάσαντος προ πεντακοσίων ετών, ευρεθέν εις Βιέννην, αναφέρει, και του οποίου το χωρίον αναφέρομεν ενταύθα «Ίσταται κατ’ ανατολάς καμάρα μεγίστη και ωραία, εισί δε ονόματα Αδριανού και Θησέως (η καμάρα αύτη είναι το τόξον του Αδριανού προ του ναού του Ολυμπίου Διός) προς δε νότον εστίν οίκος βασιλικός, πλην ωραίος, εις ον κατερχόμενος ο Δουξ κατά καιρόν εις ευωχίαν εκινείτο εκεί εστι και η εννεάκρουνος πηγή η Καλλιρρόη, εις ην λουόμενος ανήρχετο εις το τέμενος το της Ήρας λεγόμενον, και προηύχετο, νυν δε μετεποιήθη εις ναόν της υπεραγίας Θεοτόκου υπό των ευσεβών».[5]

Κατά δε τους χρόνους των αρχαιοτέρων Περιηγητών, λέγω του Γάλλου Σπον και του Άγγλου Ουήλλερ επ’ αυτής της νήσου εσώζετο ναός μαρμάρινος της Παναγίας, και οικοδόμημά τι στρογγύλον, το οποίον κατεκαλύφθη· ο δε Τζάντλερ, ελθών μετά τον Σπον, λέγει, ότι είδεν εκεί μεγάλην Εκκλησίαν, ήτις αφέθη έρημος μετά την αιχμαλωσίαν των Αθηνών παρά των Τούρκων.

Και ταύτα ως εν συντόμω όσον αποβλέπει τους παρελθόντας αιώνας.

Κατά δε τους σημερινούς χρόνους, πρό τινων ημερών, ο ιδιοκτήτης του χωραφίου τούτου, κατακρημνίζων τοίχον τινα εκ των εις το χωράφιόν του ευρισκομένων, διά να λάβη πέτρας προς περιτοιχισμόν του αμπελώνος του, ανεύρε προς το ανατολικώτερον μέρος της νήσου ταύτης ερείπια αγίου βήματος μεγάλης Εκκλησίας, το έδαφος αυτήν είναι ψηφιδωτόν· ευρέθησαν μέρη των τοιχών αυτής οίτινες ήσαν κεκαλυμμένοι εκ μαρμαρίνων πλακών λίθου, άλλαι μεν των λατομείων της Πεντέλης, άλλαι δε του Υμηττού. Το πάχος των πλακών τούτων είναι ημίσεως περίπου δακτύλου. Αι πλάκες αύται, ούσαι του αυτού μαρμάρου και του αυτού πάχους με τας πλάκας τας σχηματιζούσας το έδαφος του εν τω Ερεχθείω Χριστιανικού ναού εν Ακροπόλει, εμφαίνουσιν, ότι ελήφθησαν εξ αρχαίων ναών των Ελλήνων, και ότι το λιθόστρωτον της εν τω Ερεχθείω Εκκλησίας είναι σύγχρονον του λιθοκρηδέμνου της εν Ιλισσώ εκκλησίας της Παναγίας, ήτοι εγένετο περίπου κατά τον έννατον αιώνα μετά Χριστόν. Προ του ιερού δε βήματος της Εκκλησίας ταύτης, της οποίας το μήκος είναι περίπου 43 μ., ευρέθη πλαξ λίθου Πεντελησίου, φέρουσα μίαν σειράν αρχαίας Ελληνικής επιγραφής

…ΚΑΙ ΤΗΙ ΑΘΗΝΑΙΑΡΓ [sic]….

την οποίαν η τότε δεισιδαιμονία εξήλειψεν, επέγραψε δε διά γραμμάτων Βυζαντινών δίστιχον επιγραφήν, της οποίας μόνον το ΚΑΙ ΘΕΟΔΟΣΙΣ αναγιγνώσκεται, των άλλων γραμμάτων αμυδρώς φαινομένων.

Εις ολίγην δε απόστασιν του ιερού βήματος της Εκκλησίας ταύτης ευρέθη υπόγειόν τι οικοδόμημα, κατεσκευασμένον διά πλίνθων οπτής γης (τούβλων). Το οικοδόμημα αυτό, στρογγύλον, έχει την είσοδόν του προς νότον· έσωθεν αυτού εισι τρεις θέσεις καμαρωταί, μία προς Ανατολάς, η ετέρα προς Βορράν και η τρίτη προς Δύσιν. Του οικοδομήματος τούτου οι τοίχοι ήσαν κεκαλυμμένοι ωσαύτως, ως και οι της Εκκλησίας, από πλάκας λεπτάς λίθου Πεντελικού και Υμηττίου· εχρησίμευε δε κατά τους αρχαιοτέρους χρόνους ως κοιμητήριον των ηγεμόνων των Αθηναίων, κατά δε τους μεταγενεστέρους ίσως και ως λουτρός. Επιφυλατόμεθα να ομιλήσωμεν πλατύτερον περί των ανακαλύψεων τούτων.

ΠΗΓΗ: εφημ. «Αιών», σελ. 3 και 4, 7.5.1849. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 7.5.2019.

Χθες (προχθές), γράφει η εφημ. «Παλιγγενεσία», εν αυτή τη κοίτη του Ιλυσσού ανωρύχθη υπό των εξαγόντων άμμον εργατών επιτύμβιος λίθος έχων ανάγλυφα δύο φυσικού μεγέθους κάλλιστα εξειργασμένα. Το ανάγλυφον μετεκομίσθη εις το ολοέν οικοδομούμενον αρχαιολογικόν μουσείον. – ΠΗΓΗ: εφημ. «Εφημερίς», 23.11.1874.

Πλησίον της γεφύρας του Νεκροταφείου και παρά το επί του Ιλισσού […οπο…] ανευρέθη στήλη αρχαία μήκους 3 - 4 μ. και ικανού πάχους. – ΠΗΓΗ: εφημ. «Η Αλήθεια», 29.1.1881.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Πλάτ. Φαίδων.

[2] Πολυαίνου Στρατήγ: Ιμέρ: εις Διόγ: παρά Φωτ. Παυσ. Αττικ: Θουκ: B. 2.

[3] Πλάτ: Φαίδρ: Ηρόδοτ: Β: 7: Παυσ. Αττικ.

[4] Στεφαν. Βυζάντ. εις Ιλισσός.

[5] Ανωνύμου χειρόγραφον εν τη Βιβλιοθήκη της Βιέννης, δημοσιευθέν παρά του Κ. Α. Ροσς.

(*) Ἰλισσὸς ὁ ποταμὸς ἐν τῇ Ἀττικῇ (Ἡρόδ., κτλ.), Εἰλισσὸς ἐν Παυσ. (1.19,5) > Ἰλισός (Κόντος, Γλωσσ. Παρατ. θ΄) < Ἱλισός, ο θεός [IG12.324.89, βλ. 310.206].

Εἰλισσὸς < ρ. εἱλίσσω, ἑλίσσω = περιστρέφομαι. Ποταμός που ελίσσεται <  ϝελ- > εἴλω > ϝελικjω > ἑλίττω, ἑλίσσω > ελιξ, έλιξη / περιέλιξη, Ελικών, ελίκη (= ιτιά), κ.ά.

arxeion-politismou.gr