Πρωτόπλαστοι της ελληνικής Μυθολογίας - 1ο μέρος

1ο  μέρος
Στην μυθολογία μας και στην αρχαία ελληνική σκέψη αυτό που θεωρείται βεβαιότητα είναι πως το ανθρώπινο γένος δεν πλάστηκε από τον Δία, ούτε από τον Θεό- Δημιουργό που αναφέρει ο Πλάτωνας. Κατώτεροι θεοί ανέλαβαν το χρέος να δημιουργήσουν τον άνθρωπο. Άλλοι συγγραφείς αναφέρουν τον Τιτάνίδη Προμηθέα, όπως έχουμε ήδη αναφέρει στο αφιέρωμά μας στον Προμηθέα ή σε άλλους θεούς.
Η Αργεία παράδοση αναφέρει πως ο πρώτος άνθρωπος πάνω στη γη ήταν ο Φορωνέας, γιος του ποταμού Ίναχου και της νύμφης Μελίας. Ο Φορωνέας πήρε γυναίκα του την Τελεσιδίκη ( ή Πειθώ ) και το ζευγάρι απόχτησε πάρα πολλούς απογόνους.
Με τη σύμφωνη γνώμη του πατέρα των θεών, του κεραυνόχαρου Δία, ο Φορωνέας έφερε τη φωτιά από τον ουρανό στους απογόνους κι επομένως στην ανθρωπότητα. Τους δίδαξε τη χρήση της για κάθε ωφέλεια που θα μπορούσε να προκύψει. Σαν μάλωνε ο κοσμοσείστης Ποσειδώνας με τη ρήγισσα των θεών Ήρα για την κυριότητα του Άργους, ο Φορωνέας με τον Κηφισό και τον Αστερίωνα ανέθεσαν την κυριότητα στην Ήρα. Για χάρη της θεάς κατασκεύασε λαμπρό ναό στο Άργος. Χολώθηκε όμως ο θεός των υδάτων και η οργή του ξέσπασε στα ποτάμια της αργείας γης, που στέρεψαν κι από τότε το Άργος ονομάστηκε “πολυδίψιον”.
Στα πρώτα χρόνια ζούσαν πρωτόγονα οι άνθρωποι μα ήσαν ευτυχισμένοι. Μιλούσαν μια γλώσσα, ήσαν αγνοί και δε μάλωναν μεταξύ τους. Ρήγας τους ήταν ο ίδιος ο Δίας. Δεν κατοικούσαν σε πόλεις, σπίτια δεν ήξεραν να χτίζουν και τριγυρνούσαν στα δάση και τις ερημιές ζώντας μεμονωμένα, ο καθένας για τον εαυτό του. Καθώς ζούσαν σκόρπιοι εδώ κι εκεί από κάποια εποχή και μετά κινδύνευαν να τους αφανίσουν τα αγρίμια, που στο μεταξύ πλήθυναν. Ο αφέντης του κόσμου Δίας, που τους κυβερνούσε από τη χιονοσκέπαστη κορφή του Όλυμπου, έδωσε εντολή στον Φορωνέα να τους συγκεντρώσει στο Άργος. Μα πλήθυναν πολύ κι ο Δίας ανέθεσε στον Ερμή να τους διασκορπίσει σε όλη τη γη και να τους ιδρύσει πολιτείες. Ο φτεροπόδαρος θεός σε κάθε πολιτεία όρισε κι άλλη γλώσσα. Μα οι άνθρωποι άρχισαν να μαλώνουν για τα χωράφια και τις βοσκές των ζώων. Οι διχόνοιες και η πολυγλωσσία έφεραν μεγάλη αναστάτωση και οι αδικίες πλήθυναν. Οι αδικίες των θνητών έκαναν τον Δία να αποστρέψει από τη γη το πρόσωπό του. Πήρε την απόφαση να πάψει τη διακυβέρνηση των θνητών και παρέδωσε την εξουσία στον Φορωνέα.
Ο πρώτος θνητός βασιλιάς αποκατέστησε την τάξη κι έφερε τη δικαιοσύνη και την αρμονία. Θέσπισε τους πρώτους νόμους και ίδρυσε τα πρώτα δικαστήρια. Οργάνωσε τον πρώτο στρατό και κατασκεύασε τα πρώτα όπλα. Δείγματα από τα πρώτα όπλα αφιέρωσε στο ναό της προστάτιδας Ήρας.
Λέγεται πως πέθανε σε βαθειά γεράματα.
Ένα χαμένο έπος η “Φορωνίς”, παρουσιάζει την κατάσταση που επικρατούσε πριν τη βασιλεία του Φορωνέα. Οι άνθρωποι ζούσαν για πολλά- πολλά χρόνια σε έναν γήινο παράδεισο, με εύκρατο κλίμα, γόνιμη γη που έδινε χωρίς να καλλιεργείται όλα τα αγαθά και τα δέντρα εύγεστους και θρεπτικούς καρπούς. Το κακό ήταν άγνωστο στους ανθρώπους, τα μαλώματα κι ο πόλεμος. Βασίλευε ο ίδιος ο Δίας και μιλούσαν όλοι την ίδια γλώσσα.
Το σκόρπισμα σε όλη τη γη και η πολυγλωσσία είναι ένα είδος πτώσης των πρώτων ανθρώπων. Τότε επικράτησε το κακό, γιατί οι άνθρωποι άρχισαν να μαλώνουν και να πολεμούν μεταξύ τους. Ο Φορωνέας είναι ο φορέας του ανθρώπινου πολιτισμού. Οι μύθοι του Φορωνέα και του Προμηθέα έχουν επίσης κοινό χαρακτηριστικό πως απ’ αυτούς οι θνητοί έλαβαν τη φωτιά και τα βασικά στοιχεία πολιτισμού.
Για τους Βοιωτούς πρώτος άνθρωπος ήταν ο Ώγυγος, που είχε βγει από την ίδια τη γη. Αρχικά κατοίκησε στον τόπο που αργότερα ονομάστηκε Θήβα. Ο Ώγυγος υπήρξε ο πρώτος βασιλιάς της Βοιωτίας και της Αττικής. Στην εποχή του έγινε ένας μεγάλος κατακλυσμός και μετά απ’ αυτόν ο γιος του Ελευσίς έχτισε την Ελευσίνα.
Στη Βοιωτία και στην Αττική κάποιοι πίστευαν πως ο πρώτος θνητός στη γη ήταν ο Αλαλκομενέας, που είχε βγει από τα νερά του Κηφισού. Άλλοι πάλι στην Αττική πίστευαν ως πρώτο άνθρωπο το Κέκροπα, που τον γέννησε η ίδια η γη και ήταν διφυής στη μορφή. Δηλαδή ήταν δίμορφο πλάσμα, άνθρωπος από τη μέση και πάνω και φίδι από τη μέση και κάτω, όπως ο Τυφώνας.
Ο Πλατωνικός Δημιουργός είναι κατά τους περισσότερους μελετητές του Αθηναίου φιλόσοφου ο Κοσμικός Νους. Αυτός αφού έπλασε τους θεούς, τους δίνει την εντολή να δημιουργήσουν τα θνητά γένη:
[[ Όταν γεννήθηκαν λοιπόν όλοι οι θεοί, κι εκείνοι που περιφέρονται φανερά κι εκείνοι που εμφανίζονται όποτε θέλουν, ο δημιουργός του σύμπαντος τους είπε: «Θεοί θεών, που εγώ δημιούργησα και γέννησα, θα είστε άφθαρτοι όπως τα έργα μου, όσο θέλω να υπάρχετε και να μην εξαφανιστείτε. Ό,τι είναι συναρμολογημένο μπορεί να λυθεί, αλλά αυτός που θα επιχειρήσει να χαλάσει κάτι φτιαγμένο σωστά ασφαλώς κάνει κακή πράξη. Επομένως κι εσείς, επειδή ακριβώς γεννηθήκατε κάποτε, δεν είστε ούτε αθάνατοι ούτε άφθαρτοι. Δεν θα φθαρείτε όμως ποτέ ούτε θα υποκύψετε στον θάνατο, γιατί με τη θέληση μου διαθέτετε δεσμό πολύ μεγαλύτερο και στερεότερο από εκείνους με τους οποίους συνδεθήκατε τη στιγμή της γέννησης σας. Ακούστε λοιπόν τι έχω να σας πω. Απομένουν αγέννητα ακόμη τρία θνητά γένη, που αν δεν δημιουργηθούν ο κόσμος δεν θα είναι τέλειος, καθώς θα του λείπουν πολλά είδη πλασμάτων. Πρέπει λοιπόν να δημιουργηθούν, αν θέλουμε να είναι απόλυτα τέλειος. Αν αυτά τα γένη γίνουν από μένα και τους δώσω εγώ ζωή, θα είναι ίδια με τους θεούς. Για να γίνουν θνητά και για να είναι το σύμπαν πραγματικό σύμπαν, πρέπει ν' αναλάβετε εσείς, όπως προστάζει η φύση, να δημιουργήσετε τα ζωντανά πλάσματα, έχοντας για παράδειγμα τη δικη μου ενέργεια, όταν σας δημιούργησα. Θα σπείρω όμως, θα προετοιμάσω και θα σας παραδώσω εκείνο το μέρος τους που πρέπει να χαρακτηρίζεται αθάνατο, να θεωρείται θείο και να επιβάλλεται σε όσα θέλουν να υπακούουν πάντα στη δικαιοσύνη και σε σας τους ίδιους. Όσο για το υπόλοιπο, φτιάξτε το εσείς συνδυάζοντας το θνητό με το αθάνατο, δημιουργήστε ζωντανά όντα, θρέψτε τα για να μεγαλώσουν και, όταν πεθάνουν, πάρτε τα πάλι πίσω»]].  (Πλάτωνας, “Τίμαιος”, 41a- 41d)
Αυτοί, λοιπόν, οι θεοί πήραν την εντολή και όλες τις οδηγίες για το πώς θα δημιουργήσουν το θνητό μέρος των νέων όντων, ενώ ο ίδιος ανέλαβε να φτιάξει το αθάνατο μέρος, που θα βάλουν μέσα στο φθαρτό μέρος.
Συνεχίζει ο Πλάτωνας τη διήγηση της δημιουργίας του ανθρώπου:
[[ Όταν έδωσε αυτές τις εντολές, ο δημιουργός κλείστηκε πια στον εαυτό του με τον συνηθισμένο του τρόπο. Κι όσο βρισκόταν σ’ αυτή την ήρεμη κατάσταση, τα παιδιά του κατανόησαν τις διαταγές που είχαν πάρει και υπάκουσαν σ' αυτές. Πήραν λοιπόν την αθάνατη αρχή του θνητού πλάσματος και, με παράδειγμα τον πατέρα τους, δανείστηκαν από τον κόσμο τμήματα φωτιάς, γης, νερού και αέρα, με την υπόσχεση να του τα επιστρέψουν πάλι αργότερα, κι άρχισαν να τα συνδέουν μεταξύ τους, για να φτιάξουν ένα ενιαίο σύνολο, όχι με τους αδιάλυτους δεσμούς που είχαν δεθεί εκείνα τα ίδια αλλά στερεώνοντας τα υλικά με αμέτρητα καρφιά, τόσο μικρά που ήταν αόρατα. Έτσι έφτιαξαν κάθε σώμα ανεξάρτητο από τα άλλα και μέσα του έβαλαν τις περιφορές της αθάνατης ψυχής.]] (Πλάτωνας, “Τίμαιος”, 41e- 43a)
Έτσι δημιουργήθηκε ο άνθρωπος να είναι ο μικρόκοσμος του σύμπαντος, στον οποίο υπάρχουν μερικώς όσα υπάρχουν στο σύμπαν με θεϊκό τρόπο και ολικά. Έχει νου που ενεργεί και λογική ψυχή, που προήλθε από τον ίδιο τον πατέρα του σύμπαντος και από την ίδια ζωογόνο θεά και αιθέριο όχημα ανάλογο με τον ουρανό και γήινο σώμα, που έγινε με ανάμειξη των τεσσάρων στοιχείων. Πρώτα κατασκευάστηκε το κεφάλι που είναι η κατάλληλη κατοικία της ανθρώπινης ψυχής, αφού ο εγκέφαλος είναι το κεντρικό όργανο του αισθητικοκινητικού συστήματος. Γι’ αυτό το κρανίο κατασκευάστηκε σφαιρικό σύμφωνα με το σφαιρικό σώμα του κόσμου.
Ας παρακολουθήσουμε καλύτερα την πλατωνική διήγηση:
[[ Αφού μιμήθηκαν τη σφαιρική μορφή του σύμπαντος, έκλεισαν τις δύο θεϊκές περιφορές σ' ένα σφαιρικό σχήμα που ονομάζουμε κεφάλι, το πιο θεϊκό τμήμα του σώματος μας, το οποίο εξουσιάζει όλα τ' άλλα μέρη που υπάρχουν μέσα μας. Οι θεοί το έβαλαν στην κορυφή του σώματος, που αποτελεί τον υπηρέτη του, φροντίζοντας να μετέχει το κεφάλι σε όλες τις κινήσεις που θα γίνονται. Για να μην κυλάει όμως πάνω στη γη, που είναι γεμάτη υψώματα και βάθη, και για να μη βρίσκεται σε δύσκολη θέση όταν πρόκειται ν' ανέβει ή να κατέβει κάποιο απ αυτά, έδωσαν στο κεφάλι το σώμα σαν όχημα και μέσο μεταφοράς. Αυτός είναι ο λόγος που το σώμα απέκτησε μήκος και, με επινόηση του θεού, δημιούργησε τέσσερα άκρα, μακριά κι εύκαμπτα, που χρησιμεύουν για να μετακινείται, να πιάνεται, να στηρίζεται και να πηγαίνει από μέρος σε μέρος, μεταφέροντας στην κορυφή του την κατοικία του πιο ιερού και θεϊκού τμήματος μας. Έτσι, γι' αυτούς τους λόγους, όλοι έχουν σκέλη και χέρια. Επειδή όμως οι θεοί πίστευαν ότι το μπροστινό μέρος του σώματος είναι πιο πολύτιμο από το πίσω και πιο κατάλληλο να μας διευθύνει, κανόνισαν να βαδίζουμε κυρίως προς αυτή την κατεύθυνση. Γι' αυτό έπρεπε το μπροστινό μας μέρος να είναι ξεχωριστό και διαφορετικό από το πίσω. Έτσι, αφού αρχικά έβαλαν το πρόσωπο στο μπροστινό μέρος του κεφαλιού, το εφοδίασαν με όργανα κατάλληλα για την εξυπηρέτηση της ψυχής και διέταξαν να είναι οδηγός του υπόλοιπου σώματος αυτό που από τη φύση ήταν μπροστά. Τα πρώτα όργανα που έφτιαξαν ήταν τα μάτια που είχαν το φως, που τα έβαλαν στο πρόσωπο για τον λόγο τούτο.]]
(Πλάτωνας, “Τίμαιος”, 44d- 45b)
Κι ενώ κατά την Π. Διαθήκη ο Θεός πρώτα έπλασε το σώμα και μετά ενεφύσησε σ’ αυτόν την πνοή Του- ψυχή, ο Πλάτωνας υποστηρίζει πως η ψυχή προϋπήρχε του σώματος:
[[ Φαίνεται ότι σχεδόν κανένας δεν καταλαβαίνει τι είναι η ψυχή και ποιες δυνάμεις έχει. Εκτός από τα άλλα στοιχεία της, ο κόσμος αγνοεί εντελώς τη γέννησή της και ποιες δυνάμεις έχει. Εκτός από τα άλλα στοιχεία της, ο κόσμος αγνοεί εντελώς τη γέννησή της, ότι δηλαδή δημιουργήθηκε πριν από τα άλλα φυσικά σώματα κι ότι παίζει τεράστιο ρόλο στην εξέλιξη και τις μεταβολές τους. Αν συμβαίνει αυτό, δεν θα πρέπει αναγκαστικά οτιδήποτε έχει στενή σχέση μαζί της να έχει δημιουργηθεί πριν από τα υλικά πράγματα, αφού η ψυχή είναι πιο παλιά απ’ την ύλη; ]] ( Πλάτων, “Νόμοι”, Ι’ 892 a )
Και συνεχίζει:
[[ Αν λοιπόν αποδειχτεί ότι πρώτη δημιουργήθηκε η ψυχή κι όχι η φωτιά ή ο αέρας, θα μπορούσαμε πολύ σωστά να υποστηρίξουμε ότι η ψυχή προϋπάρχει της φύσης. ]] ( Πλάτων, “Νόμοι”, Ι’, 892 c )
Ενώ αλλού τονίζει την μεταφυσική διάσταση της ψυχής:
«Ψυχής ουν ανθρώπω κτήμα ουκ έστιν ευφυέστερον εις το φυγείν μεν το κακόν, ιχνεύσαι δε και ελείν το πάντων έριστον, και ελόντα αυ κοινή συνοικείν τον επίλοιπον βίον.»
[[ Κανένα από τα αγαθά που έδωσε η φύση στον άνθρωπο δεν μπορεί να τον βοηθήσει καλύτερα από την ψυχή του να αποφεύγει το κακό, να ξεχωρίζει το καλό και να βρίσκεται κοντά στο δεύτερο σε όλη τη διάρκεια της ζωή του. ]] ( Πλάτων, “Νόμοι”, Ε’, 728 d )
Ο Αίσωπος στους μύθους του αναφέρει ότι ο Δίας έδωσε την εντολή να στον Προμηθέα να δημιουργήσει τους ανθρώπους:
[[ Μια φορά και έναν καιρό ο Προμηθέας, με εντολή του Δία, δημιούργησε τους ανθρώπους και τα ζώα. Εκ των υστέρων, που λέτε, ο Δίας διαπίστωσε ότι τα άλογα ζώα είχαν βγει πολύ περισσότερα. Γι᾽ αυτό διέταξε τον Τιτάνα να ξεπαστρέψει μερικά θηρία και να μεταπλάσει το υλικό τους σε ανθρώπους. Ο Προμηθέας φυσικά υπάκουσε στη διαταγή. Κοιτάξτε λοιπόν ποιό ήταν το αποτέλεσμα: Όσοι κατασκευάστηκαν από αυτά τα πλάσματα έχουν ανθρώπινη μορφή, αλλά η ψυχή τους είναι ψυχή θηρίου.
Τούτος ο μύθος ταιριάζει για άνθρωπο άγριο και ανήμερο σαν θεριό.]] (Αίσωπος, “Μύθοι”, Μύθος 228, Ο Προμηθέας και το ανθρώπινο γένος)
Ο Προμηθέας, λοιπόν, όχι μόνο κατά τον Αίσωπο, αλλά και κατ’ άλλους μυθογράφους είναι ο δημιουργός του ανθρώπου. Αυτό οφείλεται όχι μόνο στο γεγονός πως ήταν πατέρας του Δευκαλίωνα, του πρώτου θνητού βασιλιά πάνω στη γη, που έγινε γενάρχης των Ελλήνων και όλων των ανθρώπων, αλλά επειδή, κατά την παράδοση, τους είχε πλάσει με τα ίδια του τα χέρια. Έλεγαν πως ο Προμηθέας, με τη συνεργασία της Αθηνάς, είχε πλάσει τους ανθρώπους από πηλό και φωτιά και τους είχε δώσει μορφή παραπλήσια με τη μορφή που είχαν οι θεοί. Μάλιστα στον Πανωπέα της Φωκίδας, μέσα σε μια χαράδρα έδειχναν λίθινους όγκους από χώμα πηλού σαν απομεινάρια από το υλικό που χρησιμοποίησε ο Προμηθέας για να πλάσει των ανθρώπων το γένος.
Γι αυτό το θέμα έχουμε την ακόλουθη μαρτυρία του Παυσανία:
[[ Στον Πανοπέα, πλάι στο δρόμο, υπάρχει ένα οικοδόμημα μικρό από ωμά πλιθιά και μέσα σ’ αυτό άγαλμα από πεντελήσιο μάρμαρο που άλλοι λένε πως παριστάνει τον Ασκληπιό και άλλοι τον Προμηθέα. Παρουσιάζουν και αποδείξεις για τη δεύτερη άποψη: υπάρχουν στη χαράδρα πέτρες, καθεμιά από τις οποίες θα μπορούσε ν’ αποτελέσει επαρκές φορτίο κάρου· οι πέτρες αυτές έχουν το χρώμα του πηλού, όχι εκείνου που γίνεται από χώμα, αλλά εκείνου που σχηματίζεται σε μια χαράδρα ή αμμουδερό χείμαρρο και έχουν μια οσμή που πλησιάζει πολύ την ορμή του ανθρώπινου δέρματος. Λένε πως αυτές είναι υπολείμματα του πηλού εκείνου, από τον οποίο ο προμηθέας έπλασε ολόκληρο το ανθρώπινο γένος.]]  (Παυσανίας, “Ελλάδος περιήγησις”, βιβλ. Ι΄, Φωκικά, 4, 4)
Ο Αίσωπος μας αναφέρει ότι αντί για νερό ο Προμηθέας χρησιμοποίησε σαν υγρό υλικό τα δάκρυα! Έτσι εξηγείται ότι ο άνθρωπος είναι ον συναισθηματικό!
Για το πλάσιμο του ανθρώπου ο λατίνος ποιητής Οβίδιος μας λέει:
[[ Έλειπε όμως ένα ζώο, το πιο σπουδαίο που θε να ήταν
άξιος ο νους του, που θα μπορούσε να κυβερνάει τα άλλα ζώα.
Γεννήθη ο άνθρωπος· είτε ετούτον με σπέρμα θείο έκαμε εκείνος
των όντων πλάστης, που αρχή είναι του καλύτερου κόσμου,
είτε η γη, νεαρή όντας, αφού αποχωρίσθη πρόσφατα τούτη
απ’τον αιθέρα, διατηρούσε τ’ ουρανού σπέρμα του συγγενή της·
με ποταμίσια νερά ετούτην μειγνύοντάς την ο Προμηθέας
άνθρωπο έπλασε, θεών εικόνα, που κυβερνούνε αυτοί τα πάντα·
κι ενώ όλα τα άλλα ζώα σκυμμένα όντας τη γη θωρούνε,
στον άνθρωπο όψη έδωκε εκείνος ψηλά να έχει και του προστάζει
να βλέπει τα ουράνια και να σηκώνει ψηλά το βλέμμα προς τα αστέρια.
Έτσι η γη μας, που τούτη πρώτα άμορφη ήταν κι ανέργαση όλη,
άλλαξε πλέον κι ευθύς εντύθη μορφές ανθρώπων, που άγνωστες ήσαν.]] (Οβίδιος, “Μεταμορφώσεις”, βιβλ. Ι, 76- 88)

Δημήτριος Μάρκου‎
Αποσυμβολισμός ελληνικής μυθολογίας