Το BBC κάνει αφιέρωμα στα τσακωνικά: «μία από τις αρχαιότερες Ευρωπαϊκές γλώσσες»

To BBC φιλοξενεί ένα μοναδικό αφιέρωμα στα τσακωνικά, τη γλώσσα που μιλούσαν οι αρχαίοι Σπαρτιάτες πριν από 2.400 χρόνια και σήμερα μερικοί χιλιάδες άνθρωποι προσπαθούν να κρατήσουν ζωντανή.

«Καθώς μπαίνετε στο ορεινό χωριό της Πέρα Μελανάς στη νότια Πελοπόννησο είναι πιθανό να ακούσετε τον ήχο των σκούτερ που τρέχουν πάνω κάτω στους στενούς δρόμους του χωριού και τα τιτιβίσματα των πουλιών που “κλέβουν” τα ώριμα φρούτα από τα δέντρα» γράφει το BBC.  «Αν όμως προσεγγίσετε το κεντρικό καφέ του χωριού, θα ακούσετε έναν αρκετά ασυνήθιστο ήχο. Είναι ο ήχος από μία γλώσσα τριών χιλιάδων ετών την οποία μιλούν οι γέροντες του χωριού. Τα τσακωνικά».

Οι ομιλούντες είναι οι «γλωσσικοί απόγονοι» των αρχαίων Σπαρτιατών και τα τσακωνικά είναι μέρος της πλούσιας κληρονομιάς του τσακωνικού πολιτισμού.

Σήμερα περίπου δύο από τους 10 χιλιάδες Τσάκωνες, κυρίως μεγαλύτερης ηλικίας, μιλούν ακόμη τα τσακωνικά, μία γλώσσα που περιορίζεται σε 13 χωριά στην περιοχή της Πέρα Μελανάς. Αν και τα ελληνικά είναι η επίσημη γλώσσα της περιοχής, οι ντόπιοι μιλάνε στα τσακωνικά στο σπίτι ή στον δρόμο. Παρόλα αυτά το μέλλον της διαλέκτου παραμένει αβέβαιο.

Η Θωμαΐς Κουνιά γνωστή και ως η «αρχόντισσα των τσακωνικών» λέει ότι «χάνουμε τα τσακωνικά χωρίς τους αυθεντικούς δασκάλους». «Προσπαθώ να τα διατηρήσω τα τελευταία 40 χρόνια. Είναι το καθήκον μου».

Τα τσακωνικά δεν είναι μόνο σημαντικά για την ταυτότητα και τον πολιτισμό των Τσακώνων, αλλά είναι και ο συνδετικός κρίκος με τους αρχαίους Σπαρτιάτες. Είναι η παλαιότερη ζωντανή γλώσσα στην Ελλάδα (εμφανίστηκε 3.100 χρόνια πριν από τα ελληνικά) και μία από τις αρχαιότερες της Ευρώπης.

,«Αν χάσουμε τη γλώσσα μας, δεν μπορούμε να λέμε ότι είμαστε Τσάκωνες» εξηγεί η Ελένη Μάνου, καθηγήτρια και συγγραφέας από το Λεωνίδιο την πρωτεύουσα της Τσακωνίας.

Τα τσακωνικά βασίζονται στη δωρική διάλεκτο των αρχαίων Σπαρτιατών και είναι η μοναδική διάλεκτος από τη δυτική Δωρική παράδοση των Ελληνικών γλωσσών που επιβιώνει μέχρι σήμερα. Αν και όλες οι Ελληνικές γλώσσες χρησιμοποιούν παρόμοια αλφάβητα, τα τσακωνικά έχουν περισσότερα φωνητικά σύμβολα και διαφέρουν ως προς τη δομή και την προφορά.

Όπως είναι λογικό, τα τσακωνικά είναι πιο κοντά στα αρχαία ελληνικά από ότι τα νέα ελληνικά, αλλά οι ομιλούντες των δύο γλωσσών δεν μπορούν να καταλάβουν ο ένας τον άλλον.

Μία διάσημη φράση στα τσακωνικά πιστώνεται στον βασιλιά της Σπάρτης Λεωνίδα, ο οποίος το 480 π.Χ. στη μάχη των Θερμοπυλών απάντησε στην προσταγή του Πέρση αξιωματούχο να παραδώσει τα όπλα με τη γνωστή φράση «Μολών λαβέ».

«Αν χάσουμε τη γλώσσα μας, δεν μπορούμε να λέμε ότι είμαστε Τσάκωνες» εξηγεί η Ελένη Μάνου, καθηγήτρια και συγγραφέας από το Λεωνίδιο την πρωτεύουσα της Τσακωνίας. © Shutterstock

Τα λακωνικά ήταν η Δωρική διάλεκτος που μιλούσαν οι Σπαρτιάτες και τον Μεσαίωνα έγινε γνωστή ως τσακωνικά.

«Τα τσακωνικά είναι η βασική απόδειξη της σύνδεσης μας με την αρχαία Σπάρτη» λέει η κα. Μάνου. «Και στην καρδιά μας, είμαστε απευθείας απόγονοι από τη Σπάρτη. Για μένα και πολλούς άλλους Τσάκωνες, όταν πάμε στη Σπάρτη νιώθουμε σαν το σπίτι μας».

Αν και η Πέρα Μελανά και τα υπόλοιπα χωριά που κρατάνε τα τσακωνικά ζωντανά βρίσκονται 55 με 100 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά από τη Σπάρτη, η γεωγραφική απόσταση από την παλαιά πρωτεύουσα του πολιτισμού τους έχει βοηθήσει στη διατήρηση της τσακωνικής παράδοσης. Αφού οι Βισιγότθοι  εγκατέλειψαν τη Σπάρτη το 396 μ.Χ., οι Σπαρτιάτες κατέφυγαν στα βουνά. Μέσα στους αιώνες, τα τσακωνικά διατηρήθηκαν ζωντανά και πέρασαν από τη μία γενιά στην επόμενη μέσα σε αυτές τις μικρές αγροτικές κοινότητες. Αυτές οι κοινότητες έμειναν σχετικά αποκλεισμένες μέχρι το τέλος της Ελληνικής Επανάστασης, η οποία οδήγησε στη μαζική εκπαίδευση του πληθυσμού και την αναβάθμιση των υποδομών.«Το χτίσιμο των δρόμων και των λιμανιών έδωσε στους ανθρώπους μία δίοδο έξω από τα χωριά» λέε η κα. Κουνιά. «Πολλοί κάτοικοι δεν επέστρεψαν ποτέ».

Στη δεκαετία του 1950 το ηλεκτρικό ρεύμα έφτασε στα τσακωνικά χωριά και η μεγαλύτερη έκθεση στα μέσα ενημέρωσης εθνικής εμβέλειας έδωσε μία εικόνα του «έξω κόσμου» στους Τσάκωνες. Πολλοί Τσάκωνες μετανάστευσαν στο εξωτερικό κυνηγώντας μία καλύτερη ζωή. Ένας εξ αυτών ήταν και ο Πάνος Μαρνέρης, ο οποίος πλέον διδάσκει τσακωνικά, γράφει ποίηση και μουσική και διατηρεί την ιστοσελίδα Tsakonika.

«Μέχρι το 1970, που έφυγα για τις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Τυρός και άλλα χωριά της περιοχής, μίλαγαν 100% τσακωνικά» τονίζει. «Αλλά κάθε χρόνο που επέστρεφα στο χωριό, όλο και περισσότεροι άνθρωποι δεν μιλούσαν τη γλώσσα και αυτό με ενοχλούσε. Ο δρόμος από το Άστρος προς το Λεωνίδιο χτίστηκε το 1958. Είκοσι χρόνια αργότερα, οι άνθρωποι σταμάτησαν να μιλούν τσακωνικά».

Περίπου 5000 άνθρωποι μιλούσαν τη γλώσσα στα τέλη της δεκαετίας του 1950 σύμφωνα με τη κα. Μάνου. Ο αριθμός αυτός μειώθηκε στο μισό τις επόμενες δεκαετίες, καθώς τα νέα ελληνικά έγιναν η εθνική γλώσσα της Ελλάδας και δάσκαλοι από άλλες περιοχές ήρθαν στα σχολεία της Τσακωνίας. Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε και το γεγονός ότι τα τσακωνικά στιγματίστηκαν ως «χωριάτικη γλώσσα». Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο πατέρας της κα. Μάνου, του οποίου τα τσακωνικά ήταν η μητρική γλώσσα να μη μεταφέρει τη γλώσσα στην κόρη του καθώς τη θεωρούσε άχρηστη και ντρεπόταν για αυτήν. Η αλήθεια είναι ότι η γενιά του «ευθύνεται» για τη σταδιακή εξαφάνιση της γλώσσας, η οποία πλέον θεωρείται ως «γλώσσα υπό εξαφάνιση» από την UNESCO.

Μέχρι το 1990, τα τσακωνικά διδάσκονταν μαζί με τα ελληνικά στα σχολεία της περιοχής, αλλά στη συνέχεια η επιλογή έγινε προαιρετική. Σήμερα, δεν έχουν απομείνει πολλά σχολεία, ούτε πολλά παιδιά στην περιοχή.

«Μόνο 12 παιδιά ζουν στο χωριό σήμερα» λέει η κα. Κουνιά. «Είναι μεγάλο πρόβλημα ότι δεν υπάρχει η νεότερη γενιά για να “περαστεί” η γλώσσα». Μπορεί το μέλλον της γλώσσας να παραμένει αβέβαιο αλλά το στίγμα έχει φύγει.

BBC Travel · The difference between ancient Tsakonika and modern Greek

«Στις δεκαετίες 1960 και 1970, η στάση γύρω από τα τσακωνικά άλλαξε από κάτι που άξιζε να διαφυλαχθεί σε κάτι που ήταν προτιμότερο να κρυφτεί» αναφέρει η κα. Μάνου. «Η αλήθεια είναι ότι πολλοί νεαροί Τσάκωνες ήταν θυμωμένοι με τους γονείς και τους παππούδες τους επειδή δεν τους μιλούσαν τσακωνικά. Παρακαλούσα τον πατέρα μου να μιλήσει στα παιδιά μου, αλλά αρνούνταν. Σήμερα είναι περισσότερο της μόδας στις νεότερες γενιές».

Σήμερα, δάσκαλοι, φιλόλογοι και πολιτικοί προσπαθούν να αναβιώσουν τη γλώσσα.

Στο Λεωνίδιο οι πινακίδες είναι δίγλωσσες, καλωσορίζοντας τους επισκέπτες στα ελληνικά και στα τσακωνικά. Μία εξ αυτών γράφει: «Η γλώσσα μας είναι τα τσακωνικά. Ζητήστε από τους ανθρώπους να σας μιλήσουν». Τα τσακωνικά επίσης έχουν κεντρικό ρόλο και στο αφιερωμένο στον τσακωνικό πολιτισμό ίδρυμα Tsakonian Archives, το οποίο ιδρύθηκε το 1954 με στόχο την προστασία της γλώσσας, ενώ κάθε χρόνο διοργανώνεται και το φεστιβάλ Melitazz, το οποίο περιλαμβάνει τσακωνική μουσική, χορό, αρχιτεκτονική και μεγάλη ποικιλία από παραδοσιακά φαγητά.

«Σήμερα είναι ντροπή να μη μιλάς τσακωνικά» σημειώνει ο Χαράλαμπος Λυσικάτος, δήμαρχος της Νότιας Κυνουρίας, ο οποίος είναι περήφανος για την τσακωνική κληρονομιά του. «Είναι το όνειρο μου οι περισσότεροι Τσάκωνες να μιλούν τη γλώσσα».Μέχρι το 1990, τα τσακωνικά διδάσκονταν μαζί με τα Ελληνικά στα σχολεία της περιοχής, αλλά στη συνέχεια η επιλογή έγινε προαιρετική. Σήμερα, δεν έχουν απομείνει πολλά σχολεία, ούτε πολλά παιδιά στην περιοχή. © Shutterstock

Ιστορικά, τα τσακωνικά ήταν μία προφορική γλώσσα. Σύμφωνα με τον λιτό τρόπο ζωής που ακολουθούσαν οι Δωριείς χρησιμοποιήσαν τη γλώσσα από ανάγκη και δεν έγραφαν.

«Γι’ αυτό δεν υπάρχει τσακωνική λογοτεχνία» λέει ο Μάξιμ Κισιλιέ ο οποίος είναι επικεφαλής του τμήματος Βυζαντινών και Νέων Ελληνικών Σπουδών στο πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης και θεωρείται ως ένας από τους μεγαλύτερους γνώστες της γλώσσας. «Υπάρχουν όμως εκφράσεις αγάπης».

«Στα τσακωνικά προτιμούμε την ποιότητα από την ποσότητα» λέει αστειευόμενη η κα. Κουνιά. Η έλλειψη λεξιλογίου δεν αποτελεί πρόβλημα για τα τσακωνικά τα οποία δανείζονται όσες λέξεις δεν διαθέτουν από τα ελληνικά και τα γαλλικά. Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι η διατήρηση της γλώσσας σε γραπτό λόγο.

«Τα τσακωνικά έχουν ιδιαίτερα φωνητική και είναι δύσκολο να γραφτούν τυπογραφικά» λέει ο Κισιλιέ.

Η καλύτερη προσπάθεια σε αυτήν την κατεύθυνση ήρθε από το τρίτομο λεξικό της κας. Κουνιά το 1986. Σήμερα πολλοί νεαρότεροι ομιλητές προσπαθούν να το ανανεώσουν και να το μεταφέρουν στο διαδίκτυο. Οι κοινότητες της Νότιας και Βόρειας Κυνουρίας και το ίδρυμα Tsakonian Archives στηρίζουν την προσπάθεια ηθικά, αλλά δεν έχουν τους πόρους για να τη στηρίξουν χρηματικά.

«Ό,τι δεν γράφεται ξεχνιέται» τονίζει ο συγγραφέας Σωτήρης Στενιώτης, ο οποίος έχει ξεκινήσει μία προσπάθεια για τη δημιουργία ενός νέου λεξικού. «Στην εποχή του διαδικτύου δεν πρέπει να χάσουμε τη γλώσσα. Κάθε τσακωνικό χωριό πρέπει να έχει ένα κέντρο τσακωνικών για τους κατοίκους του, ενώ μαθήματα τσακωνικών πρέπει να προσφέρονται τόσο στη Σπάρτη όσο και στην Αθήνα».

Ο Πετρής Δημήτρης, δήμαρχος του Πραστού, σχεδιάζει τη δημιουργία ενός τέτοιου κέντρου σε μία εγκαταλελειμμένη ταβέρνα στο σχεδόν εγκαταλελειμμένο χωριό του. Σήμερα το ίδρυμα Tsakonian Archives είναι από τα μόνα μέρη που κάποιος μπορεί να μάθει τη γλώσσα. Η πανδημία του Covid-19 ώθησε τη κα. Μάνου να αρχίσει να προσφέρει διαδικτυακά μαθήματα τσακωνικών για πρώτη φορά, ανοίγοντας νέους δρόμους μάθησης. Η κα. Μάνου ελπίζει να ξεκινήσει και μία ραδιοφωνική εκπομπή με σκοπό να ενώσει όλες τις περιοχές που μιλάνε τσακωνικά. Η «ψηφιακή επανάσταση» έχει οδηγήσει και το Tsakonian Archives να αρχίσει να μεταφέρει το αρχείο του στο διαδίκτυο.

«Πρέπει να εμπλακούν περισσότεροι άνθρωποι, ειδικά νέοι – τους παρακαλώ να ασχοληθούν – για να διατηρηθεί η γλώσσα» τονίζει ο κ. Μαρνέρης.

Στην καρδιά των Τσακώνων, η γλώσσα θα επιβιώσει, αλλά θα είναι μία δύσκολη μάχη.

με πληροφορίες από BBC

travelestate.gr