Ατενίζοντας με τα μάτια της σοφίας: «Θεά Αθηνά»!

 

Της Αγγελικής Κομποχόλη

Φιλολόγου – δρ. Πανεπιστημίου Αθηνών

 

Ο Δημόκριτος αναφερόμενος στα ονόματα της θεάς Αθηνάς ετυμολογεί μία από τις προσωνυμίες της εξηγώντας ότι η θεά προσαγορεύθηκε «Τριτογένεια», γιατί η εξάσκηση της φρονήσεως (που η θεά εκπροσωπεί) φέρνει στον άνθρωπο τρία μεγάλα δώρα:

- το «εὖ λογίζεσθαι» (το να σκέπτεται κάποιος ορθά),

- το «λέγειν ἀναμαρτήτως» (το να μιλά χωρίς αστοχίες),

- το «πράττειν ἅ δεῖ» (το να πράττει αυτά που πρέπει).

Μία άλλη πολύ ωραία ετυμολογική ανάλυση, αυτήν την φορά στον Πλατωνικό «Κρατύλο» αφορά το ίδιο το όνομα της θεάς. 

Η «Ἀθηνᾶ», ή αλλιώς «Ἠθονόα», είναι η θεά του ήθους, της παγιωμένης στάσης, της συνήθειας («ἔθος») που διατηρείται στον χρόνο και επιβραβεύεται. «Τό ἦθος ἔθος ἐστί πολυχρόνιον» διεπίστωνε με σοφία ο Πλούταρχος κωδικοποιώντας μέσα από τις λέξεις το μυστικό της αποτελεσματικής επιβίωσης στην ζωή. Να πως ξεπροβάλλει το όνομα της «Ἀθηνᾶς» και οι διαχρονικοί συμβολισμοί του. Με κύρια συνθετικά ονόματος τις λέξεις "ἦθος" και "νόησις η πνευματική παρότρυνση που εμφαίνεται είναι σαφής: η καθαρότητα στην στάση ζωής με την συνδρομή του νηφάλιου στοχασμού οδηγεί σε υψηλούς δρόμους σοφίας. Η μεγάλη εορτή της (τα Παναθήναια) συμπίπτει χρονικά (περίπου) με τον μετέπειτα χριστιανικό Δεκαπενταύγουστο και τότε τιμάται η θεά με όλες τις ποιότητες και δράσεις της. 

- Ως Περίφρων (επινοητική, με φρόνηση), αναφέροντας ενδεικτικά μερικά μόνο από τα άφθονα προσωνύμια της,

- ως «Σαόπτολις» (αυτή που σώζει τις πόλεις),

- ως Νίκη (νικηφόρα),

- ως Θαρσώ (θαρραλέα),

- ως Πρόνοια (προνοητική, πρό + νοῦς),

- ως Λύτειρα (αυτή που λύει τα κακά),

- ως Μειλιχόβουλος (ευσπλαγχνική),

- ως Σθενιάς (με σθένος, με δύναμη),

- ως Πότνια (σεβαστή) είναι η ίδια θεά που λατρεύεται, με δέος και σεβασμό, στις μεγαλοπρεπείς θρησκευτικές τελετές των Αθηνών κατά την διάρκεια του αττικού μήνα «Ἑκατομβαιώνα» (15 Ιουλίου-15 Αυγούστου). Στο εορταστικό αποκορύφωμα του καλοκαιριού το πνεύμα της προβάλλει λαμπρό στην ολότητα του και αποθεώνεται. Είναι η «Μάκαιρα», αυτή που δεν αγγίζεται («μη») από τον θάνατο («κήρ»), γιατί λάμπει με την «ἀλήθεια» της και δεν αφήνει τίποτε (ἀ- στερητ.) να χαθεί στην λησμονιά («λήθη») του χρόνου. Ακόμη και καλά κρυμμένη πάντοτε αποκαλύπτεται. Κι αν ο Δημόκριτος παρατηρεί ότι «ἐτεῇ δὲ οὐδὲν οἶδμεν· ἐν βυθῷ γὰρ ἡ ἀληθείη», ο Θαλής αντιπαραβάλλει στοχαστικά πως «σοφώτατον χρόνος, ἀνευρίσκει γάρ τά πάντα, για να συμπληρώσει ενορατικά ο Σοφοκλής ότι «κανένα ψέμμα δεν αντέχει στον χρόνο", και να επιβεβαιώσει αποφασιστικά ο Μένανδρος πως «οὐδέν κρυπτόν ὑπό τον ἥλιον»· όλοι τους θεράποντες της Αθηνάς, της θεάς που οι οφθαλμοί απαστράπτοντες λάμπουν την σοφία της στο σκοτάδι του κόσμου («Γλαυκῶπις») ακαταπόνητα («Ἀτρυτώνη»), ποικιλόμορφα («Αἰολόμορφος»), θαρραλέα («Ἀλκήεσσα»), με αρμονία («Μεγάθυμος»), ενθουσιαστικά («Φιλένθεος»).

Ο τόπος της εδώ αντανάκλαση της θεϊκότητάς της.

Όπως ομολογεί αιώνες μετά ο Κωστής Παλαμάς:

Εδώ τα πάντα ευγενικά θεϊκά πλασμένα πάντα!

Πέρα γυαλίζ’ η θάλασσα κι είν’ απλωτή σαν κάμπος,

Κι εδώ είν’ η γη καμαρωτή σαν κυματούσα θάλασσα.

Εδώ κανείς ίσκιος βαρύς δεν κάθεται στα μάτια,

εδώ ψηλώματ’ άφταστα, περίσσιες πρασινάδες

δεν κρύβουν σε καμμιά μεριά τη γη,

δεν τη χαλούνε, απλά, σεμνά, προσεχτικά, γραφτή με το κοντύλι.

Κι ολόβαθος ο ουρανός και πλουμιστός τα βράδια

πάντα τα μάτια είναι μπροστά που τον αναζητάνε πάντα.

Εμορφάδ’ αρχοντική και μυστικά χυμένη

και δε θαμπώνεις τη ματιά, που την ψυχή φτερώνεις!

Η Αρμονία, νά, της Χρυσής Παφίας η θυγατέρα!

Η Αρμονία ξανθή ξανθή γεννήθηκ’ εδώ πέρα!

(Ο Ύμνος της Αθηνάς)

 

ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ,