Αρχαιολογικές επισκέψεις στις Κυκλάδες: Αφιέρωμα στη Μήλο - Μέρος 3ο

 

Αεροφωτογραφία της περιοχής της αρχαίας πόλης, άποψη από νότια
(Φωτογραφία: Κ. Ξενικάκης).

Η αρχαία πόλη της Μήλου

οἱ δὲ Μήλιοι Λακεδαιμονίων μέν εἰσιν ἂποικοι, 

τῶν δ’ Ἀθηναὶων οὐκ ἢθελον ὑπακούειν ὣσπερ οἱ ἂλλοι νησιῶται…

Θουκυδίδης, V.84.2

Το οικιστικό και διοικητικό κέντρο της Μήλου κατά τους ιστορικούς χρόνους ήταν η ομώνυμη αρχαία πόλη, η Αρχαία Μήλος, η οποία ιδρύθηκε από Δωριείς της Λακωνίας, σε στρατηγικής σημασίας θέση, δεσπόζουσα και εποπτεύουσα, στην ανατολική πλευρά της στενής εισόδου στον μεγάλο κόλπο του νησιού.

Με συνεχή κατοίκηση τουλάχιστον από τον 9ο/8ο αι. π.Χ. έως τον 6ο/7ο αι. μ.Χ., η πόλη γνώρισε μεγάλες περιόδους ακμής και ευημερίας στη διάρκεια του υπερχιλιετούς βίου της. Δραματικός σταθμός στην ιστορία της υπήρξε ο αφανισμός της από τους Αθηναίους το 416 π.Χ. και η εγκατάσταση Αθηναίων κληρούχων, μέχρι τον επαναπατρισμό όσων από τους κατοίκους της επέζησαν στις αρχές του 4ου αι. π.Χ. 

Τοπογραφικό σχέδιο της αρχαίας πόλης της Μήλου. (Μ. Μπία, κατά J.F. Cherry - B.A. Sparkes στο C. Renfrew - M. Wagstaff (επιμ.), An Island Polity: the archaeology of exploitation in Melos, Cambridge 1982).

Χάρτης της Μήλου. G.-A. Olivier, Voyage dans l΄ Empire Othoman, l΄ Égypte et la Perse, II, Paris 1807.
Ο Γάλλος G.-A. Olivier, φυσιοδίφης που ταξιδεύει στην Ανατολή με αποστολή του γαλλικού κράτους, φθάνει στη Μήλο το 1794 και επισκέπτεται την αρχαία πόλη, που την ανακαλύπτει τυχαία. Περιγράφει τα τείχη, ερείπια κτηρίων, δεξαμενών, λείψανα ναού στην κορυφή του λόφου του Προφήτη Ηλία και τους πολυάριθμους υπόγειους ταφικούς θαλάμους, επάνω και δίπλα από τους οποίους ζουν οι κάτοικοι της Τρυπητής. Οι ίδιοι του μιλούν για τα αντικείμενα που βρήκαν καταστρέφοντας τους τάφους, όμως δεν καταφέρνει να προμηθευτεί κανένα, επειδή, όπως του λένε, έχουν ήδη πουληθεί στους Ρώσους, στη διάρκεια του πολέμου με τους Τούρκους. Στον χάρτη του σημειώνεται, ίσως για πρώτη φορά, η θέση της αρχαίας πόλης με τη λέξη ruines (ερείπια) και του νεκροταφείου με τη λέξη sepultures (τάφοι).

Τα ερείπια της αρχαίας πόλης, του επινείου και των νεκροταφείων της απλώνονται σε μεγάλη έκταση, στους λόφους του Πυργιάντε και του Προφήτη Ηλία και στις κοιλάδες της Τραμυθιάς και του Κλήματος. Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και κινητά ευρήματα έχουν οδηγήσει στην υπόθεση ότι η αγορά, το κέντρο της δημόσιας ζωής, βρισκόταν στο πλάτωμα ανάμεσα στα δύο υψώματα. Τμήματα των άλλοτε ισχυρών και επιβλητικών τειχών, τα οποία οχύρωναν την πόλη περικλείοντας τους δύο λόφους, είναι σήμερα ορατά σε πολλά σημεία, κάποια μάλιστα στέκουν ακόμη σε μεγάλο ύψος. Εκτός των τειχών, στα ανατολικά της πόλης, εκτείνεται η νεκρόπολη, τμήμα της οποίας αποτελούν οι Κατακόμβες, το υπόγειο κοιμητήριο των πρώτων χριστιανών.

Η εικόνα που έχουμε σήμερα για την αρχαία Μήλο είναι αποσπασματική, καθώς δεν έχει γίνει συστηματική αρχαιολογική έρευνα, παρά μόνο λιγοστές ανασκαφές που έχουν φέρει στο φως  μεμονωμένα κατάλοιπα από τις ύστερες περιόδους της ζωής της, στα ρωμαϊκά (1ος-4ος αι. μ.Χ) και τα πρωτοβυζαντινά χρόνια (4ος-7ος αι. μ.Χ). Στα ποικίλα κινητά ευρήματα από την περιοχή –στην πλειονότητά τους τυχαία ευρήματα ή προϊόντα λαθραίων ανασκαφών– περιλαμβάνονται σημαντικά έργα γλυπτικής, κεραμικής και μικροτεχνίας, πολλά από τα οποία κοσμούν μουσεία και συλλογές του εξωτερικού. 

Η αρχαία πόλη και το λιμάνι της δεν κατοικήθηκαν αφότου εγκαταλείφθηκαν. Οι μεταγενέστεροι οικισμοί που ιδρύθηκαν στην περιοχή –πρώτα το Κάστρο (μέσα 13ου/αρχές 14ου αι.) και πολύ αργότερα (β΄ μισό 18ου αιώνα) η Πλάκα και η Τρυπητή– κρατήθηκαν έξω από τα τείχη της. Στο παραθαλάσσιο Κλήμα τα χαρακτηριστικά «σύρματα» των ψαράδων όρισαν την ακτογραμμή στον όρμο που κάποτε υπήρξε το λιμάνι της, καλυμμένο σήμερα σε μεγάλο μέρος του από τις προσχώσεις της κοιλάδας και βυθισμένο στη θάλασσα.  

Τμήμα του οχυρωματικού τείχους και του κυκλικού πύργου που προστάτευε την ανατολική πύλη της αρχαίας πόλης. Το μεικτό σύστημα τοιχοποιίας υποδεικνύει μετασκευές και ενισχύσεις στο αρχικό τείχος, που φαίνεται να ανήκει στην αρχαϊκή εποχή.

Κλήμα. Κατάλοιπα κττηριακού συγκροτήματος ρωμαϊκών-πρωτοβυζαντινών χρόνων που αποκαλύφθηκαν σε σωστική ανασκαφή.

Ταφή ρωμαϊκών χρόνων, από το δυτικό νεκροταφείο της αρχαίας πόλης που εντοπίστηκε πρόσφατα σε σωστική ανασκαφή στην Τραμυθιά (ανασκαφή σε εξέλιξη).

Ερμαϊκή μαρμάρινη στήλη του ιεροφάντη Μάριου Τρόφιμου. Βρέθηκε στη λεγόμενη «Αίθουσα των Μυστών», μεγάλο κτήριο με ψηφιδωτό δάπεδο και κιονοστοιχία στις μακρές πλευρές, χώρο συγκέντρωσης των Μυστών του Διονύσου (το κτήριο ανασκάφηκε στο τέλος του 19ου αιώνα και πολύ αργότερα επιχωματώθηκε εκ νέου, για λόγους προστασίας). Ο γενειοφόρος άνδρας που απεικονίζεται, στεφανωμένος με στεφάνι από φύλλα κισσού και λουλούδια και με ζωσμένη δορά πάνθηρα, είναι ο Μάριος Τρόφιμος, ιερέας του Διονύσου Τριετηρικού, προς τιμήν του οποίου οι μύστες ανέθεσαν τη στήλη, όπως αναφέρει η επιγραφή στο κάτω τμήμα της. Τέλη 2ου-αρχές 3ου αι. μ.Χ.

Ανάγλυφο με παράσταση «νεκρόδειπνου», από την Τρυπητή. Γύρω στο 400 π.Χ. (Φωτογραφία: Η. Ηλιάδης). 

Επιτύμβια στήλη από τραχίτη λίθο. Το όνομα και το πατρώνυμο της νεκρής είναι χαραγμένα στοιχηδόν σε οριζόντιους εγχάρακτους οδηγούς. 5ος αι. π.Χ. (πριν από το 416 π.Χ.). 

Όπως είναι φυσικό, τα ερείπια αποτέλεσαν για τους νεότερους κατοίκους εύκολη και ανεξάντλητη πηγή οικοδομικού υλικού. Σπίτια και εκκλησίες κτίστηκαν με καλοδουλεμένες πέτρες, τα κάθε λογής μάρμαρα παρείχαν την πρώτη ύλη για την παραγωγή ασβέστη, υπόγειοι ταφικοί θάλαμοι μετατράπηκαν σε αχυρώνες, στάβλους, κελάρια, αποθήκες ή δεξαμενές και μεγάλο μέρος της περιοχής διαμορφώθηκε σε καλλιεργήσιμα χωράφια και σε χώρους βοσκής. 

Η συστηματική αναζήτηση οικοδομικού υλικού φέρνει στο φως πλήθος ευρημάτων αλλά και πλούσια κτερισμένους τάφους. Η παρουσία πολλών ξένων στο πολυσύχναστο λιμάνι της Μήλου, κάνει τα αρχαία περιζήτητα, συντελεί στη διάδοση της φήμης τους και ευνοεί την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα.

Διαβάστε εδώ το 1ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων για την Μήλο.

Διαβάστε εδώ το 2ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων για την Μήλο.

Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων