Σαράντος Καργάκος: «Ο Αλέξανδρος ζει μέσα στα όνειρα των λαών»

 

Απόσπασμα από την ομιλία του συγγραφέα στην παρουσίαση του έργου του Κώστα Παπαϊωάννου, Η κληρονομιά του Αλέξανδρου, στον πολυχώρο «Ρήγας Βελεστινλής», στις 20 Νοεμβρίου 2014.

Από τους Έλληνες διανοητές εξακολουθώ να εκτιμώ τον Κώστα Παπαϊωάννου, για τη βαθιά και ευαίσθητη πνευματικότητά του, για την ευρύτητα του γνωστικού του πεδίου, για τη γλαφυρότητα της γραφής του. Εκφράζεται με ένα ευμαρές λεξιλόγιο, αλλά λεξιλόγιο που είναι σαφές και προσιτό στο αναγνωστικό κοινό. Από ένα σημείο μπορεί να βλέπει μακρά και παντού. Τον Αλέξανδρο δεν τον περιορίζει στα δικά μας αλλά τον προεκτείνει στη μεγάλη έκταση της οικουμενικότητας. (…)

Όποιος διαβάσει [το βιβλίο] προσεκτικά, ίσως να παραξενευτεί. Τί σχέση έχει ο Αλέξανδρος με όλα αυτά; Διότι το βιβλίο φτάνει να θίξει πτυχές της ινδικής τέχνης, της ιρακινής τέχνης, της κουρδικής τέχνης, να μπει στο Βυζάντιο και να προεκταθεί σε βάθος χρόνου. Αυτό μόνο με μία προσεκτική μελέτη μπορεί να οργανωθεί. Να πω το εξής: κάποτε στην Αμερική, ο Αλέξανδρος εθεωρείτο ο σημαντικότερος άνθρωπος που εμφανίστηκε στην παγκόσμια ιστορία μετά το Χριστό και το Ναπολέοντα. Ευτυχώς που η ιστοριομάθεια των Αμερικανών έφτασε ως το σημείο αυτό. Διερωτώμαι, αν η Αμερική διέθετε έναν Αλέξανδρο, σε ποιο σημείο θα είχε φτάσει η μυθοπλασία της, που έτσι κι αλλιώς, λειτουργεί πολλαπλώς. Κι εμείς μεγαλώσαμε με τη μυθοπλασία της Αμερικής, με τους ήρωες του πιστολιού, του σπαθιού, τους ήρωες του «Ουέστ».

Ο Αλέξανδρος είναι μία ζώσα παρουσία σε μια έκταση εβδομήντα δύο χωρών, από την Ισλανδία ως την Ιάβα. Μπορεί εμείς να μην τον έχουμε τιμήσει: στα ανθολόγια που έχουμε στα σχολεία δε βρήκα πουθενά έστω ένα ποίημα αφιερωμένο στον Αλέξανδρο. Στα Σκόπια, τα ποιήματα αφιερωμένα στον Αλέξανδρο απαρτίζουν έναν ολόκληρο τόμο. Οι Ασιάτες, κυρίως οι Ιρανοί, τον έχουν τιμήσει με τις πιο αξιόλογες ποιητικές τους συνθέσεις. Βεβαίως, δεν θα πω ότι ο Αλέξανδρος είναι άγνωστος στην ελληνική ψυχή. Χάρις στη Φυλλάδα, χάρις στο θίασο των σκιών που διέσωσε, περισσότερο από κάθε τι, την παράδοση του Αλεξάνδρου με το περίφημο εκείνο έργο, που όλοι έχουν δει, για το «καταραμένο φίδι». Η Χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή είχε σαν κεντρικό σημείο τη μορφή του Αλέξανδρου. Επιπλέον, ασχολούμενος χρόνια με την ελληνική επανάσταση, βρήκα τούτο το εντυπωσιακό: τουλάχιστον εκατό αγωνιστές και πολιτικοί είχαν το όνομα «Αλέξανδρος» (Α. Υψηλάντης, Α. Μαυροκορδάτος κ.ο.κ.) ή ένα επώνυμο παράγωγό του (Αλεξανδράτος, Αλεξανδρίδης κ.ο.κ.).

Έχω ταξιδέψει σε σχεδόν όλα τα μέρη όπου πάτησε ο Αλέξανδρος με το στρατό του (…). Στα ταξίδια μου αυτά δεν είδα μόνο τα πολιτικά ήθη. Είδα να ζουν ως σήμερα τα πολιτιστικά ήθη. Όχι στη μορφή που ήταν τον καιρό του Αλέξανδρου, μα σε μία αλλοτροπική μορφή, σε μια έκφραση που δεν θα είχε εμφανιστεί χωρίς την παρουσία του Αλέξανδρου.

Οι λαοί είδαν τον Αλέξανδρο όχι ως υπαρκτό πρόσωπο, αλλά σαν ένα φωτεινό μετέωρο. Οι λαοί της Ασίας τον είδαν σαν ένα σύννεφο που έβρεξε πολιτισμό, ιπποτισμό, αλλά κι έναν ιδιαίτερο ερωτισμό. Δεν είναι μόνο ήρωας πολεμικών κατορθωμάτων, αλλά και ερωτικών κατορθωμάτων. Κι ενώ πίστευα και πιστεύω ότι ο τάφος του βρίσκεται στη Μακεδονία, τώρα που τον πλησιάσαμε, ειλικρινά δεν θα ήθελα να βρεθεί, φοβούμενος ότι η επιστήμη θα αλλάξει την εικόνα που έχουν φτιάξει στην ψυχή τους οι λαοί της Γης. (…)

Στις χώρες του Καυκάσου

Πρόσφατα, επέστρεψα από τη Γεωργία, το Αζερμπαϊτζάν και το Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ υπάρχει η πόλη Τιγρανοκερτά, μία από τις τέσσερεις πόλεις που έφτιαξε ο Τιγράνης, εκεί που έγιναν φοβερές μάχες προ ετών. Είναι εντυπωσιακό, μέσα στα αρχαιολογικά ευρήματα, να βλέπει κανείς τη μορφή του Αλέξανδρου ή να βλέπει ονόματα επιγόνων του. Το ίδιο μπορεί να παρατηρήσει κανείς και σε ένα κάστρο-μουσείο στο Μπατούμι, όπου κι εκεί η παρουσία του Αλέξανδρου είναι εμφανής. Ο Αλέξανδρος, ωστόσο, δεν έφτασε ως εκεί. Δεν πήγε ούτε στη Γεωργία, ούτε στο Αζερμπαϊτζάν, ούτε στην Αρμενία. Στην Αρμενία έστειλε ένα στρατηγό του, τον Μένωνα, αλλά οι Αρμένιοι έκριναν σκόπιμο να τον θανατώσουν, φοβούμενοι φορολογική επιδρομή. Όμως, η Αρμενία, όπως όλη η περιοχή της Υπερκαυκασίας, εντάχθηκε στην Αυτοκρατορία. Και πολιτιστικά εντάχθηκε στην αλεξανδρινή πολιτιστική επικράτεια, που έζησε ως τα έσχατα χρόνια.

Ο Παπαϊωάννου δεν φοβάται μην τον πουν εθνικιστή και γράφει ότι, επί χίλια εξακόσια χρόνια, η ελληνική ήταν η πιο διαδεδομένη γλώσσα σε όλη την Ανατολή. Ένα περιστατικό μόνο θα σας διηγηθώ: παιζόταν, κοντά στο Ερεβάν, μία θεατρική παράσταση, ήταν οι Βάκχες του Ευριπίδη και, την ώρα εκείνη, κάποιος έφερε το κομμένο κεφάλι του Κράσου, εκείνου του Ρωμαίου, του πάμπλουτου, του φιλάργυρου, ο οποίος δέχτηκε να λάβει μέρος στην εκστρατεία γιατί πίστευε ότι με τη λεηλασία θα γίνει ακόμα πλουσιότερος, αλλά ηττήθηκε και του πήραν το κεφάλι. Την ώρα της παραστάσεως, το κεφάλι φέρθηκε στη σκηνή και το έβαλαν επάνω σε ένα κοντάρι και έδειξαν αντί για το κεφάλι του Περσέα, το κεφάλι του Κράσου (…). Διερωτάται κανείς, σε μία τόσο μακρινή εποχή, ανεβαίναν έργα σε γλώσσα ελληνική; Εάν δεν υπήρχε η παρουσία του Αλέξανδρου, θα υπήρχαν αυτές οι παραστάσεις;

Στο Γκόρι της Γεωργίας – τη γενέτειρα του Στάλιν – συνάντησα ένα γιγαντόσωμο Έλληνα, γέννημα-θρέμα της περιοχής από πάππου προς πάππο, που μιλούσε άπταιστα ελληνικά. Το ρώτησαν, λοιπόν, κάποιοι αν ήταν πρόσφυγας. Τους αποκρίθηκε: «Όχι. Είμαι ιθαγενής. Βρίσκομαι εδώ, στην Κολχίδα, που κάποτε ήταν επαρχία του Αλέξανδρου».

Είχα, επίσης, τη χαρά να επισκεφθώ είκοσι καστρομονάστηρα της Γεωργίας και της Αρμενίας. Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, βρίσκει κανείς παντού την καλλιτεχνική αύρα που άφησε το πέρασμα του Αλέξανδρου και των διαδόχων του στην Ασία. Σ’ ένα μέρος έξω από το Ερεβάν, βρήκαμε έναν αρχαίο ναό, που ήταν λες και φτιάχτηκε εδώ, στον ελληνικό χώρο.

Τα ίχνη είναι έντονα και σήμερα στις πολιτιστικές εκφράσεις. Στο μουσείο χειρογράφων του Ερεβάν, που είχε κατασκευαστεί από τα χρόνια των σοβιετικών, ένα καταπληκτικό κτίσμα, φυλάσσονται αρμενικά χειρόγραφα παλαιότατης εποχής – απαγορεύεται αυστηρά η φωτογράφησή τους. Αλλά ξέρετε, ο Αλέξανδρος είναι διαβατήριο. Λοιπόν, επικαλούμενος το όνομα του Αλέξανδρου, μου έδωσαν την άδεια να φωτογραφίσω δύο χειρόγραφα. Το ένα ήταν ένα αρμενικό χειρόγραφο του 16ου αιώνα, στηριγμένο όμως σε παλαιότερο χειρόγραφο του 5ου αιώνα, προοριζόμενο για μαθητές, και το οποίο εικονίζει τον Αλέξανδρο μαχόμενο. Φυσικά, με τον τρόπο που τον βλέπουν οι Ασιάτες. Επίσης, μπόρεσα και πήρα μία ακόμα φωτογραφία που παρουσιάζει τον Αλέξανδρο να μάχεται με τον τρόπο που τον έβλεπαν οι Άραβες, καθώς το χειρόγραφο αυτό ήταν αραβικό.

Σε μία πολύ γνωστή πόλη, την Αλεξανδρούπολη – Αλεξαντροπόλ, που εκείνη τη περίοδο ονομαζόταν Λενινακέρντ – έμεινα σε ένα ξενοδοχείο το οποίο είχε κατάλοιπα της τσαρικής εποχής. Τεράστιες σκάλες, επιχρυσωμένη διακόσμηση, κ.ο.κ. Κατεβαίνοντας τις σκάλες, αντίκρισα ένα ανάγλυφο, το οποίο απεικόνιζε έναν πολεμιστή με ενδυμασία ελληνοφανή, να τον υποδέχονται εκπρόσωποι διαφόρων λαών. Ρωτώντας περί τίνος επρόκειτο, μου αποκρίθηκαν ότι επρόκειτο για την υποδοχή του Αλέξανδρου. Ποιοι ήταν, όμως, επί της υποδοχής; Καθώς μου είπαν, ήταν Αρμένιοι, Ιρανοί και Ρωμαίοι στρατιωτικοί. Πώς γίνεται να υποδέχονται στην Ασία τον Αλέξανδρο Ρωμαίοι στρατιωτικοί; Η λογική του πράγματος είναι αντίστοιχη με αυτή του θιάσου τον σκιών, όπου ο Αλέξανδρος, προκειμένου να σκοτώσει το θηρίο, επικαλείται την Παναγία. 

Η αναζήτηση από τον Αλέξανδρο της πηγής με το αθάνατο νερό είναι από τους πιο γνωστούς μύθους. Σε όλες τις παραλλαγές ο Αλέξανδρος αποτυγχάνει να πιει το νερό της αθανασίας (κυρίως από λάθος της αδερφής του, που μεταμορφώνεται εν συνεχεία σε γοργόνα). Στην περσική εκδοχή του μύθου είναι οι προφήτες Ηλίας και Χιντρ που αποκρύπτουν από τον Αλέξανδρο την πηγή. Εδώ η σκηνή σε περσικό χειρόγραφο του 16ου αιώνα της «Ισκανταρ-νάμα» του Πέρση ποιητή Νιζαμί.

Στην Ινδία

Δύο μήνες νωρίτερα ήμουν στην Ινδία. Στο αρχαιολογικό μουσείο του Νέου Δελχί, μία αίθουσα είναι γεμάτη από ελληνο-ινδικά κειμήλια. Γνωρίζετε, πιθανόν, ότι υπάρχουν μορφές του Βούδα σε απολλώνειο τύπο και μερικές από τις μορφές αυτές έχουν έντονα τα χαρακτηριστικά του Αλέξανδρου. Όμως, εγώ περισσότερο πρόσεξα τα νομίσματα: ινδικά νομίσματα με ελληνικές επιγραφές, με ελληνικά ονόματα. Ένα, δε, από αυτά, που κατόρθωσα να το φωτογραφίσω, αναπαριστά τον Αλέξανδρο έφιππο επάνω στον Βουκεφάλα – αυτό το ηρωικό άλογο που θα πρέπει κάποτε να τιμηθεί – να επιτίθεται εναντίον του Πώρου, που αναπαρίσταται πάνω στον ελέφαντα. Ακούσατε, ίσως, για τον Μένανδρο. Ο Μένανδρος ήταν ένας Ελληνοϊνδός βασιλιάς, ο οποίος έφτασε εκεί όπου δεν έφτασε ο Αλέξανδρος – γιατί δεν το θέλησαν οι στρατιώτες του. Πέρασε στην ινδουιστική θρησκεία με το όνομα Μιλίνδας και ένα από τα σπουδαιότερα θεοσοφικά έργα των Ινδών είναι τα Ερωτήματα του Μιλίνδα [Μιλίντα Πάνχα]

Στην κεντρική Ασία

Προ διετίας βρέθηκα και στο Ουζμπεκιστάν. Υπάρχει ένα ιστορικό μουσείο το οποίο, κακώς τα ταξιδιωτικά μας γραφεία δεν το εντάσσουν μέσα στις προτάσεις τους. Εάν βρεθείτε στην Τασκένδη, να αναζητήσετε απαραιτήτως το ιστορικό μουσείο. Με δική μου πρωτοβουλία, κατορθώσαμε και πήγαμε και είδαμε μία ολόκληρη αίθουσα αφιερωμένη στον Αλέξανδρο και τον μεγάλο αντίπαλό του, τον Σπιταμένη. Στα όσα άφησαν ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοί του εκεί, το πιο συγκινητικό απ’ όλα ήταν ένα γλυπτό που αναπαριστά τρεις μορφές: τον κορυφαίο «ιατρό» της ουζμπέκικης παράδοσης, τον Αβερόη, μαζί με το Γαληνό και τον Ιπποκράτη. Όλα αυτά βγαίνουν μέσα από την παρουσία του Αλέξανδρου και της κληρονομιάς του στην Ασία.

Ένα ακόμα περιστατικό: ήξερα ότι στα παζάρια του Ουζμπεκιστάν υπήρχαν άνθρωποι οι οποίοι κατασκεύαζαν φιγούρες του Αλέξανδρου και της Ρωξάνης. Τους αναζήτησα. Βέβαια, εδώ και μερικά χρόνια, γίνεται μία προσπάθεια η επίσημη ιστορία του Ουζμπεκιστάν να ξεκινά από τον Ταμερλάνο, δηλαδή να αποκοπεί από την προηγούμενη περίοδο, είτε είναι σκυθική, παρθική, είτε ακόμα και αχαιμενική. Εν πάση περιπτώσει, συνάντησα έναν γέροντα γλύπτη με τον οποίο κουβέντιασα για τον Αλέξανδρο. Ρωτώντας τον πώς βλέπει τον Αλέξανδρο, μου έγνεψε προς τα πάνω, προς ένα μιναρέ. Κάτι πήγα να του πω αλλά, τότε, με σταμάτησε ο φίλος μου ο Δημήτρης Ερμόπουλος λέγοντάς μου: «μην του πεις για το πραγματικό ανάστημα του Αλέξανδρου. Θα του χαλάσεις το όνειρο». Ο Αλέξανδρος ζει μέσα στα όνειρα των λαών.

Στη Δύση

Ο Αλέξανδρος δεν πήγε στη Δύση. Ωστόσο, πλήθος αποτυπώματα της αόρατης παρουσίας του βρίσκει κανείς εκεί. Αφού ο Αλέξανδρος αναλήφθηκε στους ουρανούς, ήταν δυνατό να βρίσκεται παντού. Στο εξώφυλλο της παρούσας έκδοσης του έργου του Παπαϊωάννου απεικονίζεται το τεράστιο ψηφιδωτό που βρίσκεται στο δάπεδο του ναού του Οτράντο της Ιταλίας.

(…) Σε μία έκδοση ενός βιβλίου με τίτλο Η στρατηγική του Μεγάλου Αλεξάνδρου και του Φιλίππου, είχαν βάλει στο εξώφυλλο ένα ανάγλυφο που υπάρχει στο μουσείο του Μυστρά. Παριστάνει τον Αλέξανδρο ανερχόμενο εις τους ουρανούς. Που σημαίνει ότι ο Αλέξανδρος εξακολουθούσε να είναι μία παρουσία έντονη ως τη νεότερη εποχή.

Ο οιωνός για τον θάνατο του Αλέξανδρου (ένας αετός κυνηγάει ένα πεφταστέρι) και ο Αλέξανδρος στη νεκρική κλίνη. Μικρογραφίες από αρμενικό χειρόγραφο του 1544

Η οικουμενικότητα του Αλέξανδρου στο έργο του Παπαϊωάννου

Ο Κώστας Παπαϊωάννου, πέρα από την ιστορική και φιλοσοφική κατάρτιση, διέθετε και μία σπουδαία αισθητική παιδεία. Μας προσέφερει με τα κείμενά του αυτά, τους αναγκαίους κρίκους με τους οποίους συνδέονται οι πολιτικές και πολιτισμικές εκφράσεις των λαών, κατά τον χρόνο και κατά τόπους. Πώς δηλαδή, τούτος ο τόπος, η Ελλάδα, μπορεί να μεταφέρεται στα απώτερα βάθη της Ανατολής. Πώς γεννήθηκε η – κακώς κατ’ εμέ – ονομαζόμενη «βυζαντινή αυτοκρατορία». Κληρονομικά ήταν συνέχεια της ρωμαϊκής. Αλλά ουσιαστικά ήταν προέκταση και ανάπλαση των ελληνιστικών βασιλείων. Βεβαίως είχε θρήσκευμα χριστιανικό. Αλλά πώς θα γινόταν ο Χριστιανισμός οικουμενική θρησκεία χωρίς την παρουσία του Αλέξανδρου στην Ασία;

Ο Παπαϊωάννου αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο στη διάδοση της κοινής. Η ελληνιστική κοινή σχηματίστηκε στα μετά τον Αλέξανδρο χρόνια. (…) Ακόμη και μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού, ο Αλέξανδρος είναι ζώσα παρουσία. Γράφει στη σελίδα δέκα επτά ο Παπαϊωάννου, τα εξής:

Έξι αιώνες μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου, ένας Έλληνας από την Αίγυπτο, παίρνοντας το όνομα του Καλλισθένη, του συντρόφου του μεγάλου Μακεδόνα, συγκέντρωσε σε μια ενιαία αφήγηση όλους τους θρύλους που το όνομα του Αλεξάνδρου είχε απελευθερώσει στην ελληνιστική Ανατολή, μεταμορφώνοντας τον κατακτητή της Ασίας σε ένα είδος μάγου που έβγαινε από τις Χίλιες και μια νύχτες.

Οι ιστορικοί, φυσικά, έχουν [απορρίψει την εγκυρότητα του έργου αυτού] του Καλλισθένη ή ψευδο-Καλλισθένη. Αλλά για μένα, έχει μία τεράστια βαρύτητα, καθώς μας δείχνει τον Αλέξανδρο του μύθου, του θρύλου, των παραδόσεων και την επίδραση που μπορούσε να ασκεί εξακόσια χρόνια μετά τον θάνατό του. Μπορώ να σας πω ότι οι μύθοι του ψευδο-Καλλισθένη διέδωσαν τον Αλέξανδρο πολύ περισσότερο απ’ ότι τον διέδωσε ο ιστοριογράφος Αρριανός. Τα έργα του Αρριανού και του Πλουτάρχου είναι πολύτιμα για τους ιστορικούς. Αλλά για τους λαούς, τροφή ψυχής είναι ο Βίος του Αλεξάνδρου του Μακεδόνος του ψευδο-Καλλισθένη. Ξέρουμε [για παράδειγμα], από μαρτυρίες, ότι όταν οι ναύτες αντιμετώπιζαν δυσχέρειες στη θάλασσα, έβαζαν το γραμματικό του πλοίου να τους διαβάσει ιστορίες από τη Φυλλάδα του Αλέξανδρου. Από τον ψευδο-Καλλισθένη εμπνεύστηκαν μεγάλοι ποιητές.

Κάποιοι νεότεροι, που θηλάζουν πνευματικό γάλα Αμερικής, αντιμετωπίζουν τον Αλέξανδρο ως ιμπεριαλιστή, σφαγέα λαών και καταστροφέα ναών. Προφανώς κοιτούν τα πορτρέτα των δικών τους πολιτικών. Οι λαοί της Ανατολής τον βλέπουν σαν ελευθερωτή και δεν το θεωρούν ντροπή να αποκαλούνται απόγονοί του. (…)

Θα κλείσω με ένα περιστατικό. Κάποτε στην Ιάβα, ήθελα να επισκεφθώ έναν περίφημο βουδιστικό ναό. Βρήκα, λοιπόν, έναν ξεναγό που με περιήγησε και αφού έμαθε ότι είμαι Έλληνας, μου λέει: «Έλα να σου δείξω κάτι που έχουμε εμείς και το δείχνουμε σε πολλούς». Τι ήταν αυτό; Ο «τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου»! Τον είδα, λοιπόν, εις την Ιάβα τον τάφο του Αλέξανδρου… Πόσο δίκιο μπορεί να είχε λοιπόν ο Σουχάρτο που υποστήριζε ότι μπορεί να είναι κι αυτός απόγονος του Μεγάλου Αλεξάνδρου! (…)

Ο Αλέξανδρος συνεπώς είναι παρόν. Σε χρόνους παλαιούς, όταν η καταιγίδα έδερνε τα βουνά, οι τσοπάνηδες απεύθυναν δέηση στην αδελφή του Αλέξανδρου, την Κυρά Καλώ, τη βασίλισσα των νεράιδων, και της έλεγαν: «Κυρά Καλώ, πες του αδελφού σου του Αλέξανδρου να μη μας κάνει κακό»! Η παρουσία του Αλέξανδρου είναι πάντοτε ευεργετική για τη χώρα μας.

Άρδην τ. 113