Σωκράτης ο Μεγάλος Επαναστάτης

 

  Ο Σωκράτης, με την ιδιόρρυθμη προσωπικότητά του και τον εντελώς νέο φιλοσοφικό τρόπο του, αποτελεί σταθμό στην ιστορία της φιλοσοφίας.

Η σωκρατική σκέψη είναι ένας από τους σημαντικότερους σταθμούς στην ιστορία της φιλοσοφίας. Με αυτήν κλείνει ένας κύκλος και ανοίγει ένας άλλος. Γι΄αυτό η ελληνική φιλοσοφία χωρίζεται σε προσωκρατική και μετασωκρατική. Η προσωκρατική φιλοσοφία περιέχει μεγάλη δόση δογματισμού, καθώς αποτελεί ένα ενδιάμεσο στάδιο που επιτρέπει τη μετάβαση από τη μυθική σκέψη στην ορθολογιστική.

Ο Σωκράτης ανταποκρίθηκε με μεγάλη συνέπεια στα αιτήματα της ανθρωπολογικής κατεύθυνσης, την οποία είχε πάρει η ελληνική επιστήμη, μετατοπίζοντας το κέντρο του ενδιαφέροντός της από τη γνώση της φύσης στον άνθρωπο και τις εσωτερικές δραστηριότητές του, ενώ ταυτόχρονα έχανε τον καθαρά θεωρητικό χαρακτήρα της, αποκτώντας κυρίως πρακτική σημασία. Με το Σωκράτη έχουμε μία νέα αρχή της φιλοσοφίας. Είναι κατά συνέπεια ο πρώτος φιλόσοφος, με τη σημερινή έννοια της λέξης, την έννοια της αναζήτησης.

Γεννήθηκε στην Αθήνα (469-399 π.Χ.) σε μία εποχή που το ελληνικό έθνος, έχοντας περάσει μέσα από σκληρούς εξωτερικούς και εσωτερικούς αγώνες, έχει χάσει την πίστη στην παράδοση και αναζητά απαντήσεις στα ερωτήματα της καθημερινής ζωής. Καθώς η παρακμή του ελληνικού πολιτισμού άρχιζε να εκδηλώνεται, η φιλοσοφική επανάσταση του Σωκράτη γεννιέται ως μία ανάγκη ηθικής συνειδητότητας τη στιγμή που η θρησκευτική πίστη και τα παλαιά ήθη είχαν κλονιστεί και η εποχή της αδιαμφισβήτητης αποδοχής των καθιερωμένων είχε πια περάσει. Ο Σωκράτης ασχολήθηκε με το στοιχείο εκείνο που είχε αποφασιστική σημασία για τον πολιτισμό της εποχής του: την ηθική, πολιτική και κοινωνική σπουδαιότητα της γνώσης και της επιστήμης.

Απέναντι στους Σοφιστές που είχαν τοποθετήσει τον άνθρωπο και τις προσωπικές του επιδιώξεις στο επίκεντρο της δραστηριότητάς τους, ο Σωκράτης αναζήτησε τη ΜΙΑ καθολικά έγκυρη αλήθεια, το καθαυτό δίκαιο και αληθινό πέρα από τις προσωπικές απόψεις που ο καθένας μπορεί να υποστηρίζει. Έτσι, αν και ο Σωκράτης πραγματευόταν τα ίδια προβλήματα με τους σοφιστές, ενώ οι σοφιστές έπεσαν σ΄ ένα σκεπτικισμό που τους οδήγησε σε μία άγονη δραστηριότητα και ακόμη πρόσφεραν επιχειρήματα στην αυθαιρεσία και την αναρχία, ο Σωκράτης μ΄ ένα καθαρό και υγιές κριτήριο βρήκε ξανά τα ιδανικά της ηθικότητας και της πίστης στο Λόγο

Οι μαρτυρίες που έχουμε μας δίνουν μία σαφή εικόνα της προσωπικότητάς του. Ο Σωκράτης παρουσιάζεται ως ένας απλός άνθρωπος του λαού, γιος του αγαλματοποιού Σωφρονίσκου και της μαίας Φαιναρέτης. Αρχικά ασχολήθηκε με τη γλυπτική, εξασκώντας το επάγγελμα του πατέρα του. Δεν ήταν πολυμαθής, δεν ανήκε σε καμία σχολή, ούτε ήταν οπαδός κανενός. Δεν είχε σχέση με καμία από τις γνωστές σχολές Μυστηρίων της εποχής. Ήταν πραγματικά ο φιλόσοφος της καθημερινής ζωής. Μιλούσε στην Αγορά, συγκεντρώνοντας γύρω του τους πιο αξιόλογους νέους, οι οποίοι τον σέβονταν ως δάσκαλο της αρετής. Θεωρούσε ως αποστολή του το να επιδοθεί πλήρως στην αναζήτηση της Αλήθειας και να διαπαιδαγωγήσει τον εαυτό του και τους συμπολίτες του στην αυτογνωσία και τον αυτοέλεγχο. Το «γνώθι σ’ αυτόν» έγινε το έμβλημα της διδασκαλίας του. Όπως μας τον παρουσιάζει ο Πλάτωνας για το Σωκράτη, στην «Απολογία» καμία άλλη λειτουργία, δεν ήταν ανώτερη από αυτήν που είχε δεχτεί από τους θεούς, γι΄αυτό προσπάθησε να την εκτελέσει με τη μεγαλύτερη πιστότητα, παραμελώντας τα δικά του.

Η μεγάλη αξία της φιλοσοφίας του Σωκράτη έγκειται στην ηθική σφαίρα της ζωής. Η πρακτική αξιοσύνη του ατόμου βρίσκεται στη γνώση του. Η γνώση (επιστήμη) είναι το θεμέλιο όλων των αρετών και η αυτογνωσία είναι το κοινό γνώρισμα όλων. Η αρετή, για το Σωκράτη, είναι γνώση και ιδιαίτερα γνώση του αγαθού. Το λάθος είναι έλλειψη γνώσης. Με τη διαλεκτική του απέδειξε ότι ο ηθικός βίος ,η αδιάκοπη προσπάθεια του ανθρώπου για την ηθική βελτίωσή το, η συμμετοχή του σε κάθε καλό και ωραίο είναι ο μοναδικός τρόπος για να πετύχει κανείς τη διαρκή ευδαιμονία. Ο Σωκράτης ταύτισε την ευδαιμονία με την ηθική τελειοποίηση του ανθρώπου. Γι’αυτόν η ευδαιμονία είναι αναγκαία συνέπεια της αρετής. Ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει τη γνώση που οδηγεί στην ευδαιμονία με τη φιλοσοφία, δηλαδή τη συνεχόμενη εξέταση του εαυτού του, των άλλων, καθώς και των συνθηκών της ανθρώπινης ζωής. Καμία αρετή δεν τόνιζε τόσο πολύ όσο την αρετή της αυτοκυριαρχίας, εκφράζοντάς την με την ίδια του τη ζωή. Δίκαια θεωρείται ιδρυτής της ηθικής επιστήμης.

Η μέθοδος διδασκαλίας του Σωκράτη βασιζόταν στο διάλογο, τη ζωντανή ανταλλαγή στοχασμών με σκοπό να βρεθεί ο δρόμος προς το Λόγο, προς την αλήθεια. Ήταν πρόθυμος να αρχίσει διάλογο με τον καθένα που ήθελε να συζητήσει μαζί του. Παρουσιαζόταν σαν κάποιος που επιθυμεί να μάθει και με τις κατάλληλες ερωτήσεις αποσπούσε από το συνομιλητή του τη γνώμη του και ξεσκέπαζε τα αδύνατα σημεία της. Τελικά οδηγούσε το συνομιλητή του στο να συνειδητοποιήσει ότι η επίγνωση της άγνοιάς του, είναι η αρχή κάθε γνώσης («εν οίδα ότι ουδέν οίδα»).

Για τον Σωκράτη η διαφορά ανάμεσα στο σοφό και τον αμαθή βρίσκεται στο ότι ο σοφός γνωρίζει την ατέλεια της γνώσης του και θέλει να μάθει, ενώ ο αμαθής νομίζει ότι γνωρίζει και θεωρεί τον εαυτό ικανό να εκφέρει γνώμη για οτιδήποτε. Στη συνέχεια οδηγούσε το συνομιλητή του, βήμα προς βήμα, μέσα από ένα σύστημα αλυσιδωτών ερωτήσεων-απαντήσεων, στο να ανακαλύψει και να εκφράσει εκείνο που βρισκόταν μέσα του σε λανθάνουσα κατάσταση.

Ο διάλογος είχε σαν σκοπό να αφαιρέσει τα πέπλα της άγνοιας, αλλά αυτή η «νοητική κάθαρση» δεν ήταν δυνατή χωρίς μία στάση πνευματικής ταπεινότητας, προκειμένου να εγκαταλείψει κανείς τις ψεύτικες πεποιθήσεις μπροστά στη σαφήνεια του αληθινού.  Αυτή την τέχνη «γέννησης» των ψυχών ο Σωκράτης την ονόμαζε μαιευτική, καθώς μέσω αυτής η γνώση εκμαιεύεται ως ουσία που κρύβει μέσα του ο άνθρωπος. Η προετοιμασία με την οποία ξεκινούσε η μαιευτική, ήταν η ειρωνεία. Πίστευε όμως ότι υπάρχουν καταστάσεις που η γνώση, μόνη της, δεν είναι αρκετή για να οδηγήσει στη σωστή απόφαση. Σε τέτοιες περιπτώσεις άκουγε μέσα του το «δαιμόνιο», μία συμβουλευτική φωνή, που τον απέτρεπε τις περισσότερες φορές.

Αν και ο ίδιος διαμόρφωσε ιστορικούς και φιλοσόφους πολιτικούς, θεωρούσε ότι το να δράσει ο ίδιος σε αυτά τα πεδία ήταν κάτι που απείχε πολύ από τις πνευματικές φιλοδοξίες του και θα του αφαιρούσε χρόνο από το έργο του. Γίνεται έτσι ηγέτης μιας αριστοκρατίας του πνεύματος, πράγμα που τον έφερε σε σύγκρουση με τους δημοκρατικούς που ήταν τότε στην εξουσία.

Οι προσωπικές αντιζηλίες, σε συνδυασμό με την παρανόηση της διδασκαλίας του, τον οδήγησαν στο δικαστήριο. Η αυστηρή νομιμοφροσύνη του τον έκανε να απαξιώσει να συνεχίσει τη ζωή του ξεφεύγοντας από μία άδικη δικαστική απόφαση. Δίδασκε ότι είναι προτιμότερο κάποιος να αδικείται παρά να αδικεί. Αν και είχε τη δυνατότητα να δραπετεύσει επέλεξε να πεθάνει πίνοντας το κώνειο. Έτσι επικύρωσε, όπως με τη ζωή, εξίσου και με το θάνατο του, την ηθική διδασκαλία του, ότι το αληθινό περιεχόμενο της ζωής συνίσταται στην ευπραξία, δηλαδή στην αδιάλειπτη τέλεση δίκαιων πράξεων.

Καταδικάστηκε σε θάνατο, αυτό όμως συντέλεσε όσο τίποτε άλλο στη μεγάλη του δόξα. Το μεγαλείο του Σωκράτη βρίσκεται στο ότι η ζωή και η διδαχή του ήταν το ίδιο πράγμα.

Αν και ο ίδιος δεν ίδρυσε σχολή, η φιλοσοφία του αναπτύχθηκε από τους μαθητές του προς διαφορες κατευθύνσεις, και η ηθική διδασκαλία του αποτέλεσε τη ρίζα που έθρεψε σημαντικά φιλοσοφικά συστήματα στην ιστορία της φιλοσοφίας. Ο Σωκράτης σημάδεψε όχι μόνο την ελληνική φιλοσοφία, αλλά ολόκληρη τη δυτική φιλοσοφία, γιατί εκείνος έβαλε τη βάση της Ηθικής και της Διαλεκτικής.

Ας μην ξεχάσουμε το πόσο ο Πλάτωνας, ένας από τους σημαντικότερους μαθητές του, επηρεάστηκε από το δάσκαλό του, τον οποίο έλαβε ως πρότυπο και τον έκανε αθάνατο μέσα από τα έργα του, βάζοντάς τον να μιλά για έναν ολόκληρο κόσμο σοφίας. 

Πηγή: nea-acropoli.gr