Ο Μορφέας, οι Όνειροι, ο Όνειρος, και τα όνειρα

  Του Γιώργου Λεκάκη

Ο Ὄνειρος ήταν ο θεός των ονείρων – βλ. Ομ. Ἰλ. Β. 6 κἑξ. 

Ο δε Μορφέας[1] έστελνε προειδοποιήσεις και προφητείες σε όσους κοιμόντουσαν σε ιερά και ναούς. Θεός του Ύπνου και του Ονειρου. Οι θεοί επισκέπτονταν σωματικά τους ονειροπόλους, όπου έμπαιναν από μια μικρή τρύπα (κλειδαρότρυπα), και έβγαιναν με τον ίδιο τρόπο, όταν έδιναν το θείο μήνυμα.

Ο Μορφεύς έδινε μορφή στο όνειρο. Μπορούσε να πάρει κατά βούληση οποιαδήποτε μορφή, να μιμηθεί με απόλυτη ακρίβεια κάθε φωνή και το ύφος κάθε ομιλίας (λέγοντας τις πιο συνηθισμένες λέξεις καθ' ενός), να φορά τα φορέματα καθ' ενός, κλπ. Ήταν ένας από τους 1.000 υιούς του Ύπνου, ή ένας από τους αδελφούς του.

Μητέρα του:

        - η Νυξ ή ήταν γιαγιά του – βλ. Ησίοδος. Γι’ αυτό και το μαύρο χρώμα (ως χρώμα της νύχτας και της λήθης) ήταν το σύμβολό του. Φορούσε μαύρα ρούχα, με ασημένια αστέρια διάσπαρτα σε αυτά.

        - ή η Πασιθέα.

        - ή η Αγλαΐα, κόρη του Δία και της Ευρυνόμης, μιας από τις τρεις Χάριτες, συντρόφους της Αφροδίτης.

Οι αγγελιαφόροι και συνεργάτες ΜΟΡΦΕΑΣ και ΙΡΙΣ.

Του Pierre-Narcisse Guérin (έργο του 1811). Μουσείο Hermitage.

Βοηθοί / υπηρέτες του, οι Όνειροι, όπως ο Ίκελος / Φοβήτωρ[*] (υιός του Ερέβους, έφερνε ζωικές μορφές) και ο Φάντασος  (για άψυχα αντικείμενα, που θόλωνε την λογική) - γέννα με παρθενογέννηση. Οι Όνειροι ήταν φυλή. Ο Μορφέας είχε ιδιαιτέρως την ευθύνη για τα όνειρα των βασιλιάδων και των ηρώων. Ο Μορφέας ήταν αυτός που επέτρεπε στους ανθρώπους να ξεφύγουν από τον αισθητό κόσμο. Είχε φτερά, τόσο δυνατά, που μπορούσαν να τον μεταφέρουν στα πέρατα της Γης…

Οι άνθρωποι αφήνονταν στην αγκαλιά του, για να ονειρευτούν – από όπου προέρχεται η παροιμιώδης φράση «στην αγκαλιά του Μορφέα», που λέγεται έως σήμερα από τους Έλληνες…

Το όνειρο είναι συνήγορος. του Ερμή, μοιρών προγνώστης και θείο - βλ. PV 411, P VII 675, P XVIIb 10.

Ήταν ή λεπτεπίλεπτος νέος με φτερά ή γενειοφόρος γέρος με μια παπαρούνα στο χέρι. Κρατούσε έναν καθρέπτη, ή ένα κύπελλο με χυμό παπαρούνας (που έχει χαλαρωτικό και υπνωτικό αποτέλεσμα) και φορούσε στέμμα από παπαρούνες στο κεφάλι του, που συμβολίζει τα όνειρα.

Κύριο έμβλημά του Μορφέα οι δίδυμες πύλες του Κόσμου των Ονείρων. Αυτή από ελεφαντόδοντο (για τα ψεύτικα όνειρα) και η άλλη από κέρατο (για τα αληθινά όνειρα).

Το σπήλαιο του Ύπνου ήταν στην Κιμμερία γη. Το κρεβάτι του Μορφέα από ξύλο έβενου.

Κι ενώ τον Μορφέα διοικεί και διατάζει ο Ζευς, η Ήρα διατάζει τον Ύπνο.

Ο Αντιφών έγραψε το πρώτο γνωστό ελληνικό βιβλίο για τα όνειρα τον 5ο αιώνα π.Χ. Ο πατέρας της σύγχρονης Ιατρικής, Ιπποκράτης (460 - 375 π.Χ.), επίστευε ότι τα όνειρα μπορούσαν να αναλύσουν τις ασθένειες και να προβλέψουν ασθένειες. Για παράδειγμα, ένα όνειρο με ένα αμυδρό αστέρι ψηλά στον νυκτερινό ουρανό, έδειχνε προβλήματα στην περιοχή του κεφαλιού. Ενώ χαμηλά στον νυκτερινό ουρανό έδειχνε προβλήματα με το έντερο. Ο Πλάτων (427 – 347 π.Χ.) έγραψε ότι οι άνθρωποι τρέφουν μυστικές, καταπιεσμένες επιθυμίες, όπως δολοφονία, μοιχεία, κατακτήσεις, που συσσωρεύονται κατά την διάρκεια της ημέρας και αιχμαλωτίζονται κατά την διάρκεια της νύκτας στα όνειρα. Ο μαθητής του Πλάτωνος, Αριστοτέλης (384 - 322 π.Χ.), επίστευε ότι τα όνειρα προκαλούνται από την επεξεργασία ατελούς φυσιολογικής δραστηριότητας κατά την διάρκεια του ύπνου, όπως τα μάτια που προσπαθούσαν να δουν, ενώ τα βλέφαρα ήταν κλειστά. 

Τα όνειρα έχουν συνδεθεί στην αρχαιότητα με τον Υπόγειο, τον Άλλο και τον Επάνω Κόσμο. Πίστευαν ότι το όνειρο μεταφέρει κάποιου είδους κρυπτογραφημένο μήνυμα. Υπήρχε η πεποίθηση ότι αυτό το μήνυμα σχετίζεται κυρίως με το μέλλον ενός ατόμου ή του περιβάλλοντός του. Ή την λύση ενός προβλήματος. Τα όνειρα στέλνονταν στον άνθρωπο από ανώτερα όντα (θεούς, κλπ.) ακριβώς γι’ αυτόν τον σκοπό. Ή οι ψυχές εγκατέλειπαν το σώμα, ενώ κοιμόταν, για να πάνε να συναντήσουν το όνειρο. Η ερμηνεία των ονείρων γινόταν βάσει ειδικών «βιβλίων ονείρων» («Ονειροκρίτης»), είτε από ιερείς, είτε από ειδικούς επαγγελματίες (ονειροκρίτες), που είχαν το χάρισμα. Το ελληνικό βιβλίο με τίτλο «Ονειροκριτική» του 2ου - 3ου αιώνα μ.Χ. είναι το αρχαιότερο και έχει διατηρηθεί πλήρως.

Στους Δελφούς, στα Ασκληπιεία, τα Αμφιαράεια – και αλλαχού στην Ελλάδα – αλλά και στην Μέμφιδα της Αιγύπτου, ιέρειες ερμήνευαν τα όνειρα, με περίπλοκες τελετουργίες, με λουτρά, νηστεία, θυμίαμα, μουσική, κίνηση-χορό και τραγούδια που προκαλούσαν ύπνο (σαν τα νανουρίσματα) - δηλ. με την ταυτόχρονη διέγερση και των 5 αισθήσεων: αφή, γεύση, όσφρηση, ακοή, όραση.. «μετὰ τὸ ὄνειρον ἐξηγνίζοντο διὰ λούσεως, θέρμετε δ’ ὕδωρ, ὡς ἂν θεῖον ὄνειρον ἀποκλύσω» - βλ. Αριστοφ. Βάτρ. 1340, Ἑρμηνευτὰς εἰς Αἰσχύλ. Πέρσ. 201.

ΔΙΑΣΗΜΑ ΟΝΕΙΡΑ

        - Η ιδέα του Δούρειου Ίππου. Την ψιθύρισε στον Οδυσσέα σε όνειρο η θεά Αθηνά.

        - Ο Μέγας Αλέξανδρος ονειρεύθηκε ένα απόσπασμα από την «Οδύσσεια» του Ομήρου, που παρουσίαζε το νησί του Φάρου. Μετά το όνειρο, ο Αλέξανδρος εταξείδεψε εκεί και ίδρυσε στην Αίγυπτο την πόλη της Αλεξάνδρειας!

        - Ο Αντίγονος Α' Μονόφθαλμος, ένας από τους σημαντικότερους Διαδόχους, που έζησε τον 3ο αιώνα π.Χ., λέγεται ότι είδε ένα χωράφι σε όνειρο, που τον έκανε να θέλει να δολοφονήσει τον Μιθριδάτη…

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ

Το όναρ είναι πρωτότυπη λέξη.

ΟΝΑΡ αναγραμμ. 

        > ΟΡΑΝ (= αντιλαμβάνομαι, βλέπω < ορανός = ουρανός), 

        > ΑΡΟΝ (= ἆρον: προστ. αορ. αʹ του αἴρω = σηκώνω, αλλάζω, αίρεση).

ὄναρ, το [χρησιμοποιείται μόνο σε ονομ. και αιτ. ενικ. (οι υπόλοιπες πτώσεις από το ὄνειρος / ὄνειραρ < όνεαρ, όνειαρ, ὀνερι̯ος, ονονίαιρον) > αιολ. ὄνοιρος – βλ. EM660.53, Sapph. Oxy. 1787 Fr.3 ii 15.

            = όνειρο κατά την διάρκεια του ύπνου, σε αντίθεση προς το όραμα, το οποίο εμφανίζεται στον ξύπνιο (ὕπαρ[2]) – βλ. Ομήρ. Οδ., Σοφ. κλπ.

ονείρατα = οι καθ’ ὕπνους στοχασμοὶ τοῦ ἀνθρώπου - βλ. Πλάτ. Θεαίτ. 158C. Οι ὄνειροι είναι τέκνα της νυκτὸς άνευ πατρός.

λέγεται επίσης για οτιδήποτε πρόσκαιρο ή αβέβαιο, ψευδές, ὀλιγοχρόνιον.

            = στο όνειρο, στον ύπνο, ως επίρρημα: «ὄναρ ὑμᾶς καλῶ» - βλ. Αισχύλος.

ΠΑΡΟΙΜΙΩΔΕΙΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ

        - «ὥστε μηδ' ὄναρ ἰδεῖν», λέγεται για βαθύ, ήρεμο ύπνο – βλ. Πλάτ.

        - «ὥσπερ ὄναρ» -  σαν σε όνειρο – βλ. Θέογνις.

        - «παρέρχεται ὡς ὄναρ ἥβη» - βλ. Θεόκρ.

        - «μηδ' ἰδὼν ὄναρ», να μη σε δω, ούτε καν στα όνειρά μου – βλ. Ευρ.

Στα γερμανικά Traum, Trugtraum, Traumbild < τραύμα > αγγλ. dream.

Αντίστοιχες θεότητες σε άλλους λαούς είναι ο Sandman (Σαξωνία), οι θεοί Θωθ και Τούτου (Αίγυπτος), ο Μπακού (Ιαπωνία), ο Βισρού (ινδουισμός), κ.ά. 

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης "Ελληνική Μυθολογία". ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 7.5.2014.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Ησίοδος: Θεογονία , 212, κ.ά.

        - Dodds E. R. «The Greeks and the Irrational», εκδ. University of California Press, Berkeley, 1951.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Από αυτόν ονομάσθηκε η ναρκωτική ουσία μορφίνη.

[2] ὕπαρ, τό (άκλ.)

= οπτασία, όραμα που βλέπει κάποιος ενώ είναι ξύπνιος, αντίθετα προς το ὄναρ / όνειρο, φαντασίωση) – «οὐκ ὄναρ, ἀλλ' ὕπαρ» = δεν είναι όνειρο [ψεύτικο, απατηλό], αλλά πραγματικό γεγονός, - βλ. Ομήρ. Οδ. Πίνδ., Αισχύλ.

= αιτ. χρησιμοποιείται ως επίρρημα: πράγματι, όντως, σε εγρήγορση, στο ξύπνιο - βλ. Πλάτ. «ὄναρ ἢ ὕπαρ ζῆν», διέρχομαι, περνώ την ζωή (απο)κοιμισμένος ή ξύπνιος, σε εγρήγορση.

[*]  Παιδιά του οι εφιάλτες. Είχε εμβέλεια σε όλους τους κοιμισμένους ανθρώπους στον κόσμο. Έβγαινε από την σπηλιά του Ερέβους - προσωποποίηση του σκότους - κάθε βράδυ, σαν να ήταν νυχτερίδα. Καταβρόχθιζε τα όνειρα ανθρώπων ή/και θεών. Χειραγωγούσε, συλλάμβανε, τροποποιούσε, φυλάκιζε τα όνειρα. Εμφανιζόταν μεταμφιεσμένος σε ζώα ή τέρατα, όπως δράκους ή ύαινες και οχιές, και μπορούσε να αλλάξει τις μορφές του, για να αλληλεπιδράσει με τους θνητούς στον πραγματικό κόσμο.

arxeion-politismou.gr