Ελληνιστικές επιρροές στην τέχνη της Άπω Ανατολής: Η κληρονομιά του Μεγάλου Αλεξάνδρου φτάνει μέχρι την Ιαπωνία

 

Του Κωνσταντίνου Κουρτίδη από την Ρήξη φ. 149

Διαβάζοντας τα ενδιαφέροντα άρθρα στο τελευταίο Άρδην για την κληρονομιά του Μεγάλου Αλεξάνδρου, θα ήθελα να προσθέσω εδώ μερικά πράγματα που δεν είναι ευρέως γνωστά για την επιρροή που άσκησε στην Ανατολή το ταξίδι του Μεγαλέξανδρου, ως ερασιτέχνης ιστοριοδίφης, χωρίς να θέλω να παραστήσω τον ιστορικό.

Θα ξεκινήσω από τον πύργο των Αέρηδων στην Πλάκα. Ο πύργος ονομάζεται Ωρολόγιο του Κυρρήστου επισήμως, γιατί η κατασκευή του αποδίδεται στον αστρονόμο Ανδρόνικο από την Κύρρο. Η Κύρρος ήταν αρχαία ελληνιστική πόλη στην επαρχία Κυρρηστική της βορείου Συρίας που ιδρύθηκε πιθανότατα από τον Σέλευκο και πήρε το όνομά της από την ομώνυμη πόλη της Μακεδονίας. Βρισκόταν στον ποταμό Αφρίν που είναι παραπόταμος του Ορόντη. Το Ωρολόγιο του Κυρρήστου, ή πύργος των Αέρηδων αν προτιμάτε, είναι οκταγωνικού σχήματος και στις οκτώ μετόπες του υπάρχουν ανάγλυφες παραστάσεις των οκτώ κύριων ανέμων. Στην μετόπη της βορεινής του πλευράς ο πύργος έχει ανάγλυφη απεικόνιση του Βορέα. Στο ένα του χέρι κρατάει ένα κοχύλι και στο άλλο του χέρι ένα ύφασμα, κάτι σαν σάκο ή κοντό μανδύα, που απεικονίζεται φουσκωμένος (στην εικόνα σχέδιο του Βορέα από τον πύργο των Αέρηδων από τον Φώτη Κόντογλου). 

Υπάρχουν πολλές απεικονίσεις του Βορέα στην αρχαιοελληνική τέχνη και θα μπορούσα σίγουρα να είχα ξεκινήσει από κάποια άλλη, απλά μου αρέσει ο πύργος των αέρηδων και τον βρίσκω ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα και γι αυτό ξεκίνησα από εδώ. Δεν μπορώ να μην αναφέρω με αυτή την ευκαιρία ότι ο πύργος των Αέρηδων γλύτωσε από τον λόρδο Έλγιν που ήθελε να το σηκώσει γιατί εκείνη την περίοδο ήταν τεκές μεβλεβήδων δερβίσηδων και θεωρούνταν ιερός τόπος.

Θα μεταφερθώ τώρα σε ένα βουδιστικό ναό στο Νίκκό της Ιαπωνίας, όπου βρίσκεται ο βουδιστικός ναός Ταϊγιούιν. Στον ναό βρίσκεται ένα βαμμένο άγαλμα του θεού των ανέμων Φουτζίν (φωτογραφία). Το σώμα του θεού είναι πράσινο. Στα χέρια του κρατάει ένα μεγάλο σάκο γεμάτο ανέμους, του οποίου κλείνει την ανοιχτή άκρη με το ένα χέρι. Κατά την ιαπωνική παράδοση, όταν ανοίξει το σάκο, θυελλώδεις άνεμοι ελευθερώνονται. Στην λαϊκή παράδοση, αυτοί οι θυελλώδεις «ιεροί άνεμοι» («καμικάζε» στα Ιαπωνικά) βύθισαν τον στόλο του Κουμπλάϊ Χαν όταν προσπάθησε να εισβάλλει στην Ιαπωνία το 1281. Ο Φουτζίν αποτελεί ένα εικονογραφικό δίδυμο με το Ραϊτζίν, τον θεό των κεραυνών, που είναι συνήθως βαμμένος κόκκινος.

Ας δούμε τι λέει για την απεικόνιση του Φουτζίν ο Ιάπωνας ιστορικός Κατσούμι Τανάμπε: «Οι ιαπωνικές απεικονίσεις του θεού του ανέμου δεν ανήκουν σε ξεχωριστή παράδοση από τις Δυτικές αντίστοιχές τους αλλά μοιράζονται την ίδια προέλευση.… Ένα από τα χαρακτηριστικά αυτών των απεικονίσεων του θεού του ανέμου της Άπω Ανατολής είναι ο σάκος των ανέμων που κρατάει ο θεός με τα δύο του χέρια, η προέλευση του οποίου μπορεί να ιχνευτεί στην εσάρπα  που κρατάει ο Βορέας …«. Μαζί του συμφωνεί και ο διαπρεπής Βρετανός κλασσικός αρχαιολόγος Τζών Μπόρντμαν: «Η εικονογραφία του Φουτζίν φαίνεται να έχει τις απαρχές της στις πολιτισμικές ανταλλαγές κατά μήκος του δρόμου του μεταξιού. Ξεκινώντας με την Ελληνιστική περίοδο που η Ελλάδα κατείχε μέρη της κεντρικής Ασίας και της Ινδίας, ο Έλληνας θεός του ανέμου Βορέας έγινε ο θεός Ουάρντο στην Ελληνοβουδιστική τέχνη, ακολούθως μια θεότητα του ανέμου στην Κίνα (σε τοιχογραφίες φρέσκο του λεκανοπεδίου Ταρίμ), και τελικά ο Ιaπωνικός θεός του ανέμου Φουτζίν.«. Mε αυτή την ευκαιρία, θα σημειώσω μια παρατήρησή μου από τα ταξίδια μου στην Κίνα. Ενώ στην ελληνική τέχνη, σε όλη της τη διαδρομή, κυρίαρχο ρόλο στις απεικονίσεις παίζει η ανθρώπινη μορφή, στην κινεζική κυρίαρχο ρόλο παίζει η απεικόνιση της φύσης.

Το λεκανοπέδιο Ταρίμ που αναφέρει ο Μπόρντμαν βρίσκεται στην βοριοδυτική Κίνα και σήμερα είναι σε μεγάλο βαθμό έρημος, αλλά σε παλαιότερες εποχές τμήματα του λεκανοπεδίου ήταν οάσεις με μεγάλο πληθυσμό. To 280 μ.Χ περίπου άλλαξε ρου ο ποταμός Ταρίμ, πράγμα που οδήγησε στην εγκατάλειψη τις ακμάζουσες πόλεις αυτών των οάσεων. Το ξηρό κλίμα συνετέλεσε στο να διατηρηθούν σε εξαιρετική κατάσταση διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα όπως υφάσματα και μούμιες. 

Ο Ουγγροβρετανός αρχαιολόγος Όρελ Στάϊν στις αρχές του προηγούμενου αιώνα ανέσκαψε στην αρχαία όαση Μιράν στο λεκανοπέδιο Ταρίμ τοιχογραφία φρέσκο που πιστεύεται ότι εικονίζει τον θεό Έρωτα. Τις τελευταίες δεκαετίες γίνονται εκτενείς αρχαιολογικές έρευνες σε κάποια μέρη του λεκανοπεδίου. Ένα από τα εντυπωσιακότερα ευρήματα των ανασκαφών είναι το ύφασμα της Σαμπούλ (φωτογραφία) με κένταυρο (!) και πολεμιστή. Το ύφασμα βρέθηκε σε εκσκαφή στην τοποθεσία Σαμπούλ στο λεκανοπέδιο Ταρίμ το 1984. Είναι μάλλινο, με νήματα 24 διαφορετικών χρωμάτων, έχει 48 εκ. πλάτος και 2,30 μ ύψος, αλλά πιθανολογείται να αποτελούσε κομμάτι μεγαλύτερου υφάσματος που δεν σώθηκε. Η χρήση του ήταν σαν ταπετσαρία τοίχου. Αίσθηση προκαλεί στους ερευνητές η ύπαρξη απεικόνισης κενταύρου στο ύφασμα, γιατί ο κένταυρος είναι καθαρά ελληνικό μοτίβο. Η ύπαρξη του υφάσματος δείχνει επαφές μεταξύ των Ελληνιστικών βασιλείων της κεντρικής Ασίας και τις άκρες του κινεζικού κόσμου από τον 3οπ.Χ αιώνα. Εκτός από τον κένταυρο, έκπληξη προκαλεί και η εμφάνιση του πολεμιστή, που σώζεται δυστυχώς μέχρι τους ώμους μόνο. Αυτό γιατί είναι καθαρά ινδοευρωπαϊκών χαρακτηριστικών.

Ο καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Νανκάϊ της Κίνας Γιάνγκ Γιουπίγκ αναφέρει: «Ο Γου των Χαν έστειλε τον Τσάνγκ Κιάν δύο φορές στα δυτικά. Στην πρώτη του αποστολή (το 139  ή  138  έως το 126  π.Χ.) διέσχισε τέσσερις περιοχές. Όταν επέστρεψε, η καλλιέργεια της αμπέλου εισήχθη για πρώτη φορά στην Κίνα. Το ελληνικό όνομα για την άμπελο, βότρυς (botrus) [σημ.: η λέξη βότρυς είναι στα ελληνικά στο πρωτότυπο] ίσως να μετεγράφη στα κινέζικα ως πουτάο». Ο αυτοκράτορας Γου των Χαν ήταν ο έβδομος αυτοκράτορας της δυναστείας των Χαν στην Κίνα, κυβερνώντας από το 141 π.Χ. έως το 87 π.Χ.

Ο Ιάπωνας Κατσούμι Τανάμπε αναφέρει ακόμη για τους Νίο, ή αλλιώς Κονγκορικίσσι που είναι προστάτες του Βούδα και σαν μπρατσωμένοι φρουροί στέκουν στις εισόδους πολλών βουδιστικών ναών στην ανατολική Ασία, «Αυτή η θεότητα είναι ο προστάτης και οδηγός του Βούδα. Η εικόνα του έχει σαν πρότυπο τον Ηρακλή. (…) Ο Γκανταριανός Μαϊπαράνι μεταμορφώθηκε στην κεντρική Ασία και την Κίνα και ακολούθως πέρασε στην Ιαπωνία, όπου άσκησε στυλιστικές επιρροές στα αγάλματα  των θεοτήτων προστασίας τα ομοιάζοντα με παλαιστές (Νίo)».

Στην εικόνα παρατηρούμε το ταξίδι της χωροχρονικής εξέλιξης της εικονογραφικής απεικόνισης του Ηρακλή όπως ταξίδεψε από την Ελλάδα στην Ιαπωνία μέσω Βακτριανής και Ινδίας: Ο Ηρακλής του Λύσσιπου (Ρωμαϊκό αντίγραφο) -> Ο Ηρακλής σε νόμισμα του Ελληνιστικού βασιλείου της Βακτριανής την περίοδο της βασιλείας του Δημητρίου του Α΄. Ο Δημήτριος Α΄ ο Ανίκητος, ήταν βασιλιάς της Βακτρίας και της Ινδίας 189-167 π.Χ. -> Ο προστάτης του Βούδα Βαϊπαράνι σε ελληνοβουδιστική τέχνη στην Γκαντάρα (το βασίλειο της Γκαντάρα βρισκόταν στο λεκανοπέδιο του Πεσαβάρ στο βορειοδυτικό τμήμα της Ινδικής χερσονήσου, στο σημερινό Πακιστάν) -> Ο Σουκονγκόζιν σε βουδιστικό ναό στην Ιαπωνία.

Πηγές: Katsumi Tanabe, «Alexander the Great, East-West cultural contacts from Greece to Japan», σελ. 21-23, NHK, 2003.

John Boardman, The Diffusion of Classical Art in Antiquity, Princeton University Press, 1994.

1. Aurel Stein, Serindia.  Detailed  Report  of Explorations  in  Central  Asia  and Westernmost China, 5 τόμοι, Oxford: Clarendon Press, 1921.

Robert A. Jones, «Centaurs on the Silk Road: Recent Discoveries of Hellenistic Textiles in Western China», The Silk Road, τόμος 6, Nο 2, σελ. 23-32, 2009.

Yang Juping, «Alexander    the    Great    and    the    Emergence    of    the    Silk    Road»,  The Silk Road, τόμος 6, Nο 2, σελ. 15-23, 2009.

ΑΡΔΗΝ-ΡΗΞΗ, cognoscoteam.gr