Του Κώστα Σπίνου,
Ο ελεγειακός ποιητής Θέογνις που γεννήθηκε και έζησε στα Μέγαρα Αττικής τον 6ο ως τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ., είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός εκφραστής του «μέσου» Έλληνα, που διαχρονικά πορεύεται μέσα από 25 αιώνες. Αν και άγνωστος στο ευρύ κοινό, θεωρείται ο επιφανέστερος γνωμικός ποιητής της αρχαιότητος. Πολλές πληροφορίες για την ζωή και το έργο του δεν έχουμε, το μεγαλύτερο μέρος των πληροφοριών το αντλούμε από τις ελεγείες του, αν και μερικές από αυτές είναι ασαφείς και συγκεχυμένες.
Η ζωή και το έργο του Θεόγνιδος είναι συνδεδεμένα με τα πολιτικά γεγονότα της εποχής του και της γενέτειρας πόλης του. Τα Μέγαρα υπήρξαν, προ της γεννήσεως του ποιητή, η σκηνή μεγάλων πολιτικών αναταραχών. Μετά την αποτίναξη του ζυγού των Κορινθίων τον 8ο αιώνα π.Χ. την διακυβέρνηση της πόλης ανέλαβαν οι ευγενείς και αριστοκράτες έως του έτους 630 π.Χ. όταν ο Θεαγένης, αναλαμβάνοντας την ηγεσία του «Λαϊκού Κόμματος», κατέκτησε την εξουσία και επέβαλε τυραννία στην πόλη.
Αν και τύραννος προστάτεψε τις τέχνες και άσκησε φιλολαϊκή πολιτική, ώστε αρκετοί συγγραφείς να δέχονται ότι υπήρξε ο πρώτος δημοκράτης στον κόσμο καθώς έκανε λαϊκό κίνημα. Μετά την εδραίωση της εξουσίας του πήρε τα χωράφια και τα κοπάδια των ζώων από την κυρίαρχη τότε πλουτοκρατία και τα μοίρασε στους φτωχούς. Πολλούς δε πλουτοκράτες εξόρισε από τα Μέγαρα. Δυστυχώς μετά τον Θεαγένη(*) η δημοκρατία στα Μέγαρα εκφυλίστηκε και εξελίχθηκε σε δημαγωγία και οχλοκρατία.
Ο Θέογνις, που έζησε την περίοδο αυτή, διήλθε μια ζωή μέσα σε αναταραχές, στις οποίες αφιερώνει ένα μεγάλο μέρος των ποιημάτων του. Ήταν ευγενής στην καταγωγή και η συμπάθειά του προς τους ευγενείς είναι κατάδηλη μέσα στο έργο του. Γι αυτόν υπάρχουν οι «αγαθοί» οι «εσθλοί», όροι που την εποχή εκείνοι χρησιμοποιούταν με πολιτική σημασία και όχι, όπως αργότερα με την ηθική έννοια.
Στους κοινωνικούς αγώνες της εποχής του ο Θέογνις έχασε τα κτήματα και τα χρήματά του, εξορίστηκε και έπεσε στη φτώχεια, γι' αυτό και θεωρεί το χρήμα, ως το μεγάλο διαφθορέα των συνειδήσεων και των ταξικών διακρίσεων.
 |
| Οδός στο όνομά του, σήμερα στα Μέγαρα. |
ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ
Χάρη στην πολυμάθειά του, τον ορθολογισμό του, την έμπνευσή του, την ικανότητά του να παρατηρεί και να σχολιάζει με πνεύμα ζωντανό και με χαρακτήρα ρωμαλέο και ασυμβίβαστο, ο Θέογνις έδωσε στις ελεγείες του πρωτοτυπία και χάρη.
Η γλώσσα του ποιητή είναι ακριβολόγος, κατάλληλη για αποφθέγματα, ισχυρή και πλήρης πάθους, δηκτική και ευχάριστη.
Η σκέψη του στοχαστική και διαυγής ενίοτε λεπτή και βαθειά, κλείνεται μέσα σε ακριβή και κανονικά δίστιχα, από τα οποία αναδύεται το ρωμαλέο μίσος του και η μνησίκακη μελαγχολία του. Από τον ποιητή δεν λείπει ούτε ο ενθουσιασμός ούτε η ανθηρότητα. Υπερήφανος, έχει συνείδηση του καλλιτεχνικού του τάλαντου και πιστεύει στην υστεροφημία του, δηλαδή ότι θα ζήσει στην μνήμη των μεταγενεστέρων, και προφητικά βεβαιώνει ότι η φήμη του θα είναι αθάνατη.
Υμνεί τις αξίες της ζωής, την δικαιοσύνη, τη παλληκαριά, την ανδρεία στην υπεράσπιση της πατρίδος, την ευσέβεια στους θεούς, την σωφροσύνη, αλλά και τα νειάτα, τον έρωτα τις χαρές τη ζωής, τα συμπόσια, τα γλέντια, την πίκρα των γηρατειών, την φρίκη του θανάτου.
Κατακρίνει την πλεονεξία, τον κόρο, τη φτώχεια, υμνεί τα πλούτη και τοποθετεί σε υψηλό βαθμό την αξιοπρέπεια και την ελεύθερη συνείδηση.
Στις χαρές της καθημερινής ζωής δίδει πνευματικότητα και τις εξωραΐζει. Προσπαθεί ακόμα να απελευθερώσει τους θεούς από σωματικές αδυναμίες και ελαττώματα ώστε να τους παρουσιάσει ως όντα ψυχικά, δηλαδή να βλέπουν με την ψυχή των τους ανθρώπους και να γνωρίζουν τις σκέψεις των και τα συναισθήματά των.
Επίσης παραπονείται για την απιστία των φίλων του, τους οποίους είχε ιδιαίτερα εμπιστευθεί, και εκδηλώνει την αγανάκτηση του κατά των εχθρών του και την αφροσύνη των κακών πλοηγών (πολιτικών), υπό τη ηγεσία των οποίων το σκάφος της πολιτείας έχει ναυαγήσει και ομιλεί περί των κοινών ανθρώπων με υπέρμετρο χλευασμό. Πιστεύει ότι ο πλούτος αρμόζει μόνο στους ευγενείς θεωρεί την φτώχεια ψυχοφθόρο ασθένεια, πηγή φυσικής και ηθικής κατάπτωσης που μπορεί να καταστρέψει και αυτήν την ανεξαρτησία του ανθρώπου, γιατί τον καταδικάζει σε δουλοπρέπεια.
ΠΟΣΟ ΕΠΙΚΑΙΡΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΘΕΟΓΝΙΣ;
Ο Θέογνις είναι το κλασσικό παράδειγμα για μία φυσική ανθρώπινη ροπή, αυτό που σήμερα συνοψίζεται στην φράση «στροφή προς τον άνθρωπο». Οι ελεγείες του αφορούν την καθημερινή ζωή, την συμπεριφορά της νεολαίας και κατά τούτο καινοτόμησε, γιατί σαν σύνολο αποτελούν ένα σύστημα ηθικής συμπεριφοράς, βασισμένο, βέβαια, στις αντιλήψεις της εποχής του.
Στις Ευρωπαϊκές χώρες το έργο του ποιητή σπουδάζεται με ιδιαίτερη επιμέλεια. Επί παραδείγματι στην Γερμανία ο Θέογνις καθιερώθηκε ως μέρος της σχολικής παιδείας από τον 16ον αιώνα.
Ο Γερμανός καθηγητής της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στο πανεπιστήμιο της Βιλλεμβέργης, Φίλιππος Μελάχθων (1487-1560), ο οποίος μεταρρύθμισε τελείως την γερμανική εκπαίδευση, αποκληθείς προς τούτο «Διδάσκαλος της Γερμανίας» βασίσθηκε στα ποιήματα του Θεόγνιδος, τα οποία μετέφρασε και κυκλοφόρησε στα σχολεία για να τα μελετούν και να διαπαιδαγωγούνται οι Γερμανοί μαθητές. Ειρήσθω εν παρόδω ότι το πραγματικό όνομα του Μελάχθωνα ήταν Σβάρτσερντ που στα γερμανικά σημαίνει μελανή γη. Δυστυχώς τα ποιήματα του Θέογνι με τα οποία μορφώνονται και διαπαιδαγωγούνται οι Ευρωπαίοι εδώ και αιώνες, δεν είναι γνωστά στην Ελλάδα.
Η φιλοσοφία του Γερμανού διανοητή Φρίντριχ Νίτσε (έκδ. 1867) βασίζεται σε μεγάλο βαθμό επί των ηθικών αρχών του Θεόγνιδος.
Ο Ελευσίνιος στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος αντλεί παραδείγματα από τις ελεγείες του Θεόγνιδος, όπως ο ίδιος αναφώνησε σε πολιτικό του λόγο.
«…Η ιστορία επαναλαμβάνεται. Προ είκοσι πέντε αιώνων ο συμπολίτης μου Θέογνις ο Μεγαρεύς, περιγράφει με αρκετήν ποίησιν το κατάντημα εις το οποίον είχαν φθάσει τότε τα Μέγαρα, η πρωτεύουσα της επαρχίας μου.
Η Αριστοκρατία ακόλαστος και φαύλη μεταδίδει την διαφθοράν και την σύγχυσιν εις τας άλλας τάξεις. Εις την γενικήν αναρχίαν οι εκμεταλλευταί και κερδοσκόποι απομυζούν το αίμα του λαού. Ο βίος είναι αποτρόπαιος και ο λαός κατήντησεν άνανδρον ποίμνιον εσχάτης περιφρονήσεως.
Η σημερινή κατάστασις εν Ελλάδι δεν διαφέρει κατά πολύ από τη θλιβεράν εικόνα που δίδει ο Θέογνις. Διά τούτο είμαι υποχρεωμένος να ομολογήσω ότι πας τίμιος άνθρωπος ασχοληθείς με τα κοινά, οφείλει ν’ ακολουθήσει το απόφθεγμα του Δημοσθένους, πήγαινε στο σπίτι σου όταν το κοινόν δεν σε χρειάζεται…» (Αρχείον Θ. Παγκάλου).
Μερικοί νεότεροι κριτικοί αποδοκίμασαν τον Θέογνι και τον κατηγόρησαν για αντιφατικότητα στη σκέψη, για ψυχρό διδακτισμό και σχολαστικότητα, για μονόπλευρη θεώρηση του υπαρξιακού προβλήματος. Όπως κι αν έχει το πράγμα, ο ποιητής τούτος είναι ο απολογητής ενός ωραίου κόσμου, και μέσα από τις αριστοκρατικές του αντιλήψεις αφήνει να διαφανεί μια ουσιαστική πλευρά της ελληνικής ταυτότητος.
Ο Πλάτων χρησιμοποιεί και συζητεί τις γνώμες του Θέογνι, και έχει περί πολλού τον ποιητή. Σ’ όλη την διάρκεια του Ελληνικού πολιτισμού, διάφοροι συγγραφείς (Πλούταρχος, Αθήναιος, Στοβαίος κλπ.) αναφέρονται στα έργα του, όπου συνεχώς εκδίδονται και σχολιάζονται οι ελεγείες του μέχρι σήμερα.
Πέθανε πιθανόν εξόριστος στην Θήβα μακριά από την γενέτειρα πόλη του τα Μέγαρα που τόσο αγαπούσε, αφού διακήρυττε ότι «ΟΥΔΕΝ ΑΡ’ ΗΝ ΦΙΛΤΕΡΟΝ ΑΛΛΟ ΠΑΤΡΗΣ».
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 29.10.2023.
(*) Ο Θεαγένης ο Μεγαρεύς ήταν επίσης τύραννος των Μεγάρων, από την Νίσαια Μεγάρων (κοντά στην νυν Πάχη). Κατέλαβε την εξουσία το 625 π.Χ. Ήταν προστάτης των τεχνών και ιδρυτής δημόσιων έργων. Έφτιαξε, βοηθεία του Ευπαλίνου, υδραγωγείο και δεξαμενή. Ήταν πεθερός του Κύλωνος, μετά την αποτυχία του οποίου, εξακολούθησε την εκστρατεία κατά των Αθηναίων και κυρίευσε την νήσο Σαλαμίνα. Σκοτώθηκε το 580 π.Χ. σε σύγκρουση με τους ολιγάρχες των Μεγάρων.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ:
Η editio princeps (δηλ. η πρώτη εκτυπωμένη, και όχι χειρόγραφη, έκδοσις) του Θέογνι επραγματοποιήθη από τον Ά. Μανούτιο, στην Βενετία το 1495: «Θεόγνιδος Μεγαρέως σικελιώτου γνῶμαι ἐλεγειακαί», σειρά 7η. - ΠΗΓΗ: A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, επιμ. W. Smith, εκδ. Little, Brown and co., Βοστώνη, 1867.
- THEOGNIDIS MEGARENSIS sententiae elegiacae, cum interpretatione & scholiis Eliae Vineti. Accesserunt et horum poetarum opera sententiosa: Phocylidis, Pythagorae, Solonis, Tyrtaei, Naumachii, Callimachi, Mimnermi, Eueni, Rhiani, Eratosthenis, Panyasidis, Lini, Menecratis, Posidippi, Metrodori, Simonidis. Senariorum libellus. Omnia in usum scholarum collecta & adverbum conuersa per Jacobum Hertelium curiensem. Adicta quo est omnium versio latino Carmine a diuersis expressa. Λειψία / Lipsiae, Georgius Desnerus, 1583.
Σε σχήμα 8ο, χ.α.σ. Στα ελληνικά και λατινικά σε αντικριστές σελίδες.
- Welcker F. G. "Reliquiæ Theognidem", Broenner, 1826.
- Bekker A. I. "Theognidis Elegi", Typis et Impensis Ge, Reimeri, 1827.
- Adrados Fr. R. «Ελεγείες / Elegías», εκδ. Alma Mater, Βαρκελώνη, 1959.
- Gerber D. E. «Greek Elegiac Poetry», Loeb Classical Library, 1999.
- Tobal J. M. R. «Ελεγείες / Elegías», εκδ. Casa del Traductor, Tarazona, 2003.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης "Ελληνική Βιβλιογραφια".
arxeion-politismou.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου