Κεφάλι που έχει ερμηνευτεί ως πορτρέτο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Head that has been interpreted as a portrait of Alexander the Great. Archaeological Museum of Thessaloniki
Ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια της ιστορίας, που ταλανίζουν μέχρι και τις μέρες μας τους, πάσης φύσεως, ερευνητές, είναι το ξαφνικό τέλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου και η περιπέτεια της σορού του. Εικασίες και εκτιμήσεις δίνουν και παίρνουν ανά τους αιώνες, ωστόσο καμιά ξεκάθαρη, οριστική και απολύτως πειστική απάντηση δεν έχουμε στα χέρια μας. Μέσα σ’ αυτή την αέναη δίνη των υποθέσεων, το ελάχιστο που μπορούμε να πράξουμε είναι, με σύμμαχο τις πιο αξιόπιστες πηγές, να αναπαραστήσουμε τα τραγικά εκείνα γεγονότα και ο καθένας ας προχωρήσει στις δικές του κρίσεις.
Το τελευταίο γνωστό επιχειρησιακό σχέδιο του Αλεξάνδρου ήταν η εκστρατεία στην Αραβία, η οποία πήγε λίγο παραπίσω, λόγω του ξαφνικού θανάτου του Ηφαιστίωνα. Ο Αλέξανδρος, αφού τέλεσε μια μεγαλοπρεπέστατη κηδεία με τιμές ήρωα στον παιδικό του φίλο στη Βαβυλώνα, τις μέρες εκείνες ήταν συντετριμμένος και μελαγχολικός, ωστόσο συμμετείχε στην θυσία για τον επικείμενο απόπλου στην Αραβία.
Βρισκόμαστε στις 28 Μαΐου του 323π.Χ. Το ίδιο βράδυ, αφού έφυγαν οι στενοί του συνεργάτες από το δείπνο που τους είχε παραθέσει, ένας εταίρος Θεσσαλός, ο Μήδιος, τον κάλεσε στο σπίτι του. Ο Μήδιος ήταν αγαπητός και συμπαθής στον Αλέξανδρο και πράγματι του έφτιαξε την διάθεση. Την επόμενη ξαναπήγε στου Μήδιου και ήπιε υπερβολικά. Γύρισε αδιάθετος στα ανάκτορα, λούστηκε και έπεσε στο κρεβάτι με υψηλό πυρετό.
Το πρωί της 31ης Μαΐου, ένιωσε ακόμα χειρότερα. Όλες οι συγκινήσεις και οι περιπέτειες των τελευταίων ετών, τα απανωτά συμπόσια, τον είχαν εξασθενήσει. Μάλιστα τον πήγαν με το κρεβάτι του στο βωμό για την καθημερινή πρωινή θυσία. Ξαπλωμένος, κάλεσε τους αρχηγούς του στρατού και έδωσε εντολές για την εκστρατεία που θα ξεκινούσε στις 4 Ιουνίου. Το βράδυ τον κουβάλησαν πάλι πάνω στο κρεβάτι στον Ευφράτη και με πλοίο πέρασε απέναντι στο μεγάλο κήπο που δέσποζε εκεί. Έκανε μπάνιο έχοντας πυρετό και ρίγος. Την επόμενη έμεινε στην κάμαρά του με συντροφιά τον Μήδιο, που του έφτιαχνε το κέφι. Όμως, ο πυρετός δεν έπεφτε.
Στις 2 Ιουνίου ζήτησε από τον Νέαρχο να αναβληθεί για μια μέρα η εκστρατεία μήπως και συνέλθει. ΟΝέαρχος του διηγιόταν το ταξίδι του στον Ωκεανό (Ινδικός) και ο Αλέξανδρος χαιρόταν που σε λίγο θα ζούσε και αυτός τέτοιες περιπέτειες. Στις 3 Ιουνίου θυσίασε και φώναξε τους αρχηγούς του ναυτικού, ζητώντας τους να είναι όλα έτοιμα για την επικείμενη αναχώρηση σε δυο μέρες. Όμως, ο πυρετός και η δυσφορία συνέχισαν να τον καταβάλουν και τις επόμενες δυο μέρες.
Στις 5 Ιουνίου κάλεσε όλους τους στρατηγούς στα ανάκτορα. Τους αναγνώρισε όλους, αλλά δεν μπορούσε πλέον να μιλήσει. Εν τω μεταξύ, σ’ όλη τη Βαβυλώνα μαθεύτηκε το γεγονός της αρρώστιας και οι Μακεδόνες στρατιώτες στριμώχνονταν στα ανάκτορα για να δουν τον βασιλιά τους. Φοβόντουσαν μήπως είχε κιόλας πεθάνει, ενώ έκλαιγαν και απειλούσαν για να τους ανοίξουν την πύλη. Τελικά, η πύλη άνοιξε και ο ένας πίσω απ’ τον άλλον πήγαιναν προς το κρεβάτι του. Ο Αλέξανδρος ανασήκωνε με κόπο το κεφάλι και λίγο το δεξί του χέρι και έγνεφε με το βλέμμα στους παλιούς του συμπολεμιστές.
Στις 9 Ιουνίου, οι στρατηγοί Πείθων, Πευκέστας και Σέλευκος, πήγαν στο Σεράπειο ναό να ρωτήσουν τι ήταν καλύτερο να κάνουν, να μείνει στα ανάκτορα ή να τον μεταφέρουν κάπου αλλού. Ο «Θεός» τους έδωσε την απόκρισή του: «Να μείνει εκεί, καλύτερα θα είναι».
Και την επόμενη μέρα, στις 10 Ιουνίου, ο Αλέξανδρος πέθανε.
Θρήνος και οδυρμός αντήχησε στις χαοτικές αίθουσες των ανακτόρων. Έπειτα έπεσε σιωπή. Τους σκέπασε όλους η σκέψη τι θα γινόταν τώρα. Όλη η Βαβυλώνα βρέθηκε έξω από τα ανάκτορα και το μέλλον φαινόταν σκοτεινό και δυσοίωνο. Ακριβώς από τούτη τη στιγμή και για σαράντα περίπου χρόνια ξεκινά η περίφημη περιπέτεια της ιστορίας των διαδόχων του!
Λέγανε πως έδωσε το δαχτυλίδι του, λίγο πριν πεθάνει, στον αρχαιότερο από τους εφτά σωματοφύλακές του, τον Περδίκκα, για να σφραγιστούν κάποια επίσημα έγγραφα, αλλά είναι αμφίβολο αν τον όρισε διάδοχο. Ο Αλέξανδρος εκείνες τις στερνές στιγμές του, ούτε μπορούσε να μιλήσει, ούτε είχε πνευματική διαύγεια για να προβεί σε μια τέτοια σημαντική απόφαση. Το θέμα είναι πως από την πρώτη μέρα του θανάτου του ξέσπασαν ταραχές ανάμεσα στις στρατιωτικές μονάδες των Μακεδόνων, ώσπου να επέλθει, έπειτα από λίγο καιρό, ένας συμβιβασμός, εύθραυστος όπως αποδείχτηκε: ο ετεροθαλής αδελφός του Αλεξάνδρου και διανοητικά ασταθής (για να το πούμε κομψά), Φίλιππος Αρριδαίος και το αγέννητο παιδί του (εφόσον ήταν αγόρι), ορίστηκαν ως Βασιλείς του απέραντου πια μακεδονικού κράτους.
Pieter Bruegel the Elder, Tower of Babel, c. 1563, Kunsthistorisches Museum, Vienna
Σύμφωνα με τον Διόδωρο, ο Αλέξανδρος είχε γραμμένα στα Υπομνήματά του πέντε σχέδια, τα οποία απορρίφθηκαν ως πολυδάπανα και ανεδαφικά από το συμβούλιο των στρατηγών. Το πιο σημαντικό ήταν η κατασκευή χιλίων πολεμικών πλοίων για την εκστρατεία στην Δύση. Το δεύτερο ήταν η κατασκευή έξι τεράστιων ναών: προς τιμή του Δία στο Δίον, της Αρτέμιδος στην Αμφίπολη, της Αθηνάς στο Κύρρο (ανάμεσα σε Πέλλα και Έδεσσα, νότια του χωριού Αραβησσός), στη Δήλο, στη Δωδώνη και στους Δελφούς. Το τρίτο σχέδιο μιλούσε για το στήσιμο μιας γιγαντιαίας πυράς στη Βαβυλώνα με κόστος πολλά τάλαντα, για να τιμηθεί η μνήμη του Ηφαιστίωνα. Το τέταρτο σχέδιο αφορούσε την κατασκευή μιας πυραμίδας, μεγαλύτερης και από αυτές της Αιγύπτου, προς τιμήν του πατέρα του, του Φιλίππου. Το τελευταίο είχε ως σκοπό ανταλλαγές και μετακινήσεις πληθυσμών ανάμεσα σε Ευρώπη και Ασία, ώστε να επιτευχθεί αυτός ο συγκερασμός, που προσδοκούσε ο Αλέξανδρος, μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Ωστόσο, ο Αρριανός, που είναι η πιο αξιόπιστη πηγή, αφού άντλησε από τις σημειώσεις του Πτολεμαίου και του Αριστόβουλου, οι οποίοι έζησαν τα γεγονότα δίπλα στον Αλέξανδρο, γράφει: «Προσωπικά, δε μπορώ να πω με ακρίβεια τι σχέδια είχε ο Αλέξανδρος ούτε και μ’ ενδιαφέρει να υποθέσω. Εκείνο όμως που μου φαίνεται ότι μπορώ να ισχυριστώ είναι ότι ο Αλέξανδρος δεν είχε τίποτα μικρό ή ασήμαντο στο μυαλό του· ούτε θα έμενε ήσυχος στις περιοχές που είχε ήδη κατακτήσει, ακόμη και αν πρόσθετε την Ευρώπη στην Ασία και τα Βρετανικά Νησιά. Πέρα και απ’ αυτά, θα ζητούσε να βρει κάτι άγνωστο ακόμα, ερίζοντας όχι με κανέναν άλλον, αλλά με τον ίδιο του τον εαυτό». Αρριανός, Ζ:1
Πάντως ό,τι και να’ χε στο νου του, η ουσία είναι πως τίποτα δεν ευοδώθηκε.
Η υπόθεση ή η κατηγορία ότι ο Αλέξανδρος βρήκε το θάνατο από δηλητήριο – μια χαμηλή δόση στρυχνίνης θα ταίριαζε με τα συμπτώματα – ήταν αναπόφευκτη. Μάλιστα, οι “Βασίλειοι Εφημερίδες”, τα επίσημα αρχεία του κράτους, δημοσίευσαν ένα έγγραφο που διέψευδε κάτι τέτοιο. Ωστόσο δεν μπορούμε να το αποκλείσουμε. Ίσως μερικοί κορυφαίοι Μακεδόνες δεν είχαν άλλο τρόπο να σταματήσουν την εξοριενταλιστική μεγαλομανία του, που τον είχε κάνει πολύ απόμακρο. Τώρα όσον αφορά τις εικασίες πως πέθανε από ασθένειες τύπου σύφιλης (η πιο διαδεδομένη καφενειακή άποψη) ή από τύφο ή από κάτι άλλο άγνωστο, δεν μπορούμε να τις υιοθετήσουμε, ούτε ασφαλώς να τις απορρίψουμε.
Η τύχη του πτώματος του είναι ένα άλυτο μυστήριο. Η σορός του, αφού ταριχεύτηκε, έμεινε σχεδόν δυο χρόνια σ’ ένα πολυτελές σκήνωμα στην Βαβυλώνα, όπου ήταν τόπος προσκυνήματος για χιλιάδες υπηκόους του. Τότε αποφασίστηκε να επαναπατριστεί στη Μακεδονία, για να ταφεί στο παλιό βασιλικό νεκροταφείο στις Αιγές. Όμως, καθ’ οδόν προς τα εκεί, κλάπηκε από το νέο σατράπη της Αιγύπτου, τον Πτολεμαίο του Λάγου, έναν από τους παιδικούς συντρόφους του Αλεξάνδρου και συμμαθητή του στις διδασκαλίες του Αριστοτέλη, στη Μίεζα, που είχε εξυψωθεί στο βαθμό του στρατάρχη της νέας αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου.
Ο Πτολεμαίος έθαψε πρώτα τη σορό στη Μέμφιδα, την παλιά πρωτεύουσα των φαραώ. Αργότερα, μετέφερε τη σορό στη δική του πρωτεύουσα, την Αλεξάνδρεια, όπου από το 306π.Χ. κυβερνούσε ως βασιλιάς της Αιγύπτου. Το λαμπρό μαυσωλείο και ο τάφος σώζονταν ακόμη κατά την εποχή του Οκταβιανού Αύγουστου, του πρώτου Ρωμαίου αυτοκράτορα (29π.Χ. – 14μ.Χ.). Υπάρχουν και μεταγενέστερες αναφορές που υποδηλώνουν πως ο τόπος όπου βρισκόταν ήταν ακόμα γνωστός. Από την ύστερη όμως αρχαιότητα (περίπου 3ομ.Χ. αι.) και μετά έχει εξαφανιστεί χωρίς να αφήσει κανένα ίχνος.
Επομένως, σύμφωνα με τις αναφορές των πηγών, το πτώμα έμεινε δυο χρόνια στην Βαβυλώνα και έπειτα από την κλοπή του από τον Πτολεμαίο, κατέληξε σ’ ένα επιβλητικό μνημείο στην Αλεξάνδρεια. Αυτές οι αναφορές είναι ότι πιο επίσημο έχουμε στα χέρια μας. Η μητέρα του Αλεξάνδρου, η πολυμήχανη Ολυμπιάδα, ήταν πεπεισμένη ότι ο γιος της δολοφονήθηκε και είχε ορκιστεί πως θα έφερνε τη σορό στη Μακεδονία. Μήπως επιχείρησε κάτι τέτοιο και τα κατάφερε; Αλλά και πάλι, γνωρίζοντας την μεγαλομανία της και την αυταρχικότητά της, θα έθαβε έτσι στα κρυφά και “άδοξα”, δίχως τυμπανοκρουσίες, τον γιο της, τον κατακτητή του κόσμου; Οι πηγές δεν κάνουν ούτε νύξη για κάτι τέτοιο. Κάτι θα είχε γραφτεί για την ταφή του μεγαλύτερου βασιλιά του κόσμου!
Μήπως ο επόμενος βασιλιάς της Μακεδονίας, ο ικανός αλλά και αδίστακτος Κάσσανδρος, μετέφερε τη σορό στα πάτρια εδάφη; Απίθανο! Πρώτον, διότι ο Κάσσανδρος με την Ολυμπιάδα μισούνταν θανάσιμα. Δεύτερον, αν έφερνε τη σορό στη Μακεδονία, θα ήταν μεγάλο πλεονέκτημα, κυρίως ηθικό και ψυχολογικό, για τον Αλέξανδρο τον Δ΄, τον γιο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που ήταν παραγκωνισμένος σε τιμητική αιχμαλωσία μαζί με την μητέρα του Ρωξάνη, στην Αμφίπολη. Ήταν γνωστό ότι ο μακεδονικός λαός ήταν πιστός στον επίσημο βασιλικό οίκο και ο Κάσσανδρος δεν θα ρίσκαρε την στερέωση της εξουσίας του.
Αλλά και ο Πτολεμαίος μήπως τελικά δεν πήρε τη σορό από τη Βαβυλώνα αλλά κάποιο ομοίωμά της; Μήπως στην Αλεξάνδρεια όλοι προσκυνούσαν ένα κενοτάφιο; Είναι γεγονός ότι παίρνοντας την σορό, αποκτούσε ένα ψυχολογικό πλεονέκτημα έναντι των άλλων διαδόχων. Είναι αναμφισβήτητο ότι πολλοί Μακεδόνες στρατιώτες ακολούθησαν τον Πτολεμαίο στην Αίγυπτο μόνο και μόνο επειδή είχε στην κατοχή του τη σορό. Τόσο μεγάλο ειδικό βάρος και επιρροή μυστικιστικών διαστάσεων προέκυπτε από την κατοχή της σορού του μεγάλου βασιλιά! Σίγουρα, ο Πτολεμαίος πήρε το σώμα έχοντας την επίγνωση της μεγάλης του επίδρασης στον απλό Μακεδόνα στρατιώτη. Είναι εξακριβωμένο πως πολλοί στρατιώτες, πέρα από την μεγάλη του υπόληψη, θεωρούσαν άξιο διάδοχο του Αλεξάνδρου, τον Πτολεμαίο, αφού μέχρι και η σορός του μεγάλου βασιλιά “ακολουθούσε” τον στρατηγό. Πάντως, από πολιτική τακτική ο Πτολεμαίος πήρε άριστα!
Ο Αλέξανδρος Γ” ο Μακεδών ή Αλέξανδρος ο Μέγας, Βασιλεύς Μακεδόνων. Άγαλμα στην παραλία της Θεσσαλονίκης
Αλλά και αν υιοθετήσουμε την επίσημη άποψη ότι η σορός μεταφέρθηκε όντως και ετάφη στην Αλεξάνδρεια, τι έγινε έπειτα; Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε, ότι όταν η Αλεξάνδρεια έγινε μια χριστιανική μεγαλούπολη, οι αρχές αλλά και οι χριστιανοί πολίτες της προέβησαν σε καταστροφές των οικοδομημάτων των εθνικών. Είναι γνωστές οι βιαιότητες των Βυζαντινών και ο αφανισμός χιλιάδων οπαδών της αρχαίας θρησκείας και των μνημείων της. Πιθανόν, ο τάφος του Αλεξάνδρου να έπεσε “θύμα” αυτού του χριστιανικού φονταμενταλισμού. Αλλά και αν δεν συνέβη κάτι παρόμοιο, ίσως οι επιδρομές των Αράβων, που κατέκτησαν τελικά την Αίγυπτο, να ολοκλήρωσαν την καταστροφή του μνημείου. Ωστόσο, όλα είναι υποθέσεις.
Η αιτία του θανάτου του, τα μεγαλεπήβολα σχέδιά του και ο τάφος του, παραμένουν ένας άλυτος γρίφος, ένα υπέροχο μυστήριο, που ίσως να είναι και προτιμότερο από την τελική έκβαση, αν υπάρξει, αυτής της αιώνιας αναζήτησης. Η μεταφυσική διάσταση που έχει περιβάλλει αυτή την εξερεύνηση, ίσως την κάνει πιο γοητευτική.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Johan Gustav Droysen: Η Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Εκδ. Ελευθεροτυπίας
- Paul Cartledge: Μέγας Αλέξανδρος, η αναζήτηση ενός νέου παρελθόντος, Εκδ. Λιβάνη.
- Πλούταρχος: Αλέξανδρος, Εκδ. Κάκτος.
- Διόδωρος: Βιβλιοθήκη Ιστορική, εκδ. Ζήτρος.
- Αρριανός: Αλεξάνδρου Ανάβασις, εκδ. Κάκτος.
Γράφει ο Χρήστος Μπαρμπαγιαννίδης
eranistis.net
