Οι έρευνες στον τύμβο Καστά το 2009 και το 2010

Οι τελευταίες έρευνες στον τύμβο Καστά από τον Δ. Λαζαρίδη πραγματοποιήθηκαν το 1983. Έκτοτε, και μέχρι την επανεκκίνηση των εργασιών στον τύμβο Καστά από την Κ. Περιστέρη ο τύμβος αφέθηκε ανέπαφος με ελάχιστες ανασκαφές μόνο στα περίχωρά του. Από αυτές τις ανασκαφές ξεχωρίζουμε μερικές έρευνες της αρχαιολόγου Δ. Μαλαμίδου που πραγματοποιήθηκαν σε μία περιοχή γύρω από τους λόφους Καστά και 133 εώς και την περιοχή Αλεπότρυπα, που σημειώνεται στον χάρτη που ακολουθεί.

Από αυτές τις ανασκαφές προέκυψαν ενδιαφέροντα ευρήματα, όπως για παράδειγμα ο εντοπισμός αρχαϊκών τάφων σε απόσταση 500 μ. από τον τύμβο Καστά και τον λόφο 133, καθώς και η ανακάλυψη ενός κιβωτιόσχημου τάφου πολεμιστή στην περιοχή Αλεπότρυπα. 

Ο τελευταίος τάφος καλυπτόταν από μικρό τύμβο και περικλειόταν από απλοϊκό, λίθινο περίβολο. 

Στη νοτιοδυτική πλευρά του περιβόλου υπήρχε εστία καύσης, πιθανόν για προσφορές κατά τη διάρκεια επιτάφιων τελετών προς το νεκρό. Φωτογραφία και διάγραμμα αυτού του τάφου παρουσιάζονται παρακάτω. 

Το σύνολο όλων των προανεφερθέντων ευρημάτων έδωσε ενδείξεις για την παρουσία μιας εκτεταμένης αρχαϊκής νεκροπολής βορειοανατολικά του Καστά. 

Η ύπαρξή της δίνει βάση στη θεωρία πως οι «Εννέα Οδοί» δεν ήταν το τοπωνύμιο μιας αρχαίας πόλης ή οικισμού που εντοπιζόταν στο λόφο 133 ή στη θέση της αρχαίας Αμφίπολης, αλλά η ονομασία μιας περιοχής που εκτεινόταν από τις εκβολές του Στρυμόνα εώς και τους βόρειους πρόποδες του Παγγαίου.

Η επιστροφή στον τύμβο Καστά έγινε τελικά το 2009 και οι αρχικές έρευνες διήρκησαν εώς και το 2010. Εκτελέσθηκαν από την ΚΗ’ Αρχαιολογική Εφορεία και συντονίστηκαν απο την Κ. Περιστέρη και τον K. Παπαθεοδώρου. 

Τα πρώτα συμπεράσματα από τις διερευνητικές αυτές μελέτες παρουσιάστηκαν στο 24ο συνέδριο «Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη» (ΑΕΜΘ) το 2010. Οι σχετικές ολιγοσέλιδες δημοσιεύσεις περιλαμβάνονται στα πρακτικά του συνεδρίου που κυκλοφόρησαν το καλοκαίρι του 2014. Μια περίληψη του περιεχομένου τους, δίνεται στις ακόλουθες ενότητες.

(1) Αναγνωριστική έρευνα με γεωραντάρ στην περιοχή λόφου Καστά Αμφίπολης το 2010 (Κ. Παπαθεοδώρου, Κ. Περιστέρη)

Στην εργασία του Κ. Παπαθεοδώρου γίνεται αρχικά μια σύντομη επισκόπηση της μεθόδου έρευνας υπεδάφους με γεωραντάρ (GPR) και της χρησιμότητάς της σε ανασκαφικές μελέτες. Όπως τονίζεται, η εφαρμογή σχετικών μετρήσεων δεν επιτρέπει στον προσδιορισμό των υλικών που συγκροτούν το υπέδαφος. 

Οι μετρήσεις των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων που εκπέμπει το GPR, δίνουν μόνο το βάθος στο οποίο αυτά τα κύματα ανακλώνται, καθώς και την ισχύ με την οποία γίνεται αυτή η ανάκλαση. Οποιαδήποτε περαιτέρω ερμηνεία αυτών των μετρήσεων πρέπει να γίνεται σε συνδυασμό με συλλογή άλλων δεδομένων, π.χ. αυτά που προκύπτουν απο αρχαιολογικές τομές ή γεωλογικές μελέτες στην περιοχή ενδιαφέροντος.

Ακολούθως γίνεται αναφορά στη γεωλογία της ευρύτερης περιοχής. Ο τύμβος Καστά ανήκει σε μία έκταση που περιλαμβάνει άμμους, αμμοχάλικα, αμούχες αργίλους και κροκάλες (στρογγυλεμένες πέτρες που εντοπίζονται κυρίως σε ποτάμια, λίμνες και παραθαλάσσιες περιοχές). 

Σε μεγαλύτερο βάθος βρίσκονται ερυθροί άργιλοι και μάργες. Για λόγους πληρότητας παραθέτουμε μερικές ενδεικτικές φωτογραφίες των παραπάνω υλικών τις οποίες βρήκαμε στο διαδίκτυο.

Στα ανώτερα τμήματα του τύμβου Καστά υπάρχει διαφοροποίηση: παρατηρούνται εναλλασόμενα στρώματα αργιλικών και ασβεστωδών χωμάτων, όπως ακριβώς είχε παρατηρήσει και ο Δ. Λαζαρίδης στις πρώτες τομές που είχε κάνει στη δυτική και βόρεια πλευρά του τύμβου το 1967. 

Σημειώνεται από τους ερευνητές πως αυτά τα εναλλασόμενα στρώματα είναι ισχυρή ένδειξη διαμόρφωσης του χώρου ως «νεκροταφείου» κατά την αρχαιότητα (στη συγκεκριμένη εργασία δεν είναι ξεκάθαρο αν αναφέρονται στο αρχαϊκό νεκροταφείο ή στη μετατροπή του λόφου σε ενιαίο τύμβο, όπως είχε καταλήξει ο Δ. Λαζαρίδης). 

Η χρήση ασβεστώδους υλικού λειτουργεί ως οπλισμός του λόφου εξασφαλίζοντας τη συνεκτικότητά του και αποτρέποντας κατολισθήσεις. 

Με λίγα λόγια οι Κ. Παπαθεοδώρου και Κ. Περιστέρη επιβεβαιώνουν με τη μελέτη τους τις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στη διαμόρφωση του σχήματος και της δομής του λόφου Καστά. Τέλος, οι ερευνητές σημειώνουν πως σε αρκετές περιοχές του λόφου το αρχικό του σχήμα (πριν τις ανασκαφές Λαζαρίδη) έχει διαταραχτεί έντονα.

Στην επόμενη ενότητα εξηγούνται οι λεπτομέρειες της μεθόδου των μετρήσεων όπως και ο τρόπος επεξεργασίας τους για τον περιορισμό του θορύβου στο λαμβανόμενο σήμα. 

Συνολικά πραγματοποιήθηκαν 12 διασκοπήσεις (χωρίς να δίνεται ξεκάθαρα η θέση τους), από τις οποίες τρεις ήταν αυτές που έδωσαν ενδιαφέροντα αποτελέσματα. 

Οι τρεις αυτές διασκοπήσεις τοποθετούνται σε ένα έυρος αποστάσεων 4.5 – 48 μέτρα από την περιφέρεια του τύμβου το 2010 και οι δομές που εντοπιστηκαν δεν ξεπερνούσαν σε βάθος τα τρία μέτρα. Το βάθος αυτό είναι ενδεικτικό για τις δυνατότητες του γεωραντάρ. Σε συνέντευξή της τον Μάρτιο του 2015 η Κ. Περιστέρη είχε αναφερθεί συνοπτικά σε αυτές τις διασκοπήσεις λέγοντας πως στο σημείο που βρέθηκε η είσοδος στο ταφικό μνημείο, τα χώματα των προηγούμενων ανασκαφών από τον Δ. Λαζαρίδη την κάλυπταν σε ύψος σχεδόν 15 μέτρων, οπότε και η εφαρμογή της μεθόδου GPR σε αυτή την περιοχή θεωρήθηκε ανούσια. Σε δύο από τις τρεις περιοχές ενδιαφέροντος πάντως πραγματοποιήθηκαν ανασκαφικές τομές που ανέδειξαν σημαντικά ευρήματα. Σε αυτά αναφερόμαστε στην επόμενη ενότητα.

(2) Σωστική ανασκαφική έρευνα στην περιοχή τύμβου Καστά Αμφίπολης (2009-2010) (Κ. Περιστέρη)

Στην πολύ σύντομη (μονοσέλιδη) αναφορά της στις ερευνες του 2009/2010 στον τύμβο Καστά, η Κ. Περιστέρη ξεκινάει κάνοντας αναφορά στις έρευνες που έγιναν από το Δ. Λαζαρίδη τη δεκαετία του 1960 και του 1970. 

Σημειώνει πως εξαιτίας αυτών των ανασκαφών, το σχήμα του τύμβου αλλοιώθηκε σημαντικά και μετατράπηκε από κυκλικό σε τραπεζόσχημο. Παρακάτω συγκεντρώσαμε μια σειρά από αεροφωτογραφίες και δορυφορικές εικόνες του τύμβου, που δείχνουν πως η δομή του εξελίχθηκε στην πορεία του χρόνου.

Σε κάθε μία από τις φωτογραφίες το κόκκινο σημείο υποδεικνύει τη θέση που ανασκάφηκε η είσοδος στον τάφο το 2014. Όπως φαίνεται, μέχρι το 1967 το κυκλικό σχήμα του τύμβου ήταν αναλλοίωτο. Δύο σημεία άσπρου χρώματος στη φωτογραφία του 1967 (σε βορρά και δύση) αντιστοιχούν σε δύο από τις πρώτες αναγνωριστικές τομές που έγιναν το 1965. 

Μετά το 1971, όταν και κατέστη δυνατή η τοποθέτηση εκσκαφέα στην κορυφή, το σχήμα του τύμβου αλλοιώθηκε σημαντικά (όπως σημειώνεται από την Κ. Περιστέρη). Τα μπάζα από τις διάφορες ανασκαφικές τομές ρίχνονταν προς την πλευρά της εισόδου θάβοντάς την κάτω από δεκάδες μέτρα χώματος.

Οι σύντομες έρευνες που πραγματοποίησε η Κ. Περιστέρη έγιναν σε σημείο διαφορετικό από αυτό που ήταν τα χώματα των προηγούμενων ανασκαφών, αν και ούτε σε αυτή την εργασία προσδιορίζεται η ακριβής θέση τους. 

Το αποτέλεσμα αυτών ήταν ο εντοπισμός εννέα ακόμα αρχαϊκών τάφων (αυξάνοντας το σύνολο τέτοιων ταφών που έχουν ανασκαφεί στον Καστά σε περίπου 90). Έξι από αυτούς ήταν κιβωτιόσχημοι, ένας παιδικός σε πήλινη σαρκοφάγο και τρεις λακοειδείς. Μόλις τρεις από αυτούς τους τάφους ήταν ασύλλητοι. Στους ασύλλητους τάφους βρέθηκαν χρυσά κοσμήματα, ένα επιστόμιο, γυάλινες και οστέινες χάντρες, χάλκινες περόνες, ένα κορινθιακό εξάλειπτρο κ.α. Οι ασύλητοι τάφοι χρονολογήθηκαν στον 6ο π.Χ. αιώνα.

Σημαντική ήταν επίσης και η ανακάλυψη μιας κτιριακής κατασκευής δύο χώρων στους πρόποδες του τύμβου. Οι συνολικές διαστάσεις της ήταν 6.3 Χ 5.0 μ. Από αυτήν είχαν απομείνει μόνο τα θεμέλιά της, ενώ εντός της εντοπίστηκαν ελάχιστα ευρήματα (κεραμική και μολύβδινοι σύνδεσμοι) καθιστώντας τον προσδιορισμό της χρήσης του αδύνατο. Εδώ αξίζει να τονίσουμε πως η δίχωρη αυτή κατασκευή δεν ειναι μοναδική στον τύμβο Καστά καθώς σε τουλάχιστον δύο περιπτώσεις ο Δ. Λαζαρίδης ανέσκαψε κτιριακά κατάλοιπα κοντά στην κορυφή του τύμβου (εκτός των αρχαικών τάφων και του θεμέλιου της βάσης του λέοντα).

Τέλος, σημειώνεται πως τόσο η δίχωρη κατασκευή, όσο και ένας από τους αρχαϊκούς τάφους αντιστοιχούν στις δομές που προσδιορίστηκαν μέσω της διασκόπησης με γεωραντάρ, αναδεικνύοντας τη χρησιμότητα της μεθόδου. Μερικά από τα ευρήματα παρουσιάζονται παρακάτω.

Ανασκαφές στον τύμβο Καστά δεν έγιναν το 2011, αλλά συνεχίστηκαν το 2012, όταν η Κ. Περιστέρη αποφάσισε να ξαναεντοπίσει τα πραγματικά όρια του τύμβου, πραγματοποιώντας ανασκαφικές τομές βάθους άνω των 10 μέτρων κάτω από τους αγροτικούς δρόμους. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τον επανεντοπισμό του περιβόλου και τη σταδιακή αποκάλυψη του εντυπωσιακού αυτού μνημείου, η οποία κορυφώθηκε το καλοκαίρι του 2014.

Η διαίσθηση της Κ. Περιστέρη πάντως, ίσως αποτυπώνεται με τον καλύτερο τρόπο στην τελευταία παράγραφο του σύντομου άρθρου της, την οποία παρουσιάζουμε αυτούσια παρακάτω.

Πηγές

(1) Κ. Παπαθεοδώρου, Κ. Περιστέρη, Αναγνωριστική έρευνα με γεωραντάρ στην περιοχή λόφου Καστά Αμφίπολης το 2010, ΑΕΜΘ 24, (2010)
(2) Κ. Περιστέρη, Σωστική ανασκαφική έρευνα στην περιοχή τύμβου Καστά Αμφίπολης (2009-2010), ΑΕΜΘ 24, (2010)(3) Δ. Λαζαρίδης, Ανασκαφικές έρευνες στην Αμφίπολη (ΠΑΕ 1961-1983)
(4) Δήμητρα Μαλαμίδου, Ανασκαφικά στοιχεία για την παρουσία των Ελλήνων στην περιοχή των εκβολών του Στρυμόνα πριν από την ίδρυση της Αμφίπολης : Εννέα Οδοί και Άργιλος, ΑΕΜΘ 20, (2006)
(5) Ιστοσελίδα Δ. Μαλαμίδου (Acedemia.edu)
(6) Καϊμάρης, Δημήτριος Ευάγγελος, Φωτογραμμετρική επεξεργασία ψηφιακών εικόνων στην υπηρεσία της αρχαιολογικής έρευνας: εντοπισμός της Εγνατίας οδού από την Αμφίπολη έως τους Φιλίππους (2006)
(7) «Γεω-ευρετήριο» Γεωραφικής Υπηρεσίας Στρατού
(8) Συνέντευξη Κ. Περιστέρη, Τηλεοπτικός Σταθμός Δίκτυο, Μάρτιος 2015
(9) Τύποι γεωλογικών δομών/πετρωμάτων (Ιστοσελίδα ΑΠΘ)

enneaodoi.wordpress.com