Η Μικρασιατική Εκστρατεία και τα πετρέλαια της Μοσούλης

Η Μικρασιατική Εκστρατεία και τα πετρέλαια της Μοσούλης – Το ζήτημα της Μοσούλης αποτελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο στην παγκόσμια Ιστορία των τριών πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα.

Από μια μακροϊστορική οπτική δεν είναι παράδοξο ότι ανακινείται πάλι τις μέρες μας. Δεδομένου ότι ανέκυψε όταν χαράσσονταν τα σύνορα στη Μέση Ανατολή. Τώρα που αναθεωρούνται με τους πολέμους, ξαναπροβάλλει στις νέες συνθήκες.

Η κατάσταση σήμερα θυμίζει την εποχή λίγο μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η θέση-κλειδί, που κατείχε στην Εγγύς και Μέση Ανατολή, μέχρι τη διάνοιξη της Διώρυγας του Σουέζ, αλλά και λίγο αργότερα, αναβαθμίστηκε ραγδαία, ενώ διαρκούσε ακόμη ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος.

Άποψη της Μοσούλης το 1920, όταν ακόμη ήταν μήλον της Έριδος μεταξύ Βρετανίας, Γαλλίας και οθωμανικής Τουρκίας. Στην ένθετη φωτογραφία τμήμα του αγωγού πετρελαίου που κατασκευάστηκε το 1926 και κατέληγε στη Συρία.

Αιτία ο εντοπισμός των πλούσιων ενεργειακών αποθεμάτων και ο συνακόλουθος διεθνής αποικιακός ανταγωνισμός για την εκμετάλλευσή τους. Η Μοσούλη είχε την τύχη και την ατυχία μαζί να διαθέτει πλούσια κοιτάσματα πετρελαίου. Έτσι βρέθηκε στη δίνη των συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων.

Η διανομή
Το παράδοξο είναι ότι στο ζήτημα βρέθηκε να εμπλέκεται εμμέσως και η χώρα μας. Όχι για να πάρει μέρος, φυσικά, στη διανομή του πλούτου. Αλλά για λογαριασμό των συμμάχων στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ειδικά της Βρετανίας. Αρχικώς μετά το τέλος του πολέμου με τη μικρασιατική εκστρατεία και τον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Καθώς ένας από τους βασικούς παράγοντες που έπαιξαν ρόλο στην εκστρατεία του 1919-1922 ήταν ο έλεγχος των πετρελαίων της Μοσούλης.

Η Ελλάδα χρησιμοποιήθηκε ως φορέας των συμφερόντων Αγγλίας – Γαλλίας – Ιταλίας, σε πρώτη φάση, στην περιοχή. Ανεξαρτήτως των αντιθέσεων, που είχαν μεταξύ τους, ιδιαίτερα οι δύο πρώτες, εκεί και σε άλλα μέρη της υπό διάλυση οθωμανικής αυτοκρατορίας. Όταν αυτά, τελικά, κατοχυρώθηκαν απέναντι στον τουρκικό εθνικισμό και έπαψε να αποτελεί στήριγμα εγκαταλείφθηκε σταδιακά. Πρώρα από τη Γαλλία και Ιταλία και ύστερα από την Αγγλία, με αποτέλεσμα τη Μικρασιατική καταστροφή.

Από μια μακροϊστορική οπτική δεν είναι παράδοξο ότι ανακινείται πάλι τις μέρες μας. Δεδομένου ότι ανέκυψε όταν χαράσσονταν τα σύνορα στη Μέση Ανατολή. Τώρα που αναθεωρούνται με τους πολέμους, ξαναπροβάλλει στις νέες συνθήκες.

Η κατάσταση σήμερα θυμίζει την εποχή λίγο μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η θέση-κλειδί, που κατείχε στην Εγγύς και Μέση Ανατολή, μέχρι τη διάνοιξη της Διώρυγας του Σουέζ, αλλά και λίγο αργότερα, αναβαθμίστηκε ραγδαία, ενώ διαρκούσε ακόμη ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος.

Αιτία ο εντοπισμός των πλούσιων ενεργειακών αποθεμάτων και ο συνακόλουθος διεθνής αποικιακός ανταγωνισμός για την εκμετάλλευσή τους. Η Μοσούλη είχε την τύχη και την ατυχία μαζί να διαθέτει πλούσια κοιτάσματα πετρελαίου. Έτσι βρέθηκε στη δίνη των συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων.

Η διανομή
Το παράδοξο είναι ότι στο ζήτημα βρέθηκε να εμπλέκεται εμμέσως και η χώρα μας. Όχι για να πάρει μέρος, φυσικά, στη διανομή του πλούτου. Αλλά για λογαριασμό των συμμάχων στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ειδικά της Βρετανίας. Αρχικώς μετά το τέλος του πολέμου με τη μικρασιατική εκστρατεία και τον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Καθώς ένας από τους βασικούς παράγοντες που έπαιξαν ρόλο στην εκστρατεία του 1919-1922 ήταν ο έλεγχος των πετρελαίων της Μοσούλης.

Η Ελλάδα χρησιμοποιήθηκε ως φορέας των συμφερόντων Αγγλίας – Γαλλίας – Ιταλίας, σε πρώτη φάση, στην περιοχή. Ανεξαρτήτως των αντιθέσεων, που είχαν μεταξύ τους, ιδιαίτερα οι δύο πρώτες, εκεί και σε άλλα μέρη της υπό διάλυση οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οταν αυτά, τελικά, κατοχυρώθηκαν απέναντι στον τουρκικό εθνικισμό και έπαψε να αποτελεί στήριγμα εγκαταλείφθηκε σταδιακά. Πρώρα από τη Γαλλία και Ιταλία και ύστερα από την Αγγλία, με αποτέλεσμα τη Μικρασιατική καταστροφή.

Σκίτσο για τη μοίρα της Μοσούλης μετά τις αποφάσεις της Κοινωνίας των Εθνών και του Δικαστηρίου της Χάγης το 1926 να ενσωματωθεί στο αγγλοκρατούμενο Ιράκ.

Υποστηρίζεται, μάλιστα, από ιστορικούς ότι κατά κάποιο τρόπο οι Βρετανοί περίπου «αντάλλαξαν» την Ανατολική Θράκη με τη Μοσούλη. Επέβαλαν στην Ελλάδα να την εγκαταλείψει, προκειμένου να αποσπάσουν τη συμφωνία του Κεμάλ για την προσάρτηση της Μοσούλης στο Ιράκ και σε άλλα ζητήματα.

Τα όσα διαδραματίζονται εκεί το τελευταίο διάστημα δεν μας αφορούν μόνο με τη διάσταση της ανθρωπιστικής κρίσης και του μαζικού θανατικού. Κι αυτό δεν περιορίζεται στο πιθανό νέο προσφυγικό κύμα, που συνεπάγεται ο ανελέητος πολυμετωπικός πόλεμος.

Είναι παραπάνω από σαφές ότι σχετίζεται και με τη χάραξη νέων συνοριακών πραγματικοτήτων, που επεκτείνεται σε ένα πολύ ευρύτερο πλαίσιο. Οπου εξέχουσα θέση κατέχει η Τουρκία. Ο ίδιος ο Ερντογάν, μάλιστα, συνδέει τη Μοσούλη και με τη Συνθήκη της Λωζάνης, που καθόρισε τα τουρκικά σύνορα με την Ελλάδα, το Ιράκ και τη Συρία.

Το ζήτημα τους ελέγχου της Μοσούλης, πράγματι, ήταν ένα από τα κεντρικά ζητήματα της τύχης των εδαφών της πρώην οθωμανικής αυτοκρατορίας στη Λωζάνη. Παραλίγο, μάλιστα, οι συνομιλίες να ναυαγήσουν, ανάμεσα σε άλλα, εξαιτίας της βρετανοτουρκικής σύγκρουσης. Με επίδικο αν το πρώην οθωμανικό βιλαέτι θα ανήκει στην Τουρκία ή στο αγγλοκρατούμενο τότε Ιράκ.

Ο Πάγκαλος (μέσον) στην Ανατολική Θράκη πριν εκκενωθεί από τον ελληνικό στρατό κατ’ απαίτηση των Αγγλων. Δίπλα του ο Βρετανός στρατηγός Μπρίτζες.

Επήλθε, όμως, συμβιβασμός και η λύση του προβλήματος μετατέθηκε σε διαπραγματεύσεις αμέσως μετά τη Λωζάνη: «Η μεταξύ Τουρκίας και Ιράκ μεθόριος θέλει καθορισθή συμβιβαστικώς μεταξύ Τουρκίας και Μεγάλης Βρεττανίας εντός προθεσμίας εννέα μηνών. Μη επερχομένης συμφωνίας …η διαφορά θέλη αχθή ενώπιον του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών» σύμφωνα με το σχετικό άρθρο της Συνθήκης της Λωζάνης.

Οι Κούρδοι
Το βασικό επιχείρημα της Άγκυρας ήταν πως ο πληθυσμός της περιοχής ήταν στη μεγάλη πλειονότητα Τούρκοι και Κούρδοι. Οι Κούρδοι της Τουρκίας, συμπολεμιστές εκείνη την περίοδο του Κεμάλ, υποτίθεται ότι δεν επιθυμούσαν «ν’ αποχωριστούν από τ’ αδέλφια τους» στη Μοσούλη. Επειδή, λοιπόν, σύμφωνα με τα πρακτικά της διάσκεψης στη Λωζάνη, η νέα Τουρκία ανήκε στους Τούρκους και τους Κούρδους μαζί, η περιοχή έπρεπε να ενσωματωθεί στην Τουρκία.

Αντιθέτως οι Αγγλοι υποστήριζαν ότι η πόλη είναι κουρδική, επομένως η θέση της είναι στο Ιράκ. Εννοείται όχι από κάποιες φιλοκουρδικές διαθέσεις, αλλά επειδή είχε τον ήδη έλεγχο του Ιράκ. Το ζήτημα της Μοσούλης (και των Κούρδων) δεν θα λυθεί στις προβλεπόμενες προθεσμίες. Θα χρειαστεί η επέμβαση της Κοινωνίας των Εθνών και του Δικαστηρίου της Χάγης, μέχρι να επικρατήσουν πλήρως οι αγγλικές θέσεις.

Μεγάλοι χαμένοι ήταν οι Κούρδοι. Αντί για κουρδικό κράτος ή αυτονομία βρέθηκαν διασκορπισμένοι σε Τουρκία, Ιράκ και Συρία. Το κουρδικό πρόβλημα θα υποκαταστήσει στο μέλλον το ζήτημα της Μοσούλης.

Μετά το «όχι» της Τουρκίας στις διεθνείς αποφάσεις
Ο Πάγκαλος ονειρευόταν νέα πολεμική περιπέτεια στο πλευρό των Αγγλων

Στο περίφημο Εθνικό Σύμφωνο (1920) της αναδυόμενης εθνικιστικής Τουρκίας η Μοσούλη θεωρείται ως μέρος του νέου κράτους. Οπως και άλλα εδάφη της πρώην οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Το βασικό επιχείρημα είναι η σύνθεση του πληθυσμού. Πλην, όμως, «ταχυδακτυλουργικά» προβάλλουν τον ισχυρισμό ότι η πλειονότητα είναι Τούρκοι ή τουρκογενείς. Ομως Κούρδοι είναι οι περισσότεροι στους οποίους, μάλιστα, ο Κεμάλ υπόσχεται αυτονομία για να την ξεχάσει εντελώς το επόμενο διάστημα στις υποσχέσεις του.

Στη Συνθήκη της Λωζάνης (1923), την οποία ο ίδιος θεωρεί ως «πολιτική νίκη, που όμοιά της δεν υπάρχει στην οθωμανική ιστορία!», ουδεμία αναφορά γίνεται σε Κουρδιστάν και Κούρδους. Το άλλο επιχείρημα είναι τα «ιστορικά δικαιώματα» της Τουρκίας στην περιοχή (από τον 16ο αιώνα η Μοσούλη στην κατοχή της οθωμανικής αυτοκρατορίας).

Η αγγλοτουρκική διαμάχη για την τύχη της θα οξυνθεί. Ο Κεμάλ δεν δεχόταν, αρχικώς, την απόφαση της Κοινωνίας των Εθνών για τη Μοσούλη. Τουρκικά στρατεύματα μάλιστα προχώρησαν τότε και σε σφαγές ντόπιου χριστιανικού πληθυσμού, προκαλώντας διεθνείς αντιδράσεις. Εκείνη ακριβώς την περίοδο η Ελλάδα (1926) παραλίγο, πάλι, να γνωρίσει νέες πολεμικές περιπέτειες, με φόντο τα πετρέλαια. Το δικτατορικό καθεστώς του Πάγκαλου εκτίμησε ότι λόγω της άρνησης της Τουρκίας για τη μοίρα της Μοσούλης θα είχε την αγγλική υποστήριξη αν κήρυττε πόλεμο για να καταλάβει την Αν. Θράκη και την Κωνσταντινούπολη!

Μεγάλη ευκαιρία
Ο Πάγκαλος, που θεωρούσε τη Λωζάνη ως «ανταλκίδειο ειρήνη» (ταπεινωτική συμφωνία με την οποία οι Σπαρτιάτες παρέδιδαν το 386 π.Χ. τη Μικρά Ασία στους Πέρσες), νόμισε ότι παρουσιάζεται η μεγάλη ιστορική ευκαιρία. Σύμφωνα με τον ιστορικό Θ. Βερέμη «στον Θ. Πάγκαλο, για τον οποίο έτρεφαν περιφρόνηση ίσως και φόβο για τις αστάθμητες αντιδράσεις του, οι Αγγλοι βρήκαν το 1926 έναν πολύτιμο αν και ανυποψίαστο σύμμαχο…

Με δημόσιες δηλώσεις του, που σκόπευαν στην κινητοποίηση των προσφύγων και σχέδια πολεμικής προετοιμασίας ο Πάγκαλος προχωρούσε με τη γνωστή απερισκεψία του στον πόλεμο». Παραχώρησε, μάλιστα, προνόμια στη Γιουγκοσλαβία, τη Βουλγαρία και την Ιταλία. Με τον Μουσολίνι προχώρησε ακόμη παραπέρα. Επιδίωξε οικονομική και στρατιωτική συμφωνία για κοινή δράση εναντίον της Τουρκίας. Οι κινήσεις του δεν είχαν πρακτικό αποτέλεσμα.

Στο μεταξύ μπροστά στον κίνδυνο η Αγκυρα να βρεθεί σε πόλεμο με την Αγγλία, την Ελλάδα να προετοιμάζεται και την Ιταλία να εμφανίζεται πρόθυμη, αποδέχεται την απόφαση της ΚτΕ. Αλλά και τότε ακόμη ο Πάγκαλος επέμενε στο σχέδιό του. Ηταν, όμως, μόνος. «Η ανατροπή του Πάγκαλου έσωσε τη χώρα μας, γράφει ο Γρ. Δαφνής, από μίαν περιπέτειαν, η οποία, μοιραίως θα απέληγεν εις βάρος μας…».

Από τη συμφωνία Σάικς – Πικό στην ανεξαρτησία του Ιράκ

1916 Με τη γαλλοβρετανική αποικιακή συμφωνία Σάικς – Πικό οριοθετούνται οι σφαίρες επιρροής στη Μέση Ανατολή, εν όψει της αναμενόμενης διάλυσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η Μοσούλη τίθεται υπό γαλλική κυριαρχία.

1917 Το Βόρειο Ιράκ καθίσταται για τη Βρετανία «πολεμικός στόχος πρώτου βαθμού», λόγω του πετρελαίου. Η περιοχή εντάσσεται στα γεωστρατηγικά αγγλικά σχέδια, που άλλαξαν λόγω της Οκτωβριανής Επανάστασης και την άγνωστη τύχη των ρωσικών πετρελαίων.

1918 Τροποποίηση της συμφωνίας Σάικς – Πικό και ανακατανομή των εδαφών. Με την ανακωχή του Μούδρου μεταξύ των ηττημένων Οθωμανών και των νικητών (Αντάντ) βρετανικές δυνάμεις καταλαμβάνουν τη Μοσούλη. Οι νικητές μπορούν να καταλάβουν οποιοδήποτε σημείο στην οθωμανική αυτοκρατορία, όταν θεωρείται πως απειλείται η ασφάλεια.

1920 Εθνικό Σύμφωνο από τη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση στην Κωνσταντινούπολη με το πλαίσιο των διεκδικήσεων των Τούρκων. Συνθήκη Σεβρών για μοίρασμα των οθωμανικών εδαφών μεταξύ των νικητών του πολέμου.Με γαλλοβρετανική μυστική συμφωνία (Σαν Ρέμο) η Βρετανία αναλαμβάνει τον έλεγχο της Μεσοποταμίας, η Γαλλία του Λιβάνου και της Συρίας, ενώ αποκτά και δικαιώματα (25%) στο ιρακινό πετρέλαιο.

1922 Σταθεροποίηση της αγγλικής κηδεμονίας στο Ιράκ.

1923 Ανακήρυξη της Τουρκικής Δημοκρατίας.

1924-25 Οταν έληξε η προθεσμία που έθετε η Συνθήκη της Λωζάνης χωρίς να διευθετηθεί η αγγλοτουρκική διένεξη για τη Μοσούλη, ανέλαβε το ζήτημα η Κοινωνία των Εθνών.Κατακυρώνεται στο Ιράκ (υπό βρετανική «εντολή» για 25 χρόνια).

1926 Ο Θ. Πάγκαλος με αφορμή την αγγλοτουρκική διένεξη για τη Μοσούλη αναζητά στηρίγματα για να κηρύξει ελληνοτουρκικό πόλεμο. Τριμερής συμφωνία Αγγλίας – Τουρκίας – Ιράκ αναγνωρίζει το συνοριακό καθεστώς, όπως έχει διαμορφωθεί με μικρές αλλαγές. Η Αγκυρα αποκτά μερίδιο (10%) στην παραγωγή πετρελαίου για 25 χρόνια.

1932 Ανεξαρτησία του Ιράκ με τη Μοσούλη επαρχία του.

Τ. Κατσιμάρδος

Πηγή: apocalypsejohn.com