Ορφέας, ο αοιδός του αγνού φωτός

Χαιρετίζουμε στο θρυλικό πρόσωπο του Ορφέα έναν μεγάλο

 μύστη της Ελλάδας, πρόγονο της ποίησης και της μουσικής.

 Υπό την έννοια ότι αυτές οι δύο υποδεικνύουν την αποκάλυψη

 της  αιώνιας αλήθειας. Ο Ορφέας λάμπει στη διάρκεια όλων

 των εποχών με την προσωπική εκείνη ακτίνα ενός δημιουργικού

 ανδρικού πνεύματος του οποίου η ψυχή δονήθηκε από έρωτα

 για το αιώνιο θήλυ που ζει και πάλλεται με τριπλή μορφή μέσα

 στη φύση, στο ανθρώπινο είδος και στον ουρανό.

Χρονολογικά θα τοποθετηθούμε υποθετικά ίσως πέντε αιώνες

 πριν από τον Όμηρο. Τότε, σε όλη την Ελλάδα ο λαός, που

 διαισθάνεται τη φύση, τη φοβάται  αλλά και τη σέβεται,

 προτιμάει να λατρεύει τις θηλυκές θεότητες που παριστάνουν

 τις μυστηριακές δυνάμεις της γης, τις γοητευτικές ή τις

 τρομερές…  Οι λατρείες αυτές παρουσίαζαν την υπέρτατη

 θεότητα με το γυναικείο γένος. Η Ήρα στο Άργος, η Άρτεμις

 στην  Αρκαδία, στην Πάφο, στην Κόρινθο, η Αφροδίτη.  Με

 ελάχιστη επιρροή, εξορισμένοι στα υψηλά όρη και εκτοπισμένοι

 από τη λαμπρή ακολουθία των θηλυκών θεοτήτων, βασίλευαν

 μερικοί αρσενικοί και κοσμογονικοί θεοί. Επόμενο, οι

 γυναικείες θεότητες, μη έχοντας κάποιο κοινωνικό κέντρο ή

 σύνθεση, είχαν προκαλέσει έχθρες και αιματηρούς αγώνες

 στους διαιρεμένους λαούς.

Ο Ορφέας με Θράκες.
Αττικός ερυθρόμορφος κρατήρας.

Η άγρια και τραχιά Θράκη, γεμάτη από βουνά σκεπασμένα με γιγάντιες δρυς, στεφανωμένα από άγρια βράχια,  είναι και αυτή έρμαιο βαθύτατης λυσσαλέας πάλης μεταξύ των ηλιακών και  των σεληνιακών λατρειών. Δύο διαφορετικές θεολογίες, δύο κοσμογονίες, δύο θρησκείες. Αγώνας φύλων, αγώνας αρχέγονος, αιώνιος, ανάμεσα στο ανδρικό και στο γυναικείο στοιχείο. Στη Θράκη οι ιέρειες της Σελήνης ή της τρίμορφης Εκάτης αποκαλούνται Βακχίδες και έχουν την κυριαρχία  κάνοντας έκκληση στον υποχθόνιο Βάκχο και τρομοκρατώντας με βία και αίμα.

Εκείνη την εποχή λοιπόν εμφανίζεται ένας νέος, βασιλικής καταγωγής και απαράμιλλης ομορφιάς. Θεωρήθηκε γιος του θρακικού ποταμού Οιάγρου και της μούσας Καλλιόπης. Αναφέρονται επίσης ως μητέρα του η Μελπομένη, η Κλειώ ή η Μενίππη. Είναι αοιδός, ποιητής  και ιερέας. Είναι άραγε ήρωας, θεός ή ημίθεος;

Ο Ορφέας κιθαρωδός.
Ερυθρόμορφο αγγείο της Κάτω Ιταλίας.
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης.

Ο Ορφέας θα επιτύχει να προσελκύσει τους περισσότερους Θράκες, να μεταμορφώσει εντελώς τη λατρεία του Βάκχου και να δαμάσει τις Βακχίδες. Η επίδρασή του διείσδυσε σε όλα τα ιερά της Ελλάδας, καθιερώνοντας τη βασιλεία του Δία στη Θράκη και του Απόλλωνα στους Δελφούς, όπου έθεσε τις βάσεις του Αμφικτυονικού Συνεδρίου, ενώνοντας την Ελλάδα. Τέλος, με τη δημιουργία των μυστηρίων παίδευσε το θρησκευτικό αίσθημα της χώρας του.

Σχετικά με τη μουσική του δεινότητα παραδίδονται πολλές μαρτυρίες: τα άγρια ζώα ημέρωναν και στέκονταν ακίνητα όταν έπαιζε τη λύρα ή την κιθάρα του, τα ψάρια πηδούσαν έξω από το νερό και τα πουλιά μαζεύονταν γύρω του, ακόμη και τα δέντρα και οι πέτρες. Στον Ορφέα αποδίδεται η τελειοποίηση της λύρας με την πρόσθεση δύο χορδών, ώστε να συμβολίζονται οι 9 Μούσες. Επίσης, έλαβε μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία, κατά την οποία με τη λύρα του έδινε τον ρυθμό στους κωπηλάτες, τους ξεκούραζε και τους ηρεμούσε. Μάλιστα, σταμάτησε τη θαλασσοταραχή, κράτησε ακίνητες τις Συμπληγάδες, αποκοίμισε τον δράκοντα που φρουρούσε το χρυσόμαλλο δέρας και επισκίασε ακόμη και το τραγούδι των Σειρήνων.

Η μυθική ερωτική ιστορία του Ορφέα και της Ευρυδίκης είναι  ένα από τα βασικότερα επεισόδια του αοιδού, πολύ γνωστή από τα αρχαία χρόνια  μέχρι τη νεότερη εποχή, έχοντας εμπνεύσει κατά κόρον την τέχνη στη λογοτεχνία,  στη μουσική, στον κινηματογράφο και στο θέατρο αργότερα, με διαφορετικούς συμβολισμούς... 

Αττικό ερυθρόμορφο αγγείο του 470 π.Χ.
που απεικονίζει τον θάνατο του Ορφέα.
Μουσείο του Λούβρου.

Οι αναφορές στον Ορφέα ως αοιδού και μουσικού που παίζει λύρα ή κιθάρα περιβάλλουν όλη την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή γραμματεία, ξεκινώντας από τον Σιμωνίδη τον Κείο. Το ορφικό ποίημαΑργοναυτικά αφηγείται τις περιπέτειές του κατά την Αργοναυτική εκστρατεία και στηνΆλκηστι του Ευριπίδη ο Άδμητος εύχεται να είχε τη γλώσσα και την τέχνη του Ορφέα. Ο Φαίδρος αποκαλύπτει στο Συμπόσιο του Πλάτωνα ότι η κάθοδος του Ορφέα στον Άδη είχε παραμορφωθεί από τους σοφιστές. Επίσης, ο διαμελισμός του Ορφέα αποτέλεσε το θέμα της τραγωδίας που δεν σώζεται του  Αισχύλου Βασσάραι ή Βασσαρίδες.

Κάποια ημέρα ο Ορφέας κάνοντας τη συχνή  βόλτα του στο δάσος γνώρισε τη νύμφη Ευρυδίκη  την οποία ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε. Ο αγαπημένος φίλος του Αρισταίος, όμως, προσπάθησε να τη βιάσει. Εκείνη, στην προσπάθειά της να τον αποφύγει, άρχισε να τρέχει στο δάσος, όπου τη δάγκωσε ένα φίδι και πέθανε. Ο Ορφέας, απαρηγόρητος, κατεβαίνει στον Κάτω Κόσμο για να τη φέρει ξανά στη ζωή. Η δύναμη της μουσικής από τη λύρα του μαγεύει τον Κέρβερο, ο Τάνταλος ξεχνάει τη δίψα του, οι σκιές, συγκινημένες, συγκεντρώθηκαν γύρω του, ο βράχος του Σισύφου παύει να κυλάει, και ο Πλούτων και η Περσεφόνη θα συμφωνήσουν να ακολουθήσει η Ευρυδίκη τον Ορφέα στον Επάνω Κόσμο, με μοναδικό όρο να μη γυρίσει να την κοιτάξει προτού δουν το φως του ήλιου.

Ορφέας και Ευρυδίκη του Έντουαρντ Πόιντερ. (1862)
Τα φίδια κάτω στα πόδια της, η αιτία του θανάτου της.

Ο Ορφέας, ωστόσο, δεν θα αντέξει και θα γυρίσει να τη δει. Έτσι, η νύμφη θα επιστρέψει οριστικά στον Άδη.

Για τον θάνατο του Ορφέα ο θρύλος επιφυλάσσει πολλές εκδοχές. Οι περισσότερες μαρτυρούν ότι διαμελίσθηκε από τις γυναίκες της Θράκης και το κεφάλι του ξεβράσθηκε στη Μυτιλήνη, με διαφορετικά όμως κίνητρα. Κατόπιν οι Μούσες μάζεψαν τα μέλη του και τα έθαψαν κοντά στο Δίον, στα Λείβηθρα. Άλλες εκδοχές μαρτυρούν ότι μετά τον θάνατο της Ευρυδίκης είχε περιφρονήσει όλες τις γυναίκες είτε επειδή τις είχε στερήσει από τους άνδρες τους, εισάγοντας μάλιστα την παιδεραστία, είτε επειδή τις είχε αποκλείσει από τα μυστήρια τα οποία ο ίδιος είχε ιδρύσει. Άλλοι πίστευαν ότι κεραυνοβολήθηκε από τον Δία διότι είχε αποκαλύψει στους ανθρώπους απόκρυφες αλήθειες, ή ότι αυτοκτόνησε διότι δεν μπόρεσε να αντέξει τον χαμό της γυναίκας του. Μετά τον θάνατό του, λέγεται, ενέσκηψε λοιμός  στη Θράκη και το μαντείο τούς συμβούλευσε να βρουν το κεφάλι του Ορφέα και να του αποδώσουν τιμές. Έτσι οι Θράκες ύμνησαν σαν προφήτη εκείνον που είχαν σκοτώσει θεωρώντας τον εγκληματία και ο θάνατός του τους προσηλύτισε. Η λύρα του μεταφέρθηκε στον ουρανό και έγινε αστερισμός, ενώ η ψυχή του, ντυμένη με μακρύ λευκό χιτώνα, δεν σταμάτησε να τραγουδάει στα Ηλύσια Πεδία για τους Μακάρους.

Κιονωτός κρατήρας από τη Γέλα, περίπου 450 π.Χ.
Ο Ορφέας απεικονίζεται ανάμεσα στους Θράκες.
Staatliche Museen, Βερολίνο.

Ορφικοί, θεογονία και κοσμογονία

Υπάρχει μια σύγχυση όσον αφορά τη θρησκευτική κίνηση των ορφικών. Θεωρείται ότι  εμφανίζεται κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. και έκτοτε φαίνεται ότι διαδίδεται σε όλο τον ελληνικό κόσμο. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι ο Ορφέας ήταν ο ιδρυτής και αρχηγέτης τους και ο δημιουργός μιας σειράς επικών ποιημάτων με τον τίτλο Θεογονία. Βεβαίως, την αλήθεια όλης αυτής της παράδοσης δεν μπορούμε να την ελέγξουμε σήμερα – οι πληροφορίες είναι ένα αντιφατικό μωσαϊκό που προέρχεται από διαφορετικές περιόδους των προ και μεταχριστιανικών χρόνων. Έχει όμως αφήσει βαθιά στίγματα και είναι σίγουρο ότι επέδρασε στο θρησκευτικό συναίσθημα και στις θρησκευτικές ιδέες της αρχαιότητας και απηχείται περίτρανα στην αρχαία ποίηση και στη φιλοσοφία (Ίβυκος, Πίνδαρος, Εμπεδοκλής, Πλάτωνας και Αριστοτέλης). Περί τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. ο χαρακτήρας του κινήματος αλλοιώνεται σημαντικά, ωστόσο οι θεωρητικές διδασκαλίες που είναι διατυπωμένες στην ορφική γραμματεία θα περάσουν στη φιλοσοφία και θα διοχετευθούν μέσω των νεοπλατωνικών στη χριστιανική σκέψη.

Ο Ορφέας στον Κάτω Κόσμο.
Σεραντζέλι Τζοακίνο (1768-1852).

Η διδασκαλία των ορφικών αναφέρεται σε ένα σύστημα κοσμογονίας, θεογονίας και ανθρωπογονίας.  Οι ορφικοί, εκτός από τις πρωταρχικές δυνάμεις της ησιόδειαςΘεογονίας ουρανός, γαία, ωκεανός, αναγνώριζαν και άλλες όπως τον χρόνο, τον αιθέρα, το ύδωρ και τοκοσμικό αβγό. Ο χρόνος, αναλλοίωτος, προϋπήρχε και από αυτόν δημιουργήθηκε ο αιθήρ και πέριξ του ένα απέραντο χάσμα, το χάος, τυλιγμένο σε βαθύ έρεβος. Μέσα από τον αιθέρα, ή από τον αιθέρα, δημιούργησε ο χρόνος ένα αβγό από το οποίο εκκολάφθηκε ο Φάνης (άλλες ονομασίες: Φαέθων, Πρωτόγονος, Μήτις, Έρως), μια παράξενη μορφή, αρσενική και θηλυκή μαζί. Το όνομά του υποδήλωνε το φως και ήταν ο φωτεινός δημιουργός του κόσμου. Με μικρές αποκλίσεις η διαδοχική γένεση κατά τους ορφικούς είναι ίδια με αυτήν του Ησιόδου. Ωστόσο, ορφικής προέλευσης είναι η καταγωγή του Διός από τους Τιτάνες. Ο Ζευς καταβρόχθισε τον Φάνητα και έτσι έγινε κυρίαρχος και παντοδύναμος. Τη διαδοχή στη δημιουργία των θείων όντων τερμάτισε ο γιος του Διός Διόνυσος, τον οποίο κατατεμάχισαν οι Τιτάνες. Η Αθηνά όμως περιέσωσε την καρδιά του και τον επανέφερε στη ζωή. Εν τω μεταξύ ο Δίας κατακεραύνωσε τους Τιτάνες και έπλασε το γένος των ανθρώπων. Τοιουτοτρόπως, οι άνθρωποι έχουν φύση τιτανική, το άλογο, άτακτο και βίαιο στοιχείο (Πλάτωνας, Νόμοι), ταυτόχρονα όμως ενυπάρχει σε αυτούς και το διονυσιακό στοιχείο. Η ουσία αυτού του μύθου είναι ότι οι άνθρωποι οδηγούνται προς τη λύτρωση μέσα από την προσπάθεια να αποσπάσουν και να διαχωρίσουν μέσα τους το διονυσιακό στοιχείο από το τιτανικό

.

Ορφέας και Ευρυδίκη
Γλυπτό του Ωγκύστ Ροντέν. 

Οι ορφικοί τελούσαν μυστηριακές λατρείες, με ιδιαίτερες τελετουργίες, αποβλέποντας στη μυστική ένωση με τον Διόνυσο και μέσω αυτής στη λύτρωση. Ο βίος ορφικός στηριζόταν σε γραπτές απαγορεύσεις και κανόνες αποχής, ένα ιερό τυπικό. Κατά τους ορφικούς, η αιωνιότητα είναι άμεσα εξαρτώμενη από τον βίο που διάγει ο άνθρωπος επί της Γης και, ακόμη, υποστήριζαν την ανάγκη της άσκησης. Η εναγώνια  επιδίωξή τους ήταν η απελευθέρωση της ψυχής από το σωματικό στοιχείο και η διαρκής ένωσή της με το θεϊκό. Οι τελετουργικές πρακτικές των ορφικών υποστηρίχθηκαν από τα μαντεία, κυρίως των Δελφών, και τη διάδοσή του ανέλαβαν μάντεις και καθαρτές, οι ορφεοτελεσταί.  Μαζί με τη λατρεία του Διονύσου οι ορφικοί καθαρμοί άφησαν τα ίχνη τους σε μαντεία και ναούς από το Δερβένι (το 1962 ανακαλύφθηκαν τα λείψανα ενός παπύρου του 400 π.Χ., όπου φαίνεται καθαρά μια αμφισβήτηση ουσιαστικά της επίσημης θρησκείας των Ολυμπίων συνυφασμένη με την πολιτικοκοινωνική οργάνωση της ελληνικής πόλης-κράτους που αυτή συντηρούσε). Επίσης, τα χρυσά ελάσματα, που βρέθηκαν σε αρχαίους τάφους στους Θουρίους και στην Πετέλεια της Κάτω Ιταλίας, και ήταν τοποθετημένα δίπλα στον νεκρό, έφεραν χαραγμένο κείμενο, προφανώς απόσπασμα μιας γνωστής στον νεκρό ιερής γραμματείας.

Λεπτομέρειες από τον θάνατο του Ορφέα.
Χένρι Λέβι  (1870).

Θρυλείται ότι ο Ορφέας χάθηκε για 20 χρόνια από τη Θράκη και όλοι πίστεψαν ότι είχε πεθάνει  και κατοικούσε στον Άδη. Εκείνος όμως είχε φύγει μυστικά για την Αίγυπτο και μυήθηκε στα μυστήριά της από τους ιερείς της Μέμφιδας. Αφού κατέκτησε όλες τις δοκιμασίες, επέστρεψε με το όνομα Ορφέας ή Ορφάς. Με την επιστήμη και το πάθος του ήρθε για να γιατρέψει με το φως και οι ιερείς τον υποδέχθηκαν σαν σωτήρα. Οι μύστες διδάχθηκαν από αυτόν το αγνό φως των υπέρτατων αληθειών, φως που έφθανε στον λαό πιο κεκαλυμμένο, όχι όμως λιγότερο ευεργετικό κάτω από το πέπλο της ποίησης και των μαγευτικών εορτών.

Ο Ορφέας, με τα ξανθιά μαλλιά και τα παράξενα θέλγητρα, έγινε ο ποντίφηκας της Θράκης, μέγας ιερέας του Ολυμπίου Διός, συγχωνεύοντας τη θρησκεία του με τη θρησκεία του Διονύσου μέσα σε μια παγκόσμια σκέψη που εισχώρησε στα πέρατα της Ελλάδας!

 Μαρίνα Μαραγκού - TEXNOGRAFIA

texnografia.blogspot.gr