Πεδίον του Άρεως: Μία σύντομη ιστορία ενός μεγάλου Πάρκου

Το Πεδίον του Άρεως πήρε το όνομά του από το Campus Martius, έναν δημόσιο χώρο της αρχαίας Ρώμης, ανάμεσα στο κέντρο της πόλης και στον ποταμό Τίβερη, αφιερωμένο στον θεό Άρη. Στην Ελλάδα, επί βασιλείας Όθωνα, μπροστά στο ναό των Ταξιαρχών και προς την οδό Μαυρομματαίων φιλοξενούνταν οι Στρατώνες του Ιππικού και έτσι σχεδόν από την αρχή της λειτουργίας της Αθήνας ως πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους, ο χώρος συνδέθηκε με τον στρατό, τον πόλεμο και τον θεό του, Άρη.

Στα πρώτα τοπογραφικά σχέδια της Αθήνας το 1880 ο χώρος χαρακτηρίζεται «Πεδίον Άσκησης» και οριζόταν από δύο σχεδόν παράλληλα ρέματα που κατέβαιναν από το «Τουρκοβούνι», περίπου στη χάραξη των σημερινών οδών Ευελπίδων και Κυπριανού / Βαλτινών / Μπούσγου. Μη φανταστείτε όμως έναν σύγχρονο στρατόπεδο με μηχανοκίνητα μέσα, βαρύ οπλισμό και αυστηρά μέτρα ασφαλείας…

Ο χώρος ήταν στην πραγματικότητα ένας υπαίθριος τόπος συγκέντρωσης του κοινού για περίπατο και αναψυχή. Ειδικά τα Κυριακάτικα μεσημέρια και τις γιορτές αποτελούσε χώρο περιπάτου για τους Αθηναίους. Στη πλατεία του ναού των Ταξιαρχών μάλιστα, υπήρχε στημένη μια εξέδρα μουσικής σε πολυγωνικό σχήμα, όπου παιάνιζε η φιλαρμονική (από εκεί προήλθε και το όνομα της όμορης γειτονιάς «Πολύγωνο»).

Η πρώτη σημαντική ιστορική αναφορά στον τόπο γίνεται με την Έξωση του Όθωνα το 1862, όταν οι επικεφαλείς του αναίμακτου κινήματος που έδιωξε τον βαυαρό μονάρχη μαζεύονται στους στρατώνες του «Πεδίου Άσκησης» και γιορτάζουν την επιτυχία τους με τον Γ.Παράσχο να τους απαγγέλει:

«Κι ενώ φεύγει η τυραννία εις τη θέαν σας με θρήνον,

εις λιτόν προβαίνει γεύμα ο αήττητος Στρατός.

Εις τιμήν του Οκτωβρίου το ποτήρι ας κενωθεί,

κι ας βοΐζει το κανόνι, κι ας αστράπτει το σπαθί.»

Με Βασιλικό Διάταγμα του 1887 η έκταση του Πεδίου του Άρεως εντάσσεται στο Σχέδιο Πόλεως και χαρακτηρίστηκε ως μη οικοδομήσιμος κοινόχρηστος χώρος. Κατά παράβαση του Σχεδίου κατασκευάστηκαν στις δεκαετίες που ακολούθησαν τα κτήρια της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, διάφοροι ημιμόνιμοι και προσωρινοί προσφυγικοί συνοικισμοί, καφενεία, γκαράζ, ιδιωτικό σχολείο, κ.ά.

Το 1924 η Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου, παραχώρησε στον Πανελλήνιο Γυμναστικό Σύλλογο τη χρήση 5,6 γειτονικών στρεμμάτων για τις ανάγκες των αθλητικών του εγκαταστάσεων μετά την απαλλοτρίωση του οικοπέδου στη συμβολή των οδών Πατησίων και Αλεξάνδρας, δεσμεύοντάς τον να μην πειράξει το πράσινο που υπήρχε στην έκταση αυτή.

Το 1927 συγκροτήθηκε η Επιτροπή Δημοσίων Κήπων και Δενδροστοιχιών και δόθηκε προτεραιότητα στη διαμόρφωση του Πεδίου του Άρεως, αφού το διεκδικούσαν για κατασκευή κτηριακών εγκαταστάσεων το Δικαστικό Μέγαρο Αθηνών, η θερινή σκηνή του Εθνικού Θεάτρου, η Χριστιανική Αδερφότης Νέων (ΧΑΝ) και το Υπουργείο Γεωργίας. Την ίδια περίοδο το Πεδίον Άρεως χρησιμοποιήθηκε και από την αγγλική εταιρεία ηλεκτροφωτισμού και ηλεκτρικής συγκοινωνίας «Power» για την απόρριψη προϊόντων εκσκαφής στη διάρκεια της κατασκευής της σήραγγας του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς.

Το Πεδίον του Άρεως χρωστάει την ύπαρξή του στην «Ανώτατη Πολεοδομική Επιτροπή» που συγκρότησε το 1934 ο τότε υπουργός συγκοινωνιών Πέτρος Ράλλης προκειμένου «να προστατευτεί η δημόσια αισθητική των Αθηνών».

Στην επιτροπή μετείχαν οι: Πέτρος Καλλιγάς, Αναστ. Μεταξάς. Εμμ. Κριεζής, Αριστοτέλης Ζάχος, Κωστής Παρθένης, Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ο διευθυντής Σχεδίων Πόλεων Ανάργ. Δημητρακόπουλος και άλλοι.

Η Επιτροπή αποδείχθηκε άξια της αποστολής της, αφού επέβαλε τον υποβιβασμό του επιτρεπόμενου ύψους οικοδόμησης «δια την προάσπισιν της θέας και της αισθητικής της Ακροπόλεως» και συνετέλεσε καθοριστικά στην απόφαση του Πέτρου Ράλλη να εισάγει τον νόμο 6171 του 1934 με τον οποίο δημιουργήθηκε το Πεδίον του Άρεως ως «κοινόχρηστον άλσος των Αθηνών».

Το «Ειδικό Ταμείο Μονίμων Οδοστρωμάτων Αθηνών» ανέλαβε να καταβάλει τα έξοδα διαμόρφωσης του Πεδίου του Άρεως ως ενός άλσους που θα τιμούσε τους ήρωες της Επανάστασης του 1821 και ο Ανάργυρος Δημητρακόπουλος συνέταξε τα σχέδια του Πάρκου, συνδυάζοντας ρυθμούς αγγλικών και γαλλικών αλσών. Μάλιστα είχε λάβει μέριμνα να μην εμποδίζεται η θέα προς την Ακρόπολη από τα κεντρικά σημεία του Πάρκου.

Οι εργασίες δενδροφύτευσης και ανάπλασης που ανατέθηκαν στον Ν.Βοσυνιώτη άρχισαν το 1935 και συνεχίσθηκαν επί κυβερνήσεως Ι. Μεταξά μέχρι το 1940, όταν και κηρύχθηκε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος.

Στην πενταετία εκείνη φυτεύτηκαν περίπου 46.000 δένδρα (κυρίως φυλλοβόλα προκειμένου το καλοκαίρι να προσφέρουν πλούσια σκιά, τον δε χειμώνα να μην εμποδίζονται οι ακτίνες του ήλιου) και θάμνοι, έγιναν διάφορα τεχνικά έργα όπως αρδευτικό δίκτυο, ηλεκτροφωτισμός με μαντεμένιες κολώνες σε βάσεις μαρμάρου και σιδερένια με υαλοπίνακες φωτιστικά, καθίσματα, σιντριβάνια, οίκημα γραφείου/ διοίκησης, το αναψυκτήριο Green Park και το Περίπτερο Γαρδένια.

Το 1934 ανατίθεται στα μέλη του Σωματείου Ελλήνων Γλυπτών η φιλοτέχνηση δεκαέξι μαρμάρινων προτομών ηρώων του 1821 που τοποθετούνται στη «Λεωφόρο των Ηρώων». Τρία χρόνια αργότερα, ο Ιωάννης Μεταξάς έκανε τα αποκαλυπτήρια του ορειχάλκινου έφιππου ανδριάντα του Βασιλιά Κωνσταντίνου στην κεντρική είσοδο. Το έργο, συνολικού κόστους περίπου 10.000.000 δρχ, είχε φιλοτεχνήσει στην Ιταλία ο γλύπτης Φραντσέσκο Παρίζι, ενώ ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός ανήκει στον επίσης, Ιταλό αρχιτέκτονα Κωνσταντίνο Βετριάνι.

Στη κεντρική πλατεία του άλσους τοποθετήθηκε συντριβάνι και γύρω φυτεύτηκαν μεσογειακά φυτά, έτσι ώστε σε όλη τη διάρκεια του χρόνου να παρουσιάζουν ωραίους  συνδυασμούς χρωμάτων.

Μετά την απελευθέρωση, τον Οκτώβριο του 1944, εξασφαλίσθηκε η άρδευση του άλσους.

Το 1952 κατασκευάστηκε το Μνημείο των Βρετανών, Αυστραλών και Νεοζηλανδών Πεσόντων στην Ελλάδα με τη μορφή της θεάς Αθηνάς, στην πλευρά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας και στο ύψος της οδού Σπ. Τρικούπη από τους αρχιτέκτονες Φαίδων και Έθελ Κυδωνιάτη. Την επίσης, μαρμάρινη λέαινα στη βάση της ιδιαίτερα ψηλής στήλης του μνημείου είχε φιλοτεχνήσει ο Αθανάσιος Λημναίος.

Από το 1950 ξεκινάει τη σταδιοδρομία του στο θερινό αναψυκτήριο «Άλσος» στο Πεδίον του Άρεως ο κονφερασιέ, ηθοποιός, συγγραφέας και θηρευτής «νέων ταλέντων» Γιώργος Οικονομίδης ενώ στο Green Park κυριαρχούσε ο κονφερασιέ Όμηρος Αθηναίος. Τα δύο αναψυκτήρια παρέμειναν ισχυροί πόλοι έλξης των Αθηναίων μέχρι και τη δεκαετία του 1990.

Τον Απρίλιο του 2008 άρχισαν εργασίες για ριζική ανάπλαση του πάρκου βάσει της μελέτης  του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Τομπάζη με προϋπολογισμό 9.663.990 ευρώ από  χρηματοδότηση του Γ’ ΚΠΣ και εθνικούς πόρους.

Φυτεύτηκαν 1.200 δένδρα, 50.000 ανθόφυτα, 7.500 θάμνοι και 2.500 τριανταφυλλιές, ενώ προστέθηκαν 9 στρέμματα χλοοτάπητα και 8 στρέμματα φυτών εδαφοκάλυψης. Ξηλώθηκαν 22.650 τμ ασφάλτου, στη θέση της μπήκε χώμα, μαρμαροκυβόλιθοι και γρανιτοκυβόλιθοι. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου που υλοποιήθηκε αφορούσε σε έργα υποδομής, όπως υπόγεια δίκτυα άρδευσης, αποχέτευσης, συλλογής ομβρίων υδάτων και ηλεκτροδότησης.

Ο ανάδοχος του έργου δεν παρέδωσε ποτέ την τελική ανάπλαση του πάρκου, αφού διέκοψε τις εργασίες λόγω οικονομικών προβλημάτων και το 2012 κηρύχθηκε έκπτωτος.

Από το 2011 ξεκίνησε η ραγδαία υποβάθμιση του Πεδίου του Άρεως με τα έργα ανάπλασης να λεηλατούνται και να καταστρέφονται καθώς δεν υπήρξε πρόβλεψη για φύλαξη, καθαρισμό και συντήρηση. Ο χώρος έγινε καταφύγιο των εκδιωχθέντων από γειτονικές περιοχές τοξικοεξαρτημένων, προσφύγων και οικονομικών μεταναστών.

Το 2015 ξεκίνησε νέα προσπάθεια αναβάθμισης με φυτεύσεις, καθαρισμό και υποτυπώδη φύλαξη που μέλλει να αξιολογηθεί όταν ολοκληρωθεί.

ΠΗΓΕΣ:

Παυλόπουλου Δημήτρη, «Το Πεδίον του Άρεως», ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 23/2/2003.

Κώστα Η. Μπίρη, «Αι Αθήναι», Μέλισσα, ανατύπωση 2005.

Αποτύπωμα στο χρόνο: Campus Martius – Πεδίον του Άρεως: Ιστορική διαδρομή cmartius.blogspot.gr.

Περιφέρεια Αττικής

του Δημήτρη Καλαντζή
postmodern.gr