Αυτοψία στην απρόσιτη σπηλιά του Ζα, όπου κρύφτηκε ο Δίας κυνηγημένος από τον πατέρα του Κρόνο. Εκεί βρήκαν καταφύγιο και οι Ναξιώτες από τους πειρατές (βίντεο)

Του ιστορικού Θανάση Δ. Κωτσάκη  
Η σπηλιά του Ζα βρίσκεται στη δυτική πλαγιά του ομώνυμου όρους της Νάξου. Ο Ζας και η σπηλιά του συνδέονται με τη λατρεία του Δία. Έχουν μάλιστα εντοπιστεί αρχαίες επιγραφές όπου είναι γραμμένη η φράση: “ΟΡΟΣ ΔΙΟΣ ΜΗΛΩΣΙΟΥ”.

 Σύμφωνα με τη μυθολογία ο Δίας πέρασε τα παιδικά του χρόνια στη σπηλιά του Ζα, αφού εγκατέλειψε τη γενέτειρά του Κρήτη, διωκόμενος από τον πατέρα του Κρόνο. 
Μάλιστα ο Μίνως επί «εννέα ολόκληρα χρόνια περιπλανήθηκε πάνω στον Ζα για να κλέψει τους νόμους από τον Δία». 
Αξίζει να σημειωθεί και ότι μία από τις αρχαίες ονομασίες της Νάξου ήταν η «Δία». Η σπηλιά του Ζα λοιπόν, άρρηκτα συνδεδεμένη με τη λατρεία του Διός, κατέχει δεσπόζουσα θέση στην αρχαία ελληνική μυθολογία. 

Το σπήλαιο βρίσκεται σε υψόμετρο 628 μέτρων, πάνω από την κοιλάδα των Αριών και αποτελείται από δύο κύριες αίθουσες. 
Η χαμηλή πρώτη αίθουσα ύψους 2 έως 5 μέτρων και πλάτους 4 έως 19, οδηγεί στη δεύτερη μεγαλύτερη αίθουσα που έχει μήκος 78, πλάτος 65 και μέγιστο ύψος 22 μέτρων. 

Οι ογκόλιθοι που καλύπτουν το δάπεδό του σπηλαίου προκαλούν δέος, ενώ υπάρχουν και σπάνια και αξιόλογα σταλαγμιτικά συμπλέγματα. Κάτω από την είσοδο του σπηλαίου, στο άνοιγμα της ρεματιάς τρέχει το νερό μιας μικρής πηγής. 
Εξακόσια περίπου μέτρα χαμηλότερα σ’ ένα πλάτωμα, που το σκεπάζουν βαθύσκια πλατάνια, αναβλύζουν τα νερά της βρύσης των Αριών. 

Εκεί ο επισκέπτης με θέα την κορυφή του Ζα και την υποκείμενη κοιλάδα, απολαμβάνει ένα ασυνήθιστο για τις Κυκλάδες οικοσύστημα με ελιές, αμπέλια, οπωροφόρα, κηπευτικά και αιωνόβιες βελανιδιές, ενώ και οι ανθρώπινες κατασκευές, τα παραδοσιακά πετρόκτιστα και οι πεζούλες, δένουν αρμονικά με το φυσικό περιβάλλον. 

Το ψηλότερο βουνό των Κυκλάδων πήρε το όνομά του από τον Δία (Ζευς ή Ζας), ο οποίος, σύμφωνα με τη μυθολογία, μεγάλωσε στη Νάξο. Το σπήλαιο έχει μήκος 115 μέτρα. Διαθέτει εντυπωσιακούς σταλακτίτες και σταλαγμίτες και σπάνια λίθινα συμπλέγματα. Ξεχωρίζουν η «Αγία Τράπεζα» και οι δύο σταλαγμίτες με τα ονόματα «Παπάς» και «Παπαδιά». 

Η ανασκαφική έρευνα στη σπηλιά του Ζα έγινε σε τρεις φάσεις: τα καλοκαίρια του 1985, του 1986 και του 1994. 
Οι δύο πρώτες φάσεις (1985, 1986) διεξήχθησαν με τη συνδρομή και τη στήριξη του Αθλητικού Μορφωτικού Συλλόγου Φιλωτίου «ο Ζεύς» και η τρίτη (1994) με τη βοήθεια της τότε Κοινότητας Φιλωτίου. Η ανασκαφική έρευνα στην πρώτη αίθουσα του σπηλαίου έφερε στο φως σημαντικότατα αρχαιολογικά ευρήματα. Σύμφωνα με τον επικεφαλής των ανασκαφών, κ. Κωνσταντίνο Ζάχο, υπήρχαν πέντε στρώματα επιχώσεων. 

Οι επιχώσεις αυτές καλύπτουν μια μακραίωνη ιστορία του νησιού από την Νεώτερη Νεολιθική έως και τους Ιστορικούς χρόνους. Εντοπίστηκαν λίθινα εργαλεία της νεολιθικής εποχής (π.χ. από οψιανό και από πυριτόλιθο), ενώ η ανακάλυψη και χάλκινων εργαλείων που ανάγονται στη Νεώτερη Νεολιθική περίοδο (5300-4500), (περόνες πελέκεις, σουβλιά και σπάτουλες), ήλθε να ανατρέψει τις έως προ τινος επικρατούσες απόψεις σχετικά με την πρώιμη μεταλλουργεία στο Αιγαίο. 
Επίσης βρέθηκε χρυσό έλασμα με τέσσερις διάτρητες γωνίες, ίσως το πρωιμότερο χρυσό αντικείμενο του Αιγαίου (Τελική Νεολιθική, 4500-3200 π.Χ.). 

Στις εν λόγω ανασκαφές αποκαλύφθηκαν και κατάλοιπα των ιστορικών χρόνων, π.χ. κεραμικά της κυρίως αρχαϊκής και κλασσικής περιόδου, καθώς και λίγα ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου. 
Ένα νόμισμα των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων (του αυτοκράτορα Αλεξάνδρου Σεβήρου, 222-235 μ.Χ.) μπορεί να θεωρηθεί ως ένα από τα τελευταία δείγματα χρήσης ή επίσκεψης του σπηλαίου κατά την αρχαιότητα, ενώ λίγα δείγματα εφυαλωμένης κεραμικής πιστοποιούν περιοδικές επισκέψεις στο σπήλαιο κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους. 

Το σπήλαιο κατοικείται από τους προϊστορικούς χρόνους. Κοντά στην είσοδο υπάρχει ένας μικρός θάλαμος, ο οποίος χρησιμοποιούταν ως εκκλησία την εποχή της Τουρκοκρατίας. 

Καταφύγιο από τις πειρατικές επιδρομές 
Σύμφωνα πάλι με την τοπική παράδοση η σπηλιά του Ζα υπήρξε το καταφύγιο των κατοίκων της περιοχής Φιλωτίου και των Αριών κατά τις πειρατικές επιδρομές των Σαρακηνών και των Τούρκων που μάστιζαν το Αιγαίο στους Μέσους και Νεώτερους χρόνους. 
Ο θρύλος αναφέρει επίσης ότι η σπηλιά του Ζα υπήρξε άντρο ζωοκλεφτών σε μεταγενέστερους χρόνους. 
Ο μύθος και η πραγματικότητα λοιπόν συμπλέκονται από τα πανάρχαια χρόνια έως τις ημέρες μας. 
Η σπηλιά του Ζα έχει μεγάλη ιστορική, αρχαιολογική, λαογραφική, καθώς και αισθητική και συναισθηματική αξία, ιδίως για όσους κατοικούν σε αυτόν τον τόπο και αποτελεί έναν τεράστιο φυσικό πλούτο για την περιοχή μας. 

Έτσι λοιπόν, πολιτιστικοί φορείς της περιοχής και τοπική αυτοδιοίκηση, ενδιαφερόμενοι για την ανάδειξη της φυσικής και πολιτιστικής τους κληρονομιάς, έχουν συμβάλλει σημαντικά και καθοριστικά στην προστασία και ανάδειξη του εν λόγω μνημείου, χωρίς τη συμβολή των οποίων δεν είναι βέβαιο ότι θα υλοποιούνταν δράσεις όπως π.χ. οι προαναφερθείσες ανασκαφές. 

Ο Αθλητικός Μορφωτικός Σύλλογος Φιλωτίου Νάξου «ο Ζεύς», υπήρξε ο πρώτος φορέας της τοπικής κοινωνίας, ο οποίος συνέδραμε αποφασιστικά στην υλοποίηση των εν λόγω ανασκαφών. 
Στη συνέχεια τη σκυτάλη πήρε η Κοινότητα Φιλωτίου. Προκειμένου να διευκολύνει τις ανασκαφές του 1994, καθώς και την εύκολη προσβασιμότητα στο σπήλαιο, προέβη στη διάνοιξη αμαξιτού δρόμου με ασφαλτοτάπητα προς τη σπηλιά του Ζα (μέχρι τη βρύση των Αριών), καθώς και στην πλακόστρωση μονοπατιού από τη βρύση των Αριών μέχρι την σπηλιά του Ζα (έργο σήμερα ημιτελές). 

* Το άρθρο είναι απόσπασμα από την παρουσίαση του ιστορικού Θανάση Δ. Κωτσάκη στην ημερίδα «Πράττουμε για τα μνημεία» (Χαλκί, 21 Αυγούστου 2009). Εκδόθηκε από τα «Monumenta» (Αθήνα 2015), σσ. 68-71). Φωτογραφίες από το naxostimes.gr.

mixanitouxronou.gr