Η αθανασία της ψυχής και το δόγμα της μετεμψύχωσης

Στους ώριμους διαλόγους του ο Πλάτων υποστηρίζει τη διάκριση του θνητού σώματος από την αθάνατη ψυχή, ενώ υιοθετεί και την ορφική ή πυθαγόρεια δοξασία της μετενσάρκωσης της ψυχής σε νέο σώμα. Στην πλατωνική φιλοσοφία οι δύο αυτές θέσεις συνδέονται οργανικά με τη θεωρία των Ιδεών.

Η αθάνατη ψυχή
Ο Πλάτων αναφέρεται σε αρκετούς διαλόγους στις τελευταίες μέρες του Σωκράτη . Πάντοτε τονίζει την καρτερική και αξιοπρεπή του στάση μπροστά στο θάνατο, μόνο όμως στον Φαίδωναο Σωκράτης εμφανίζεται να ανυπομονεί σχεδόν να πεθάνει, ακριβώς γιατί πιστεύει ακράδαντα στην αθανασία της ψυχής του. Οι περισσότεροι πλατωνιστές συμφωνούν ότι θα ήταν λάθος να συνδέσουμε την αθανασία της ψυχής με τον ιστορικό Σωκράτη. Το πιο πιθανό είναι ότι ο Σωκράτης υιοθετούσε μια αγνωστικιστική στάση σε σχέση με την μετα θάνατον ζωή, όπως ακριβώς δηλώνει στις τελευταίες λέξεις της πλατωνικής Απολογίας : «Αλλά έφτασε πια η ώρα να πηγαίνουμε, εγώ για να πεθάνω και εσείς για να ζήσετε. Ποιος από τους δύο μας πηγαίνει σε καλύτερη μοίρα δεν το ξέρεις κανείς άλλος παρά μόνο ο θεός» (42a).Όταν λοιπόν στον Μένωνακαι τον Φαίδωνα ο Σωκράτης φαίνεται να υποστηρίζει την αθανασία της ψυχής και το δόγμα της μετεμψύχωσης, τότε θεωρούμε ότι πρόκειται για θέσεις του Πλάτωνα και όχι του Σωκράτη.

Η πίστη στην αθανασία της ψυχής και τη μετεμψύχωση εκφράζεται για πρώτη φορά στον Μένωνα – έναν διαλόγο που οι ειδικοί τοποθετούν ανάμεσα στη σωκρατική και την ώριμη φάση της συγγραφικής δραστηριότητας του Πλάτωνα. Ο Σωκράτης αποδέχεται μια δοξασία που άκουσε από «άνδρες και γυναίκες σοφούς περί τα θεία πράγματα» (η περιγραφή ταιριάζει στους κύκλους των Ορφικών), σύμφωνα με τους οποίους «η ψυχή του ανθρώπου είναι αθάνατη, και κάποτε αυτή τελειώνει –πράγμα που αποκαλούμε θάνατο- και τότε ξαναγεννιέται, δεν χάνεται όμως ποτέ» (81b). Ο Φαίδων, τώρα, που πιθανόν γράφεται αμέσως μετά τον Μένωνα, είναι ολόκληρος αφιερωμένος στην αθανασία της ψυχής. Εκεί ο Πλάτων, με αφορμή τον επικείμενο θάνατο του Σωκράτη, προσφέρει τρεις ή τεσσερεις «αποδείξεις» για την αθανασία της ψυχής: (α) Το επιχείρημα των «εναντίων» (70c-72e): όπως τα πάντα, έτσι και η ζωή παράγεται από τον αντίθετό της θάνατο, ο οποίος με τη σειρά του την διαδέχεται σε έναν αέναο κύκλο. (β) Το επιχείρημα της «ανάμνησης» (72e-77a): αφού η γνώση των Ιδεών προϋπάρχει των αισθήσεων, οι ψυχές μας ήρθαν σε επαφή με τις Ιδέες πριν γεννηθούμε, και άρα προϋπήρχαν του σώματος και της γέννησής μας. (γ) Το επιχείρημα της «συγγένειας» (78b-80e): η ψυχή είναι συγγενής με τις νοητές Ιδέες, οποτε το πιθανότερο είναι να κατευθυνθεί προς τον χώρο του νοητού και του αιωνίου, ενώ το σώμα προς τον χώρο του θνητού και μεταβλητού. (δ) Τέλος ένα τελευταίο επιχείρημα (102a-107a): καθώς οι ενάντιες Ιδέες αλληλοαποκλείονται, αφού η ψυχή μετέχει εξ ορισμού στη ζωή, δεν είναι συμβατή με τον θάνατο, και επομένως δεν πεθαίνει ποτέ.

Για την αθανασία της ψυχής και τη μετενσάρκωσή της σε άλλο σώμα συνηγορούν και οι εσχατολογικοί μύθοι του Πλάτωνα. Τόσο στον μύθο του Ηρός της Πολιτείας , όσο και στους μύθους του Φαίδωνα, του Φαίδρου , του Τίμαιου και των Νόμων , ο Πλάτων μιλά για μετά θάνατον κρίση των ψυχών, για τιμωρία των αδίκων και επιβράβευση των δικαίων, και για επιστροφή σε νέα μορφή βίου.

Η σημασία της αθανασίας της ψυχής
Κατά τον Πλάτωνα, ο κόσμος μας είναι διχασμένος. Aπό τη μια μεριά, υπάρχει η ασαφής και χαοτική πραγματικότητα της καθημερινής μας εμπειρίας, με την οποία είναι εξοικειωμένοι όλοι οι άνθρωποι. Kαι από την άλλη, υπάρχει το σταθερό σύμπαν των αιώνιων Iδεών , την ύπαρξη του οποίου λίγοι υποψιάζονται. O ένας είναι ο κόσμος της αίσθησης και της ανθρώπινης γνώμης (της «δόξας»), και ο άλλος ο κόσμος της νόησης και της αλήθειας. Στον διχασμένο πλατωνικό κόσμο, ο άνθρωπος προσπαθεί να ισορροπήσει. Kατά βάση έλκεται από τον κόσμο των αισθήσεων, είναι κι αυτός ευμετάβλητος, παρορμητικός, ατελής. Yπάρχει όμως και ένα αντίθετο στοιχείο μέσα του, κάτι το σταθερό και αιώνιο, που συγγενεύει με τον κόσμο των Iδεών – η ψυχή του.

Στον Φαίδωνα, ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως ένωση ενός θνητού σώματος και μιας αθάνατης ψυχής. Tο σώμα του είναι ολοκληρωτικά παραδομένο στη διαρκή μεταβολή, ενώ η ψυχή του είναι από την ίδια τη φύση της συγγενής με τις Iδέες. Για τον φιλόσοφο ο θάνατος δεν είναι συμφορά αλλά απελευθέρωση της ψυχής από τη φυλακή του σώματος. Η φιλοσοφία είναι «μελέτη θανάτου» (Φαίδων 67de). Mε την αποδέσμευσή της από το σώμα, η ψυχή απαλλάσσεται από ένα δυσβάστακτο βάρος και μπορεί πλέον να αφιερωθεί απερίσπαστη στη θέαση των Iδεών.
Στην Πολιτεία ο Πλάτων θα προχωρήσει σε μια νέα διάκριση. Πιο σημαντική από την αντίθεση σώματος και ψυχής είναι η αντίθεση ανάμεσα στα μέρη της ίδιας της ανθρώπινης ψυχής. H ψυχή διαιρείται σε τρία μέρη: στο «επιθυμητικό», στο «θυμοειδές», και στο «λογιστικό», που στεγάζει το λογικό και την ορθή κρίση και είναι το μόνο αθάνατο. Άρα ο αγώνας δεν διεξάγεται ουσιαστικά ανάμεσα στην ψυχή και στο σώμα, αλλά ανάμεσα σε αντίθετες δυνάμεις της ίδιας της ψυχής. Επομένως η ψυχή, και ειδικά το ανώτερο και αθάνατο μέρος της, είναι αυτό που εξασφαλίζει στον άνθρωπο τη δυνατότητα της επαφής με τις Iδέες.

Το δόγμα της μετεμψύχωσης
H γνώση των Iδεών είναι ευκολότερη όταν η αθάνατη ψυχή είναι απαλλαγμένη από το σώμα, μπορεί όμως να επιτευχθεί και κατά τη διάρκεια της επίγειας διαδρομής της, αν η ψυχή καταφέρει να επιβάλει τον δικό της νόμο στο σώμα και να αποφύγει τους περισπασμούς του. Tότε η ψυχή παραμερίζει τα δεδομένα των αισθήσεων και χρησιμοποιώντας μόνο τη νόηση, διατυπώνει έγκυρες κρίσεις για τα υπάρχοντα πράγματα. Aυτή η έγκυρη γνώση που στηρίζεται στις Iδέες είναι, κατά τον Πλάτωνα, μια μορφή «ανάμνησης». H ενσαρκωμένη ψυχή ξαναφέρνει στη μνήμη της την άμεση θέαση των Iδεών, που βίωσε όταν ήταν απαλλαγμένη από το σώμα. H μοναδική αυτή εμπειρία έχει χαραχθεί ανεξίτηλα στην ψυχή, συσκοτίστηκε όμως, και κατά κάποιο τρόπο «ξεχάστηκε», όταν η ψυχή επανενώθηκε με ένα θνητό σώμα. H φιλοσοφική μύηση είναι επομένως μια διαδικασία βαθμιαίας ανάμνησης των λησμονημένων γνώσεων της ψυχής.

Ο Πλάτων δείχνει να αποδέχεται την ορφική ή πυθαγόρεια δοξασία των διαδοχικών μετενσαρκώσεων της αθάνατης ανθρώπινης ψυχής – αν και είναι αλήθεια ότι αυτή η αποδοχή γίνεται πάντοτε σε μυθολογικά συμφραζόμενα. Θα μπορούσε βεβαίως κάποιος να ισχυριστεί ότι η μετεμψύχωση είναι ένας αλληγορικός τρόπος για να δηλωθεί η πεποίθηση του Πλάτωνα ότι το ανθρώπινο είδος έχει έμφυτη τη δυνατότητα έγκυρης διανοητικής γνώσης.
Συγγραφέας: Βασίλης Κάλφας
Βιβλιογραφία
Lorenz, H. «Plato on the Soul.» Fine, G. ed. The Oxford Handbook of Plato. Oxford, 2008.
Snell, B, Η ανακάλυψη του πνεύματος: ελληνικές ρίζες της ευρωπαϊκής σκέψης. Αθήνα, 1981.
Robinson, T.M. Plato’s Psychology. Toronto, 1995.

theancientwebgreece