Μονομαχίες και θηριομαχίες στη Μυτιλήνη

Της Αγγελικής Κώττη

Μπορεί να ήταν το νησί του σπουδαίου ποιητή Αλκαίου και της μέγιστης Σαπφώς, όμως ο πολιτισμός της Λέσβου, όπως και ο πολιτισμός όλης της Ελλάδας, έζησε και εποχές μεγάλης παρακμής. Μόνο ως τέτοια μπορεί να εκληφθεί η περίοδος κατά την οποία, σε εντελώς ρωμαϊκό στυλ, στο αρχαίο θέατρο Μυτιλήνης, εκεί όπου πριν από κάποιους αιώνες ακουγόταν ο Λόγος των τραγικών, διεξάγονταν μονομαχίες και θηριομαχίες. Όπως και σε όλα τα ρωμαϊκά θέατρα δηλαδή, από τη Ρώμη έως τη Μικρά Ασία.

Ένα άρθρο του αρχαιολόγου Μιχάλη Καραμπίνη με τίτλο «Μνημεία μονομαχιών και θηριομαχιών στη Μυτιλήνη» που δημοσιεύθηκε στο έγκριτο American Journal of Archaeology, παρουσιάζει απτά σημάδια για την χρήση του αρχαίου θεάτρου ως σκηνής για τέτοια θεάματα. Βεβαίως, το θέατρο είχε μετατραπεί σε αρένα, όπως συνέβη με όλα τα αρχιτεκτονήματα αυτής της κατηγορίας ύστερα από τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Ο Μ.  Καραμπίνης παρουσιάζει τέσσερις που σχετίζονται με μονομάχους και θηριομάχους, 12 παραστάσεις και βωμούς που απεικονίζουν μονομάχους και πέντε ανάγλυφα που απεικονίζουν σκηνές αγώνων θηριομαχίας!

Ο συγγραφέας αναφέρει ότι τα περισσότερα από τα κομμάτια πρέπει να ανήκουν σε μνημεία αφιερωμένα στους χορηγούς, που προσέφεραν αυτές τις μονομαχίες. Με εξαίρεση μία επιγραφή που χρονολογείται τον 1ο αι. μ.Χ. και μαρτυρεί την παράδοση (θηριομαχίας) στην Μυτιλήνη, ήδη από τον Αύγουστο, τα άλλα μνημεία χρονολογούνται στον 2ο έως 3ο αιώνα μ.Χ. Τα μνημεία είναι τοπικά και χαρακτηρίζονται από την απλή εικονογραφία τους.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ωστόσο, είναι ένα ανάγλυφο, που παρουσιάζει μια μυθοποιημένη σκηνή θηριομαχίας, που μπορεί να έχει πράγματι γίνει στο λεσβιακό αμφιθέατρο.

Σύμφωνα με τη μελέτη του, τα ρωμαϊκά θεάματα ήταν ευρέως διαδεδομένα στην ελληνική Ανατολή, όμως, αντίθετα με την τρέχουσα άποψη, δεν είχαν επιβληθεί από τους Ρωμαίους. Υιοθετήθηκαν από τους Ελληνες, οι οποίοι δέχθηκαν και στοιχεία του ρωμαϊκού πολιτισμού. Στη γειτονιά μας βρίσκουμε τέτοιου είδους θεάματα σε πόλεις της Μικράς Ασίας, όπως στην Εφεσο, στη Νύσα ή στην Σμύρνη. Σε αντίθεση με το δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας, όπου αγώνες σαν αυτούς διεξάγονταν σε αμφιθέατρα, στην Ανατολή χρησιμοποιήθηκαν οι ορχήστρες των θεάτρων, με λίγες ή πολλές μετασκευές. Ηταν, άλλωστε, οικονομικότερο να τροποποιήσεις το σκηνικό οικοδόμημα, την σκηνή και ίσως μερικές από τις πρώτες σειρές καθισμάτων. Αυτού του είδους η διασκέδαση, συνυπήρξε με την παράσταση τραγωδιών και κωμωδιών επί αρκετό διάστημα. Στην Ανατολή, χρησιμοποιήθηκαν και τα στάδια, καθώς ήταν προσφορότερα από άποψη χώρου για τις μάχες με τα θηρία.

Η συλλογή αρχαιολογικού υλικού έχει ξεκινήσει από τα μέσα του 20ού αιώνα και μέχρι τώρα, πολλές πληροφορίες έχουν έρθει στο φως. Όπως λέει ο κ. Καραμπίνης, μαθαίνουμε πού διατηρήθηκε η συνήθεια των ρωμαϊκών θεαμάτων, ποιοι ήταν οι διοργανωτές και ποιοι οι χορηγοί, ποιοι ήταν οι μαχητές και οι μονομάχοι και τι κανονισμοί υπήρχαν.

Χωρισμένη με δίαυλο

Η Μυτιλήνη, η σύγχρονη πρωτεύουσα της Λέσβου, ήταν μία σημαντική αρχαία πόλη. Βρισκόταν στην ανατολική πλευρά του νησιού, αρχικά χωρισμένη από την ηπειρωτική χώρα με έναν δίαυλο. 

Καθώς ο πληθυσμός αυξήθηκε κατά την κλασική και ελληνιστική περίοδο, η πόλη επεκτάθηκε και πέρα από τη δυτική όχθη του καναλιού. Η νησίδα έγινε τότε ακρόπολη της πόλης και αργότερα κάστρο. Κατά τη ρωμαϊκή εποχή, η Μυτιλήνη ήταν σε άνθιση, όπως δείχνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα των σωστικών ανασκαφών που διεξήγε η Αρχαιολογική Υπηρεσία. Εχουν ανακαλυφθεί πλούσια κτίρια, ρωμαϊκά αρχοντικά με ψηφιδωτά, όπως και ένα εντυπωσιακό υδραγωγείο μήκους 48 χλμ που έφερνε νερό στην πόλη. Μετά από διάφορες περιπέτειες, το 25 π.Χ.,  υπέγραψε συνθήκη με τη Ρώμη και έλαβε επίσημα τον τίτλο της συμμαχικής πόλης. 

Το θέατρο της Μυτιλήνης είχε κατασκευαστεί σε  πλαγιά με απότομη κλίση, στο δυτικό άκρο της αρχαίας πόλης, πιθανότατα
στην ελληνιστική εποχή και είχε μνημειώδη δομή. Ανασκαφικά ευρήματα, λέει ο κ. Καραμπίνης στο άρθρο του, καταδεικνύουν τη μετατροπή του σε αρένα, με ειδικούς χώρους για όσους επρόκειτο να λάβουν μέρος στους (βάρβαρους) αγώνες και προστατευτικά στοιχεία για τους θεατές. Οι επιγραφές και τα ανάγλυφα που παρουσιάζουν πτυχές αυτής της ιστορίας δεν είχαν μελετηθεί ως τώρα. Μερικά έχουν μεταφερθεί στο Μουσείο, ένα είναι στο θέατρο και άλλα έχουν ενσωματωθεί σε μεσαιωνικές εκκλησίες  ένα σε ακίνητο ιδιώτη και άλλα σε άλλες εκκλησίες. 

Οι επιγραφές

Η πρώτη επιγραφή φαίνεται να ανήκει σε εντυπωσιακό μαρμάρινο μνημείο που ανεγέρθηκε στην ακρόπολη τον 1ο αιώνα μ.Χ. Πιστοποιεί ότι κάποια τοπική επιφανής οικογένεια έφερε ζώα από τη Μυσία και διοργάνωσε μια θηριομαχία. Το συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι  από πολύ νωρίς, αυτό το είδος θεάματος οργανώθηκε από τους αρχιερείς και τους ηγέτες των πόλεων.

Η δεύτερη επιγραφή βρισκόταν εντοιχισμένη  στην εκκλησία της Αγίας Ειρήνης κατά τον 19ο αιώνα, αλλά έχει πλέον χαθεί. Είχε μεγάλες φθορές και δεν μπορούσε να διαβάσει κανείς τίποτα περισσότερο από το ότι μονομάχοι ήταν εξοπλισμένοι με μικρό σπαθί και καμπύλη ασπίδα. Η τρίτη επιγραφή ενσωματώθηκε σε μια εκκλησία στο Πυργί Θέρμης, και αναφέρει στον Μάρκο Κλαύδιο Τρυφωνιανό τον νεότερο και τη σύζυγό του, αρχιέρεια. Χρονολογείται στον 2ο αι. μ.Χ. Υπομνήσκει πως αυτοί πρόσφεραν το θέαμα κάποιας μονομαχίας. (Εκείνη την εποχή, υπήρχαν τρεις τρόποι απόκτησης μονομάχων: σύναψη σύμβασης με ελεύθερους μονομάχους, μίσθωση από εκπαιδευτή ή αγορά ολόκληρης οικογένειας. Σε κάθε περίπτωση, ο χορηγός πλήρωνε αδρά). 

Η τέταρτη επιγραφή βρίσκεται στο αρχαίο θέατρο της Μυτιλήνης σε ένα βάθρο. Τα ανάγλυφα φέρουν παραστάσεις μονομάχων. Στις οποίες ο καθένας διαφέρει ως προς τη στάση ή τον οπλισμό.

Ιερό Νέμεσης

Στο αρχαίο θέατρο Μυτιλήνης, το περασμένο καλοκαίρι, κατά τις ανασκαφές, εντοπίσθηκε ιερό της Νέμεσης, που σχετίζεται πιθανώς με τις μονομαχίες. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το ρεπορτάζ του Στρατή Μπαλάσκα στο stonisi.gr, στη νότια πάροδο του αρχαίου θεάτρου, κάτω από αλλεπάλληλες στρώσεις μεγάλων λιθοπλίνθων που προέρχονται από την νότια πάροδο και τη σκηνή και οι οποίοι αφαιρέθηκαν, αποκαλύφθηκε το Ιερό της Νεμέσεως. Την ταυτότητα του ιερού αποδεικνύει λίθινο έδρανο για την εναπόθεση προσφορών και χοών, καθώς και σημαντικός αριθμός αναθηματικών επιγραφών ιερέων και επιφανών προσώπων.

Όπως δήλωσε ο επικεφαλής της ανασκαφής, έφορος αρχαιοτήτων Παύλος Τριανταφυλλίδης, «η ύπαρξη ιερού Νεμέσως δεν είναι τυχαία εντός της νότιας παρόδου, καθώς κατά την πρώιμη ρωμαϊκή περίοδο του θεάτρου η κατασκευή της υπόσκαφης αρένας στην ελληνιστική ορχήστρα έδινε τη δυνατότητα διεξαγωγής των περίφημων θεαμάτων των μονομαχιών μεταξύ των gladiatores (μονομάχων), οικογένειες των οποίων ζούσαν στη Μυτιλήνη.

Καθώς ο αγώνας τους όφειλε να επιστέφεται με την απονομή δικαιοσύνης και την αναγόρευση σε νικητή του καλύτερου εξ αυτών μονομάχων η ύπαρξη ιερού της Νεμέσεως ήταν απαραίτητη».

Η Νέμεσις ως θεότητα προσωποποιούσε μαζί με άλλες (Θέμιδα, Ειμαρμένη κ.ο.κ.) την έννοια της δικαιοσύνης και αποκαθιστούσε την τάξη (της φύσης, της ανθρώπινης κοινωνίας, του κόσμου), όταν αυτή διασαλευόταν. Τότε τιμωρούσε την υπεροψία και την αλαζονεία των ανθρώπων (την ύβριν). Αν κάποιος αδικεί τους άλλους συνεχώς, και κάποια στιγμή η ίδια η ζωή του θέσει οδυνηρό φρένο στη στρεβλή πορεία του, τότε μιλάμε για «θεία δίκη».

liberal.gr