“Το μνημειώδες έπος του Λουκρήτιου “Για την Φύση των Πραγμάτων”, προάγγελος και μοναδικός αρχαίος πρόγονος της σύγχρονης επιστήμης, είναι η ποιητική εκδοχή του χαμένου ελληνικού έργου Περί Φύσεως του Επίκουρου, της λαμπρότερης έκφανσης της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας: ένας αριστουργηματικός ύμνος στην ελευθερία από τα δεσμά της θρησκείας, του φόβου, των παθών, της άγνοιας”. Διαβάστε ένα απόσπασμα για τον χρόνο και τα άτομα:
Χρόνος δεν υπάρχει από μόνος του’ μόνο από τα ίδια τα πράγματα βγαίνει η αίσθηση για το τι έγινε στο παρελθόν, τι γίνεται τώρα και τι θ’ ακολουθήσει μετά. Ας το παραδεχτούμε λοιπόν ότι κανείς ποτέ δεν μπόρεσε ν’ αντιληφθεί το χρόνο ξεκομμένο από την κίνηση ή την γαλήνια ακινησία των πραγμάτων.
Τέλος, όταν κάποιοι λένε πως η «αρπαγή της κόρης του Τυνδάρεω» και η «ήττα των Τρώων στον πόλεμο» είναι γεγονότα, ας προσέξουμε να μη μας κάνουν να δεχτούμε ότι τα γεγονότα αυτά έχουν αυτόνομη υπόσταση. Τα χρόνια που πέρασαν έχουν πάρει ανεπιστρεπτί μαζί τους τις ανθρώπινες γενιές για τις οποίες, στ’ αλήθεια, τα γεγονότα εκείνα υπήρξαν συμπτώματα, Γιατί οποιοδήποτε συμβάν μπορούμε κάλλιστα να το χαρακτηρίσουμε σύμπτωμα:-είτε της οικουμένης όλης είτε συγκεκριμένων τόπων.
Και πάλι, αν δεν υπήρχε η ύλη των πραγμάτων, ο χώρος και το κενό όπου συμβαίνει το καθετί, ποτέ δε θα έκαιγε μες στα φρυγικά τα στήθη του Πάρη η ερωτική φλόγα που του άναψε της Ελένης η ομορφιά, και πυροδότησε τον ξακουστό εκείνο κι άσπλαχνο πόλεμο’ μήτε ο Δούρειος Ίππος θα ’χε πυρπολήσει τα Πέργαμα, βγάζοντας νύχτα μεσ’ από τα σωθικά του τους Έλληνες κρυφά απ’ τους Τρώες.
Μπορείς, λοιπόν, να το δεις καθαρά: τα γεγονότα σε καμία περίπτωση δεν έχουν αυτόνομη υπόσταση όπως η ύλη, μήτε υπάρχουν με την έννοια που υπάρχει και το κενό. Σωστότερο θα ήταν να τα ονομάσεις συμπτώματα της ύλης και του χώρου στον οποίο συμβαίνουν.
Τα υλικά σώματα, λοιπόν, είναι εν μέρει πρωταρχικά στοιχεία, και εν μέρει ό,τι προκύπτει από τις ενώσεις των πρωταρχικών στοιχείων. Όμως τα αρχικά στοιχεία των πραγμάτων καμία δύναμη δεν μπορεί να τα εξαλείψει – υπερισχύουν τελικά* γιατί είναι στέρεα και συμπαγή. Κι όμως, σου φαίνεται δύσκολο να πιστέψεις ότι μες στα πράγματα υπάρχει κάποια ουσία συμπαγής’ τους τοίχους των σπιτιών, σκέφτεσαι, τους διαπερνά ο κεραυνός, ο ήχος κι οι φωνές’ το σίδερο στη φωτιά πυρακτώνεται, κι οι βράχοι σκάζουν στο φλογερό καύσωνα’ λυγίζει το σκληρό χρυσάφι δουλεμένο σε μεγάλη θερμότητα, ενώ ο ψυχρός χαλκός λιώνει κι αυτός νικημένος από τη φλόγα’ μέσα απ’ το ασήμι περνά η ζέστη και το διαπεραστικό κρύο’ κι εμείς συχνά έχουμε νιώσει και τη ζέστη και το κρύο, όταν κατά το συνήθιο κρατάμε στο χέρι ένα ποτήρι και μέσα του πέφτουν οι σταγόνες του νερού.
Κι έτσι σου φαίνεται πως δεν υπάρχει πράγμα συμπαγές και αδιαπέραστο. Επειδή όμως ο ορθός λογισμός και η φύση το επιβάλλει, κάνε υπομονή’ με λίγους στίχους θα σου εξηγήσω ότι όντως υπάρχουν σώματα με ουσία συμπαγή και αναλλοίωτη τα οποία, όπως λέει η διδασκαλία μας, είναι σπέρματα και πρωταρχικά στοιχεία των πραγμάτων και από αυτά συνίσταται το σύνολο των πραγμάτων που υπάρχουν σήμερα στο σύμπαν.
Κατ’ αρχήν, αφού βρήκαμε ότι η φύση είναι διττή και αποτελείται από δυο πράγματα τελείως ανόμοια μεταξύ τους -δηλαδή την ύλη και το κενό μες στο οποίο συμβαίνουν τα πάντα-, αναγκαστικά προκύπτει ότι και τα δύο έχουν ύπαρξη αυτόνομη και αμιγή’ ο άδειος χώρος που ονομάζουμε «κενό» υφίσταται εκεί όπου δεν υπάρχει ύλη’ κι από την άλλη, εκεί όπου διατηρείται η ύλη δεν μπορεί με κανένα τρόπο να υπάρξει το κενό. Επομένως, τα πρωταρχικά στοιχεία είναι συμπαγή και χωρίς κενό.
Επιπλέον, αφού εμπεριέχεται το κενό μέσα στα δημιουργημένα σώματα, θα πρέπει να το περιβάλλει στέρεη ύλη’ δεν μπορείς λογικά ν’ αποδείξεις ότι υπάρχει πράγμα που μάσα του κρύβει κενό, παρά μόνο αν δεχτείς ότι το κενό περικλείεται από κάτι στέρεο. Και το μόνο πράγμα που έχει τη δυνατότητα να περικλείει το κενό μες στα αντικείμενα, δεν μπορεί παρά να είναι μια συσσώρευση ύλης.
Με δυο λόγια: τη στιγμή που όλα τα σώματα υπόκεινται σε διάλυση, η ίδια η ύλη, που αποτελείται από στέρεα στοιχεία, παραμένει αιώνια.
Έπειτα, αν δεν υπήρχε καθόλου το κενό, το σύμπαν θα ήταν μια στέρεη μάζα’ κι από την άλλη, αν δεν υπήρχαν ορισμένα σώματα για να γεμίζουν το χώρο, τους τόπους που κατέχουν, ολάκερο το σύμπαν θα ήταν μόνο διάστημα, κενός χώρος. Δίχως άλλο, λοιπόν, η ύλη και το κενό αμοιβαία εναλλάσσονται, αφού τίποτα δεν είναι ολωσδιόλου πλήρες μήτε πάλι εντελώς κενό. Υπάρχουν λοιπόν συγκεκριμένα στοιχεία ύλης που χαράζουν τα όρια ανάμεσα στο κενό διάστημα και τον συμπαγή χώρο.
Αυτά τα στοιχεία είναι αδύνατο να τα διαλύσει κάποιο πλήγμα που θα δεχτούν απ’ έξω, κι είναι αδύνατο να διαπεραστούν και να αποσυντεθούν’ με κανένα τρόπο δε γίνεται να διαλυθούν από κάποια δοκιμασία, όπως και σου απέδειξα πριν λίγο. Γιατί είναι προφανές ότι δίχως να υπάρχει το κενό τίποτε δεν μπορεί να συντρίβει ,ούτε να κοπεί και να χωριστεί στα δύο, να πιάσει υγρασία ή να διαπεραστεί από το κρύο και την φωτιά – όλα εκείνα, δηλαδή, που φέρνουν το τέλος των πραγμάτων. Όσο περισσότερο κενό κλείνει μέσα του ένα πράγμα, τόσο πιο βαθιά προσβάλλεται από τα παραπάνω και αρχίζει να καταρρέει.
Αν, λοιπόν, είναι συμπαγή και χωρίς κενό τα αρχικά στοιχεία, όπως έδειξα, τότε κατ’ ανάγκη είναι και αιώνια. Αν δεν ήταν αθάνατη η ύλη, τότε προ πολλού τα πράγματα θα είχαν περιέλθει στην ανυπαρξία και ό,τι βλέπουμε σήμερα μπροστά μας θα είχε ξαναγεννηθεί από το τίποτα. Επειδή όμως, όπως σου έδειξα πιο πριν, τίποτα δεν μπορεί να γεννηθεί από το τίποτα, κι επίσης είναι αδύνατο ό,τι έχει γεννηθεί να επιστρέφει στο τίποτα, τότε θα πρέπει τα αρχικά στοιχεία να αποτελούνται από ουσία αθάνατη, στην οποία να καταλήγει το κάθε τι που διαλύεται σαν έρχεται η τελευταία του στιγμή, έτσι ώστε να υπάρχει αρκετό απόθεμα ύλης για να ξαναγεννιούνται τα πράγματα. Είναι, συνεπώς, τα αρχικά στοιχεία συμπαγή και ενιαία, διαφορετικά δεν θα διατηρούνταν στους αιώνες, ούτε θα συνέχιζαν, χρόνους αμέτρητους τώρα, να ξαναγεννούν τα πράγματα.
Κι έπειτα, αν δεν είχε θέσει η φύση ένα όριο στην διάλυση των πραγμάτων, τότε τα σωματίδια της ύλης θα είχαν τόσο πολύ μειωθεί απ’ τη φθορά στο διάβα των αιώνων, που θα ’ταν αδύνατο να συλλάβουν το παραμικρό και να το φτάσουν στην ακμή της ύπαρξής του μέσα σε ορισμένο χρόνο. Το βλέπουμε άλλωστε, πως γρηγορότερα καταστρέφονται τα πράγματα παρά ξαναγεννιούνται. Έτσι, οτιδήποτε συνέτριψε ο μακρύς, αμέτρητος χρόνος, μες στους αιώνες που πέρασαν φέρνοντας αφανισμό και διάλυση, δεν θα μπορούσε ποτέ να αποκατασταθεί μες στο χρόνο που απέμεινε.
Όπως έχουν τα πράγματα, όμως, είμαστε σίγουροι ότι έχει τεθεί ένα καθορισμένο τέρμα στην διάλυση των όντων, αφού βλέπουμε πως το κάθε τι ξαναγεννιέται και πως για όλα τα είδη έχουν οριστεί χρονικά όρια μες στα οποία να μπορούν να φτάνουν στην ακμή τους.
Πρόσθεσε εδώ επίσης πως αν και τα υλικά σώματα είναι τελείως συμπαγή, μπορεί παρ’ όλα αυτά να εξηγηθεί πώς γεννιούνται και με ποιες δυνάμεις κινούνται τα μαλακά πράγματα όπως ο αέρας, το νερό, το χώμα κι η φωτιά, άπαξ και σμίξει το κενό με την ύλη.
Από την άλλη, αν τα πρωταρχικά στοιχεία ήταν μαλακά, δεν θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε πώς φτιάχτηκαν τα γρανιτένια βράχια και το σίδερο’ θα ’λείπε από τη φύση κάθε θεμέλιο και αφετηρία. Είναι λοιπόν τα πρωταρχικά στοιχεία στέρεα, συμπαγή και αδιαίρετα, κι όσο πιο πυκνές είναι οι ενώσεις τους, τόσο πιο σφιχτά σώματα προκύπτουν, με ανθεκτικές δυνάμεις.
Πέρα απ’ αυτό, έστω ότι η διάλυση των πραγμάτων δεν έχει όριο’ θα πρέπει παρ’ όλα αυτά να δεχτούμε πως μέχρι τα σήμερα επιβιώνουν κάποια αιώνια στοιχεία μέσα σε σώματα κάθε λογής, χωρίς να έχουν απειληθεί από κανένα κίνδυνο. Κι αν η φύση τους είναι φθαρτή, θα ήταν αντιφατικό να λέμε ότι κατάφεραν -αν και εκτεθειμένα σε αναρίθμητα πλήγματα ανά τους αιώνες-, να επιβιώσουν αιώνια στον χρόνο.
Και πάλι, αφού για κάθε είδος έχει τεθεί όριο στην ανάπτυξη και στη διάρκεια της ζωής, κι οι νόμοι της φύσης ορίζουν το τι μπορεί να πετύχει το κάθε είδος και τι όχι, κι αφού κανένα τους δεν αλλάζει και παραμένουν ίδια και απαράλλαχτα -τόσο που ακόμα και τα διάφορα είδη των πουλιών παρουσιάζουν από γενιά σε γενιά όλα τα γνωρίσματα του είδους τους-, τότε φυσιολογικά τα σώματά τους θα πρέπει να ’ναι από αμετάβλητη ύλη.
Γιατί αν μπορούσαν τα άτομα της ύλης να κατανικηθούν με οποιονδήποτε τρόπο και ν’ αλλοιωθούν, θα ήταν αβέβαιο τι μπορεί να προκύψει από αυτά και τι όχι, κοντολογίς, το πώς καθορίζονται τα όρια της δύναμης κι οι ακρογωνιαίοι λίθοι στο καθετί’ κι ούτε θα μπορούσαν οι νέες γενιές να αναπαράγουν τα φυσικά γνωρίσματα, τους τρόπους, τη ζωή και τις κινήσεις των γονιών τους σύμφωνα με το είδος τους.
***
Λουκρήτιος – Για την φύση των πραγμάτων των Εκδόσεων Θύραθεν. Μεταφραστής: Αντωνιάδης, Θεόδωρος, Χαμέτη, Ρούλα
antikleidi.com
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου