Στην Λυκόσουρα Αρκαδίας το αρχαίο ιερό της θεάς Δέσποινας, η οποία έγινε επίθετο και της Θεοτόκου

 

του Γ. Λεκάκη

Το ιερό της τοπικής θεότητας, που την ονόμαζαν Δέσποινα, είναι ένα από τα σημαντικότερα Ιερά της αρχαίας Αρκαδίας.

Ήκμασε μέχρι το τέλος των ρωμαϊκών χρόνων.

Οι ανασκαφές έγιναν τον περασμένο αιώνα από την Αρχαιολογική Εταιρεία, κυρίως από τον Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη. Τότε ιδρύθηκε και το μικρό τοπικό Μουσείο στην ίδια θέση.

Τα σημαντικότερα μνημεία του Αρχαιολογικού χώρου είναι:

1) Ο Ναός της Δέσποινας

2) Το Μέγαρο (Βωμός)

3) Η Μεγάλη Στοά και οι Βωμοί

4) Η Αρχαία Κρήνη-Δεξαμενή.

ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, ΕΦΑ ΑΡΚΑΔΙΑΣ, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 5.12.2021.

Ήταν κόρη της Δήμητρας και του Ιππίου Ποσειδώνος.

Όταν η Δήμητρα περιπλανιόταν στην γη, την κυρίευσε ο (ίππιος) Ποσειδών με μορφή αλόγου, στις όχθες του ποταμού Λάδωνα κάτω από το Λύκαιον όρος. Προκειμένου να τον αποφύγει, μετεμορφώθη σε φοράδα και ακολούθησε ένα κοπάδι άγρια άλογα. Ο Ποσειδών, όμως, αντιλήφθηκε το τέχνασμά της, και μεταμορφώθηκε κι αυτός σε άλογο… Εν τέλει επέτυχε να συνενωθεί μαζί της. Η Δήμητρα εξ αυτού δεν έτεκε μόνον τον άλογο Αρίωνα, αλλά και μια Κόρη, γνωστή ως Δέσποινα. Η Κόρη ανατράφηκε υπό την αιγίδα του τιτάνα Άνυτου.

Μέλαινα (μαυροντυμένη) την έλεγαν οι Φιγαλείς, Σκοτεινή οι Αρκάδες.

Θυμωμένη με τον Ποσειδώνα και λυπημένη από την αρπαγή της κόρης της, φόρεσε μαύρα ρούχα και κρύφτηκε σε μια σπηλιά στο όρος Ήλιον. Εκεί την βρήκε ο Παν και ενημέρωσε τον Δία, που της έστειλε την Μοίρα και η Δήμητρα σταμάτησε να θρηνεί. Στην σπηλιά υπήρχε ένα άγαλμα της Δήμητρας με κεφάλι ίππου / αλόγου, με εικόνες δελφινιών προσαρτημένες στο κεφάλι.

Ανήκε στις χθόνιες προ-ολυμπιακές θεότητες. Η θεά με το επίθετο Δέσποινα ή Πότνια ή Άνασσα είχε λατρεία μυστικιστική. Το όνομά της παρέμενε άρρητο και ανομολόγητο. Κοινοποιείτο μόνον στους μεμυημένους. Δεν έχει διασωθεί σε καμμία πηγή. Δεν αποκάλυπτε το πραγματικό της όνομα στους αμύητους. Προς τιμήν της θυσίαζαν όλα τα είδη των ζώων. Οι μύστες κομμάτιαζαν το σφάγιο! Ιερόζωο της Δέσποινας ήταν το ελάφι - όπως και της θέας Άρτεμης.

Το Ιερόν της Δέσποινας στην Λυκόσουρα - στον 37ο παράλληλο [37°23′23″N 22°01′52″E] - είναι ένα από τα αρχαιότερα ιερά του κόσμου! Είχε πέτρινα λατρευτικά αγάλματα της Δήμητρας και της Δέσποινας, καθισμένες στον ίδιο θρόνο, της Αρτέμιδος και του Τιτάνα Άνυτου (έργα του Δαμοφώντος), των Κορυβάντων (η σχέσις Αρκαδίας-Κρήτης ήταν πάντοτε ανοικτή), βωμό της Δήμητρας και της Μεγάλης Μητέρας, Ιερό Άλσος αφιερωμένο στην ίδια, στο εσωτερικό του οποίου υπήρχε βωμός του Ίππιου Ποσειδώνος, κ.ά. [βλ. εισήγηση του Γ. Λεκάκη "Ιερά Άλση" στο Συνέδριο «Οι δραματικές αλλαγές στον πλανήτη και οι αρχαιοελληνικές ρίζες της οικολογικής ηθικής», Πανεπιστήμιο Πατρών, 17-20 Ιουνίου 2018].

Βωμός της Δέσποινας βρισκόταν και στην Ολυμπία.

Η δέσποινα < δεσπότνια < δεσποτνyα, δεσπότνια (πότνια / πόσις - ιδιότροπον θηλ. του δεσπότης) είναι

- η κυρία του οίκου, η οικοκυρά (όπως η Πηνελόπη, Ομ. Οδ. Ξ. 127),

- άλοχος (η γυνή του Νέστορος, Γ.403),

- η γυνή (όπως η Αρήτη, 7.347.2 - στην Θεσσαλία, δέσποινα έλεγαν απλώς την γυνή - Ησύχ.)

- η ηγεμονίς, η βασίλισσα[1] (Π. 4.19, αποσπ. 87.11), η τύραννος[2], η αυτοκράτειρα[3] (στην Ρώμη).[4]

- η ερωμένη.

Η δέσποινα των πόλεων ήταν η των Αθηναίων(**) πόλις (Κωμ. Ανών. 49.3)

Είναι και επίθετο θεαινών:

- Της Μητέρας των Θεών

- Της Εκάτης (Αἰσχύλ. Αποσπ. 374),

- της Αρτέμιδος (Σοφ. Ηλ. 626) - [βλ. Γ. Λεκάκης "Τα επίθετα της θεάς Αρτέμιδος"], 

- της Αθηνάς(**) Παλλάδος

- της Δήμητρος (Λυκόσουρας[5], Κνίδου) και Δήμητρος και Περσεφόνης[6]

- της Περσεφόνης (Πλάτ. Νόμ. 796Β, Παυσ. 8.37, 1-10),

- της Κύπριδος Αφροδίτης(***) (Ξέναρχ. Πεντ. 1.21 4)

- της Σελήνης / Μήνης(*)

- της Λητούς[7],

- της Λευκοθέας[8],

- της Κυβέλης[9

- της Αδράστειας

και είτα

- της Ίσιδος.

Στα λατ. έγινε hera / ήρα, στα ισπανικά dueña, κλπ

Το όνομα δεσποίνη αναφέρεται και σε επιγραφές της Σμύρνης, της Τέω, της Φρυγίας, κ.α.[10]

Την επικαλούνταν στις μαγικές επωδές:

- «ἐπικαλοῦμαί σε, δέσποινα τοῦ σύμπαντος κόσμου» (P VII 880)

- «Αφροδίτη(***), ἐπικαλοῦμαί σε, τὴν μητέρα καὶ δέσποιναν νυμφῶν» (P IV 3219)

- «Μήνη(*), σοι ἐπεύχομαι, τῇ δεσποίνῃ τοῦ παντὸς κόσμου» (P VII 788),

- «δέσποινα Ἶσι, τέλει τελέαν ἐπαοιδήν» (SM 72 2.7)*

- «εὔχεσθε πρεσβίας τῆς δεσποίνης ἡμῶν, τῆς θεοτόκου» (C 5b 40 C 10 44 C 12 1 C 20 39 fr. lac.).

Και εν τέλει «πέρασε» και στον χριστιανισμό, ως επίθετο της αειπαρθένου Παναγίας της Θεοτόκου.[11]

ΠΗΓΗ: Λεξ. Liddell-Scott. Γ. Λεκάκης "Ελληνική Μυθολογία". Γ. Λεκάκης "Λεξικό των παραδόσεων των λαών του κόσμου". Γ. Λεκάκης "Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις".

 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] «δούλῳ ἠλευθερωμένῳ ὑπὸ τῆς ἑαυτοῦ δεσποίνης»

[2] D.Chr.80.11, 13, Αμφ.Seleuc.118.

[3] IG 4.704.12 (Ερμιόνη 3ος μΧ), IG 7.2503 (Θήβα 4ος μΧ), IEphesos 314.4 (4ος μΧ), PSI 76.1 (6ος μΧ

[4] Od.14.127, cf. 9, 15.374, 19.83, 23.2, Luc.Asin.11, POxy.49.4 (1ος / 2ος μΧ), cf. BGU 55.2.5 (2ος μΧ), Pi.P.4.11, Hdt.1.

[5] IG 5(2).525 (Λυκόσουρα II AD), IG 5(2).514.4 (3ος π.Χ.), SEG 41.332.7, 35 (Μεσσήνη 2ος πΧ), Παυσ.8.10.10, 37.1, IG 5(2).516.33 (I AD),

[6] Παυσ. 5.15.4, 10, Λακ. IG 5(1).230

[7] Ορφ.H.35.6.

[8] Ορφ.H.74.8.

[9] Καλλ.Fr.194.105

[10] ISmyrna 743.7 (1ος / 2ος μΧ), CIG 3104 (Τέως 3ος/4ος μΧ), IEphesos 317 (4ος μΧ), MAMA 1.397.1 (Φρυγία, crist.).

[11] MAMA l.c., cf. BGU 3.2 (IV AD), Petr.I Al.Fr.M.18.517B, Leont.H.Nest.M.86.1641D

arxeion-politismou.gr