Ο ΚΥΚΛΟΣ της Θεοφανείας στην ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ - Έξι σφραγιστικά δακτυλίδια με θέμα την θεοφάνεια

 

Κείμενο-Φωτογραφίες: Ελευθερία Ανδρειωμένου-Κωνσταντίνου

Λέγοντας Επιφάνεια ἤ Θεοφάνεια, εννοούμε την αποκαλυπτική εμφάνιση ενός θεού ή ενός θείου όντος, ή κάποιας υπερφυσικής ή θείας πραγματικότητας.

Στον Μινωικό κόσμο, η συχνή εμφάνιση κάποιας θηλυκής θεότητας (άρρενες θεότητες δεν υπήρχαν) αποτυπώνεται σε σφραγιστικά δακτυλίδια εξαιρετικής καλλιτεχνικής ποιότητας.

 Αυτά εικονίζουν θρησκευτικές τελετές ή και τελετουργικές πράξεις.

Από τα 80, συνολικά, γνωστά δακτυλίδια του Ελλαδικού χώρου, τα 30 προέρχονται από την Μινωική Κρήτη, είναι τα παλαιότερα και χρονολογούνται από το τέλος της Παλαιοανακτορικής έως και τις αρχές της Νεοανακτορικής περιόδου (ΜΜ ΙΙ Β-ΜΜ ΙΙΙ Α).

Ο Μινωίτης χρυσοχόος, φιλοτεχνούσε το σφραγιστικό δακτυλίδι με λεπτότατο καλέμι χειρός, πάνω σε προδιαγεγραμμένο σχέδιο. Οι κρίκοι ήταν απλοί ή κοκκιδωτοί, όπως στο δακτυλίδι του Μίνωα.

Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι θρησκευτικές τελετές ενσαρκωμένης Θεοφάνειας ή Επιφάνειας, εμφανίζονται για πρώτη φορά στην Μινωική Κρήτη. Θεωρείται δε ότι οι μικρές μορφές που αιωρούνται, εικονίζουν την θεότητα που εμφανίζεται στους λάτρεις της και εισακούει τις επικλήσεις τους.

Σημαντικότατο είναι το ότι η εξεικόνιση ιπταμένων πτηνών ερμηνεύεται ως ενσάρκωση της θεότητας ή ως σημάδι της παρουσίας της.

Η αντιπαραβολή της εμφάνισης της περιστεράς στα χριστιανικά Θεοφάνεια προς την εικόνα των ιπταμένων πτηνών των δακτυλιδιών, θα μας οδηγήσει να κατανοήσουμε το πώς η εξωτερική Ιστορία των θρησκειών (αυτή που εκτυλίσσεται στα φανερά) όσον και εσωτερική (η των μυημένων), έχει αρχαία ελληνική προέλευση.

Ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, (Ρωμαϊκή Αρχαιολογία Β, LXI 2) μας παραδίδει θεοφάνεια του Διός στον Μίνωα:

«ων ο μεν Ομιλητής(**) έφη γενέσθαι του Διός και φοιτών (ο Μίνως)

εις το Δικταίο Όρος, εν ω τραφήναι τον Δία μυθολογούσιν οι Κρήτες

υπό των Κουρητών νεογνόν όντα,

κατέβαινεν(*) εις το ιερόν Άντρον και τους νόμους εκεί συντιθείς εκόμιζεν,

ούς απέφαινεν παρά του Διός λαμβάνειν».

Σε εποχές απώτερες, ο Δίας αρπάζει την Ευρώπη, ή εμφανίζεται κεραύνιος και θανατηφόρος στην Σεμέλη.

Σε εποχές μεταμινωικές, η θεοφάνεια ήταν επίσης συχνή, από ό,τι μας παραδίδεται μέσω του Ομήρου και του Ησιόδου.

Η Αθηνά εμφανίζεται στον Αχιλλέα προκειμένου να τον πείσει να συμφιλιωθεί με τον Αγαμέμνονα, Ιλιάδα, Α 207-209.

Ο Δίας στέλνει την αγγελιαφόρο του, Ίριδα, στον Πρίαμο για να τον προτρέψει να ζητήσει την σορό του Έκτορα.

Ο Ερμής κατέρχεται(*) από τα ουράνια δώματα και δίνει το Οδυσσέα το μώλυ.

Η Αθηνά παρουσιάζεται στον Τηλέμαχο ως σύμβουλος Μέντωρ ή προστρέχει σε βοήθεια του Οδυσσέα κατά την μνηστηροφονία.

Εξ άλλου, η θεά Δήμητρα υποδεικνύει η ίδια στους Ελευσίνιους άρχοντες τις ιερουργίες και τα «πάνσεπτα όργια» με την υπόσχεση αυτά να παραμείνουν μυστικά και μην κοινολογούνται.

Στις «Βάκχες» του Ευριπίδη» αναφέρεται ότι ο Διόνυσος, ο γιος του Δία και της κόρης του Κάδμου Σεμέλης, φτάνει στη Θήβα με μορφή ανθρώπου, για να επιβάλει την λατρεία του.

Γενικώς, οι θεοί είναι παρόντες στο κέντρο των τελετουργιών της κοινωνικής ζωής: στις θυσίες, την διατροφή, τις πολιτικές συνελεύσεις, τον πόλεμο, τις σχέσεις των ανθρώπων.

Δεν μένει παρά αναλογιστούμε, το πόσο η αρχαία ελληνική θρησκεία, έχει ενδυθεί χριστιανικό μανδύα.

(Στο θέμα της «βάπτισης», καθαρμού δια του ύδατος θα αναφέρουμε μια προσεχή φορά). - ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Γ. Λεκάκης "Τάματα και Αναθήματα".

1. ΤΟ ΔΑΚΤΥΛΙΔΙ ΤΟΥ ΜΙΝΩΑ.

Το λεγόμενο δακτυλίδι του Μίνωα, το μεγαλύτερο χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι, είναι ένα αριστούργημα της μινωικής κοσμηματοποιίας και συγχρόνως ένα έργο πολύτιμο για την κατανόηση της θρησκευτικής εικονογραφίας.

Στην σύνθετη θρησκευτική παράσταση της σφενδόνης του δακτυλιδιού, εικονίζονται συνοπτικά τα τρία επίπεδα της Θεοφάνειας.

Η θεά εικονίζεται αιωρούμενη στον αέρα, κατόπιν ως μικροσκοπική μορφή καθιστή σε κτιστό βαθμιδωτό βάθρο με κέρατα καθοσιώσεως, και τέλος ως πηδαλιούχος και κωπηλάτις πάνω σε πλοιάριο με ακρόπρυμνο σε σχήμα κεφαλής ιππόκαμπου.

Την σύνθεση ολοκληρώνουν δύο στιγμιότυπα δενδρολατρείας από άνδρα και γυναίκα. Τα ιερά δένδρα εκφύονται μέσα από ιερά, ενώ μικρό ιερό εικονίζεται και στην λέμβο.

Το πέρασμα της Θεάς από τα τρία στοιχεία της Φύσης, τον Αέρα, την Στεριά και την Θάλασσα, ενοποιεί συμβολικά τον ορατό κόσμο, αλλά και υποβάλλει παραστατικά το μήνυμα της ισχύος του μινωικού κόσμου σε στεριά και θάλασσα.

Κνωσός, κοντά στον «Τάφο - Ιερό».

Όψιμη έως Τελική Ανακτορική Περίοδος, 1500 - 1400 π.κχ.

Βάρος: 32 γραμμ. - Διαστάσεις σφενδόνης: 3,55 x 2,35.

2. ΤΟ ΔΑΚΤΥΛΙΔΙ ΤΩΝ ΙΣΟΠΑΤΩΝ.

 Χρυσό δακτυλίδι με παράσταση από τον κύκλο της Θεοφάνειας.

Εικονίζονται γυναικείες μορφές σε χορευτική κίνηση μέσα σε ανθισμένο αγρό. Η χειρονομία των υψωμένων χεριών, δηλωτική επίκλησης ή ενθουσιασμού, απευθύνεται προς την Θεά (στο κέντρο), η οποία επιφαίνεται ως μικρή αιωρούμενη μορφή.

Βρέθηκε στη θέση Ισόπατα, Κνωσού και δημοσιεύτηκε από τον A. Evans.

Σφενδόνη διαστάσεων 2.25 x 1.6 εκατ. 1500 - 1450 πκχ.

3. ΤΟ ΔΑΚΤΥΛΙΔΙ ΤΟΥ ΣΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ.

 Χρυσό δακτυλίδι με παράσταση ανδρικής μορφής που αγκαλιάζει βαίτυλο κάτω από δένδρο.

Την σκηνή πλαισιώνουν ιπτάμενο πτηνό, κίονας και λατρευτικά σύμβολα.

Βρέθηκε στο Σελλόπουλο Κνωσού, 1400-1375 πκχ.

4. ΤΟ ΔΑΚΤΥΛΙΔΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ.

Χρυσό δακτυλίδι με παράσταση «Ιεράς Συνομιλίας»(**) ανάμεσα σε καθιστή γυναικεία μορφή υπεράνω δύο πτηνών, και ανδρική θεότητα που στέκεται σε βάθρο.

Την συνάφεια με τον Κύκλο της Θεοφάνειας δηλώνει μικρή αιωρούμενη μορφή και στιγμιότυπο δενδρολατρείας.

Πόρος, 1500 - 1450 π.κ.χ.

5. ΤΟ ΔΑΚΤΥΛΙΔΙ ΑΠΟ ΤΟ ΦΟΥΡΝΙ.

Χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι με παράσταση γρύπα και γυναικείας μορφής με απλωμένα τα χέρια. Ο γρύπας εμφανίζεται ως συνοδός της Θεάς σε παραστάσεις Θεοφάνειας.

Από το Φουρνί Αρχανών, 1700 - 1450 πκχ.

6. ΤΟ ΔΑΚΤΥΛΙΔΙ ΤΩΝ ΓΟΥΡΝΙΩΝ.

Χάλκινο δακτυλίδι. Εικονίζεται Θεοφάνεια με αιωρούμενη γυναικεία μορφή, μπροστά σε δένδρο, πάνω από βραχώδες έδαφος.

Γουρνιά, 1660 - 1300 π.Χ.

ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 6.1.2024.

arxeion-politismou.gr