Του Γιώργου Λεκάκη
Η Μητέρα / Matera είναι η πρωτεύουσα της επαρχίας Βασιλικάτα της Οινωτρίας (μετέπειτα Λουκανίας), στον 40ό παράλληλο [40°40′N 16°36′E]. Ευρίσκεται 200 χλμ ανατολικά της Νεάπολης και 50 χλμ. νοτιοδυτικά του Μπάρι.
Είναι παγκοσμίως γνωστή για τις ιστορικές συνοικίες - λέγονται Sassi - που την καθιστούν μία από τις αρχαιότερες ακόμα κατοικημένες πόλεις στον κόσμο![1] Τα «Σάσσι ντι Ματέρα» (= οι πετροσπηλιές της Ματέρας είναι υπόσκαφα σπηλαιοσπίτια[2], μέσα στα ηφαιστειακά βράχια (τούφα)[3], πολλά από την προϊστορική περίοδο, που θυμίζουν τα Μάταλα της Κρήτης.
 |
| Όλη η περιοχή δεν ξεχνά την πρώτη αποίκησή της από Κρήτες, με τον Ιδομενέα, κ.ά. |
Η περιοχή της Ματέρας κατοικείται χωρίς διακοπή από την παλαιολιθική εποχή.
Στις διάσπαρτες σπηλιές κατά μήκος των χαραδρών της Ματέρας, βρέθηκαν αρκετά αντικείμενα, που χρονολογούνται από εκείνην την μακρυνή εποχή, μαρτυρώντας την παρουσία ομάδων κυνηγών-τροφοσυλλεκτών.
Στην Νεολιθική περίοδο οι οικισμοί έγιναν πιο σταθεροί, τόσο που υπάρχουν σαφή ίχνη αρκετών περιχαρακωμένων χωριών, ιδιαίτερα στο Murgia Timone.
Το παλαιό τμήμα της πόλεως είναι κοίλο και κτισμένο επάνω από την πλευρά ενός αρχαίου λατομείου…
Με την Εποχή του Μετάλλου εγεννήθη ο πρώτος αστικός πυρήνας, αυτός της σημερινής πόλης, στην δεξιά όχθη του ποταμού Gravina. Κτισμένη σε ένα προϊστορικό περιχαρακωμένο χωριό, η πόλις έχει ελληνική προέλευση.[5] Αυτό επιβεβαιώνεται από το έμβλημα της πόλεως, που εικονίζει το βόδι με τα στάχυα - χαρακτηριστικό ελληνικό σύμβολο της Magna Graecia, του Μεταπόντιου, κ.ά..[6] Ο ποιητής T. Stigliani γράφει: «Ο ναύτης του αρχαίου Μεταπόντιου, που στην εποχή μας λέγεται Ματέρα», και αναφέρεται στο καλωσόρισμα που έκανε η Ματέρα στους πρόσφυγες του Μεταπόντιου, μετά την καταστροφή της πόλης τους από τον Αννίβα…
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ:
Το όνομά της προέρχεται:
- από το ελληνικό μάτερ > λατ. mater - μητέρα γη,
- από το Ματαία[7]. Ο Λούκουλος Καικίλιος Μέτελλος που επανίδρυσε την πόλη το 251 π.Χ. την ονόμασε Ματαιόλα. Άλλοι λεν πως της έδωσε το όνομά του.
- ή το Mata (= σωρός βράχων),
- ή από το επίσης ελληνικό Μετέωρο δηλ έναστρος ουρανό, όπως την είδα ορισμένοι χρονικογράφοι του παρελθόντος, παρατηρώντας τους Sassi φωτισμένους την νύχτα,
- ή το ελληνικό μαδέρι > Materia (matheria) ή Materies, όροι που υποδήλωναν ξύλο κοπής ή κατασκευής, από τις δασώδεις περιοχές γύρω της,
- ή τέλος, από την ένωση των αρχικών συλλαβών του Μεταποντίου και της Ηράκλειας, αφού οι κάτοικοί της υποδέχθηκαν τους Έλληνες πρόσφυγες από τις δύο αυτές πόλεις, μετά την καταστροφή τους.
Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος στην «Φυσική Ιστορία» του / Naturalis historia (Liber III,105) αποκαλεί τους κατοίκους της πόλεως Ματαιολάνους / Mateolani και τους κατατάσσει στους Απουλιανούς.[8]
Στην περίοδο της Μεγάλης Ελλάδος Κάτω Ιταλίας, η Matera είχε στενές σχέσεις με τις αποικίες της, που βρίσκονταν στην νότια ακτή. Ήταν κέντρο διέλευσης και ανεφοδιασμού.
Η επιλογή αυτής της τοποθεσίας, εξασφάλιζε εξαιρετική ασφάλεια για την πόλη, αλλά τεράστιες δυσκολίες στην παροχή νερού. Από τις νεολιθικές φάσεις, οι κάτοικοι εκμεταλλεύτηκαν την ευθρυπτότητα του βράχου και των πλαγιών προς όφελός τους για να δημιουργήσουν ένα πολύπλοκο σύστημα διοχέτευσης νερού, που διεξάγεται με ένα εκτεταμένο δίκτυο δεξαμενών / στερνών. Έτσι, η Matera είναι ένα από τα αρχαιότερα και καλύτερα διατηρημένα παραδείγματα βιοαρχιτεκτονικής στον κόσμο! Το υπόγειο της Piazza Vittorio Veneto, που βρίσκεται κάτω από την κεντρική πλατεία της πόλης, ήλθε στο φως πριν από μερικά χρόνια, και περιέχει πολλά υπόγεια δωμάτια, μια αρχαία δεξαμενή, που ονομάζεται Μακρύ Palombaro, και έναν πύργο που αποτελεί μέρος των αρχαίων τειχών. Υπάρχει και Μουσείο Συλλογής Νερού, στις παλιές εκκλησίες του San Giovanni da Matera και του Purgatorio Vecchio, με το Palombaro από κάτω, το δημόσιο απόθεμα νερού του Sasso Caveoso[9].
Σώζονται αρκετά αρχαία, όπως ένας αρχαιολογικός χώρος στον λόφο Τιμμάρι, όπου έχουν βρεθεί πολυάριθμα ευρήματα τόσο από την προϊστορική όσο και από την απουλιανή εποχή (4ος αιώνα π.Χ.) - συμπεριλαμβανομένου ενός τάφου γεμάτου με ταφικά έπιπλα - φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο «Ντ. Ριντόλα». Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Domenico Ridola[10] περιέχει υλικό, που προέρχεται κυρίως από την περιοχή Matera και παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την μελέτη της προϊστορίας στην Μεγάλη Ελλάδα, και για την γνώση των αυτοχθόνων πολιτισμών και πληθυσμών (Οινωτριείς και Λουκανούς). Υπάρχει το προϊστορικό τμήμα, με ευρήματα της κοιλάδας Bradano και της Basento, της Matera και των γύρω περιοχών.
Στο Trasano υπάρχει νεολιθικό χωριό, έως την Εποχή του Χαλκού. Αποτελεί αντικείμενο μελετών, ειδικά για το αμυντικό σύστημα των τειχών του, από τα αρχαιότερα που έχουν βρεθεί στην Ευρώπη!
Τέλος, αρκετά ερείπια περιχαρακωμένων νεολιθικών χωριών και νεκροπόλεων της Εποχής του Χαλκού υπάρχουν σε όλη την επικράτεια της Μούργιας της Ματέρας.
Το 664 μ.Χ. η Ματέρα περιήλθε στην κυριαρχία των Λομβαρδών και προσαρτήθηκε στο Δουκάτο του Μπενεβέντο. Σαρακηνοί και Βυζαντινοί προσεπάθησαν αρκετές φορές να καταλάβουν την περιοχή… Εν τέλει η πόλις κατεστράφη το 867, από τα στρατεύματα του Λουδοβίκου Β', αυτοκράτορα των Φράγκων, σε μια προσπάθεια να εκδιώξουν τους Σαρακηνούς, που είχαν ιδρύσει το Εμιράτο του Μπάρι, το 847 μ.Χ.
Εν τω μεταξύ, από τον 7ο αιώνα, αρκετοί Βυζαντινοί μοναχοί εγκαταστάθηκαν κατά μήκος των σπηλαίων της Γραβίνας, μετατρέποντάς τες σε βραχοεκκλησίες. Τα σπήλαια έγιναν το καταφύγιό τους. Τα μετέτρεψαν σε παρεκκλήσια. Σώζονται κάποιες τοιχογραφίες, με έντονη βυζαντινή επίδραση.
Ήδη από τον 9ο αιώνα (887 μ.Χ.) η τοπική λομβαρδική ελίτ της Ματέρα έφερε βυζαντινούς τίτλους! Το δε μοναστήρι του San Vincenzo al Volturno έπρεπε να διεξάγει τις δραστηριότητές του ενώπιον του βυζαντινού δικαστή. Ενώ οι Έλληνες της Ματέρας αποτελούσαν την βυζαντινή φρουρά της Νάπολι…
Μετά ήλθαν οι Νορμανδοί, το 1043… Έπεσαν λιμοί και σεισμοί… και η φεουδαρχία… Από τον 12ο αιώνα, οι Βυζαντινοί μοναχοί αντικαταστάθηκαν από Βενεδικτίνους… Οι Αραγωνέζοι παραχώρησαν την πόλη στον κόμη G. C. Tramontano, ο οποίος το 1514 δολοφονήθηκε από τον καταπιεσμένο πληθυσμό της, λόγω των δυσβάστακτων φόρων που επέβαλε…
Η Ματέρα ήταν επίσης η πρώτη πόλη στην Μεγάλη Ελλάδα, που ξεσηκώθηκε ενάντια στους ναζί: Ήταν 21.9.1943, ημέρα της εξέγερσης αλλά και της Σφαγής στην Ματέρα, που ο λαός της ξεσηκώθηκε, ενάντια στην καταπίεση που ασκούσε η ναζιστική κατοχή. Τα γερμανικά πολυβόλα αν και υποχωρούσαν, σκότωσαν 26 ανθρώπους…
Το 1945 στην Ματέρα έγιναν από τις πρώτες στην Μεγάλη Ελλάδα λαϊκές εξεγέρσεις, για την παραχώρηση ακαλλιέργητων εκτάσεων[11]…
Οι κάτοικοι ομιλούν μια ιδιωματική διάλεκτο («Διάλεκτος της Matera» - u matarràsë) συγγενή με την ομάδα των ελληνικών διαλέκτων της Απουλίας, ειδικά του Βαρίου / Μπάρι και σε μικρότερο βαθμό τον Τάραντα. Ωστόσο, διατηρεί ορισμένες ιδιαιτερότητες, όπως η σχεδόν πλήρης απουσία ήχων φωνηέντων σε ορισμένες λέξεις και την αντιστροφή φωνηέντων σε σύγκριση με τα ιταλικά.
Υπάρχει ακόμη θρησκευτική μειονότητα ορθοδόξων χριστιανών.
Στον καθεδρικό ναό της Ματέρας (Duomo, του 1268 - 1270) προσφάτως ανακαλύφθηκε μια τοιχογραφία του 14ου αιώνα, σε βυζαντινό ρυθμό, που απεικονίζει την Εσχάτη Κρίση.
Στο Palazzo dell'Annunziata, του 18ου αιώνα, στην κεντρική Piazza Vittorio Veneto, παλιό μοναστήρι των Δομινικανών, είτα δικαστήριο (1865), γυμνάσιο, και σήμερα η Βιβλιοθήκη «T. Stigliani», που έχει περισσότερα από 550.000 έγγραφα, τόμους, φυλλάδια, και βιβλία από τον 16ο αιώνα…[12]
Στο Μουσείο Αγροτικού πολιτισμού υπάρχει συλλογή αντικειμένων και εργαλείων των αρχαίων επαγγελμάτων των Sassi.
ΕΘΙΜΑ
Από τα έθιμά της, ξεχωρίζουν οι εορτασμοί του Καρναβαλιού, με παραδοσιακά, δημοφιλή τραγούδια (matinate < μαντινάδες), που κομπανίες μεταφέρουν την μουσική και την χαρά στα σπίτια συγγενών και γνωστών.
Ο τυπικός παραδοσιακές χορός της Ματέρα είναι ο pizzica, από την Απουλία, που εξακολουθεί να δείχνει και σήμερα τον ισχυρό δεσμό μεταξύ της Ματέρας και της Απουλίας.
Η χειροτεχνία της, που έχει μεγάλη σημασία στην παράδοση της Matera, φημίζεται για το papier-mâché και την πήλινη σφυρίχτρα, σε σχήμα κόκορα, που ονομάζεται κούκος (θεωρείται σύμβολο ευημερίας), αντικείμενα από ασβεστίτη και σφυρήλατο σίδηρο.
ΚΟΥΖΙΝΑ
Η πόλις ήταν πάντα γεωργικό κέντρο.
Φημίζεται για την καλλιέργεια δημητριακών, ιδιαίτερα σκληρού σίτου, και την παραγωγή ζυμαρικών, ψωμιού, λαδιού και κρασιού (κρασί ΠΟΠ Matera). Ανάμεσά τους και το «Matera Greco», που περιέχει τουλάχιστον 85% της ποικιλίας «greco»! Και άλλα με ποικιλία από την Μονεμβασιά![13] Άλλωστε η περιοχή στα ελληνικά χρόνια ελέγετο Οινωτρία…
Η κουζίνα της Μητέρας είναι στενά συνδεδεμένη με την αγροτική και ποιμενική παράδοση της επικράτειάς της. Ξεχωρίζουν:
- η crapiata, μια χωριάτικη σούπα, από μείγμα οσπρίων και δημητριακών, με μπιζέλια, κουκιά, ρεβίθια, σιτάρι, φακές, φασόλια, τοματίνια, σέλινο, κρεμμύδι καρότο, κλπ.
- η orecchiette alla Materana - ψημένο με τομάτα, κιμά αρνιού, μοτσαρέλα και πεκορίνο.
- τα λευκά κουκιά με ή φασόλια με κρέμα κιχωρίου.
- τα ζυμαρικά με πιπεριές cruschi με τηγανητή τριμμένη φρυγανιά ή/και χόρτα γογγύλια.
- η cialledda, συνταγή με βάση το μπαγιάτικο ψωμί: Ζεστό με αυγό, γογγύλια, σκόρδο, κρεμμύδι, ελιές ή κρύο με κρεμμύδι, τομάτα, ελιές.
- η pignata, πρόβειο κρέας με πατάτες, κρεμμύδια, τομάτες και soppressata που μαγειρεύεται για αρκετές ώρες σε ένα πήλινο δοχείο / την pignata.
- τα gnimmeredd, ρολά ανάμεικτα με κρέας αρνιού ή θηλάζουσας κατσίκας, μαζί με φύλλα μαϊντανού, αλάτι και μπαχαρικά.
Και γλυκίσματα:
- τα strazzate «θρυμματισμένα γλυκίσματα» με αυγά και αμύγδαλα, κανέλλα, σοκολάτα ή καφέ.
- η panaredda, τυπικό πασχαλινό επιδόρπιο με αλεύρι, αυγό, βούτυρο.
- τα cartellate, χριστουγεννιάτικα γλυκά τηγανισμένα με μέλι.
- το pettlele, επίσης χριστουγεννιάτικο, μικρές μερίδες ζύμης με προζύμι, μαγειρεμένο σε βραστό λάδι.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης "Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις". ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 7.3.2016.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
L. A. Chisena «Matera dalla civita al piano: stratificazione, classi sociali e costume politico», εκδ. Congedo, 1984.
D. Roy Palmer «The Regions of Italy: A Reference Guide to History and Culture», εκδ. Greenwood, 2002.
[1] Τα Sassi αναγνωρίσθηκαν στις 9.12.1993, στην συνέλευση της Cartagena de Indias στην Κολομβία, περιοχή παγκόσμιας πολτιστικής κληρονομιάς της UNESCO. Είναι η πρώτη τοποθεσία στην Μεγάλη Ελλάδα που έλαβε τέτοια αναγνώριση.
[2] Κυρίως ήταν ένα κύριο δωμάτιο στο εμπρός μέρος όπου έμενε η οικογένεια. Τα κατοικίδια μεταφέρονταν στο πίσω δωμάτιο το βράδυ. Το ποσοστό γεννήσεων ήταν υψηλό σε αυτές τις γειτονιές: Κατά μέσον όρο κάθε οικογένεια είχε έως και 6 παιδιά. Όλοι συνωστίζονταν σε ένα μονόκλινο δωμάτιο, που χρησίμευε ως τραπεζαρία, υπνοδωμάτιο και εργαστήριο. Το μωρό κοιμόταν συχνά στο κάτω συρτάρι της συρταριέρας. Ακόμη και τον 20ό αι. όσοι διέμεναν σε αυτά, δεν είχαν τρεχούμενο νερό και αποχέτευση!
Σύμφωνα με τον αγγλικό οδηγό του Fodor: «Η Ματέρα είναι το μόνο μέρος στον κόσμο όπου οι άνθρωποι μπορούν να καυχηθούν ότι ζουν ακόμα στα ίδια σπίτια με τους προγόνους τους πριν από 9.000 χρόνια»!
Μόλις το 1953 έφυγε και ο τελευταίος κάτοικος, μετά από πολιτική απόφαση, λόγω των ανθυγιεινών συνθηκών (νόμος De Gasperi, 1952). Ο νόμος επέβαλε την εκκένωση των sassi και την μετεγκατάσταση του πληθυσμού τους. Τότε ζούσαν σε αυτές τις σπηλιές 15.000 άνθρωποι! Σήμερα, 3.000 άνθρωποι εξακολουθούν να ζουν σε αυτά τα ανακαινισμένα σπηλαιοσπίτια.
Στα sassi υπάρχουν 130 βραχώδεις εκκλησίες, πολλές διακοσμημένες με αξιόλογες τοιχογραφίες. Πιο σημαντικές: Η Caveoso sasso, και η San Pietro Barisano, η μεγαλύτερη βραχώδης εκκλησία της πόλεως.
[3] Γι’ αυτό και αδελφοποιήθηκε με την Πέτρα Ιορδανίας.
[4] Στην καταλανική / ισπανική κατοχή, δυσφημίστηκαν οι κάτοικοι των Sassi. Περιφρονήθηκαν και τους στέρησαν πολλά.
[5] Βλ. Volpe («στα θρησκευτικά ιστορικά απομνημονεύματά του»), Ughelli, Pacichelli, πατέρας Bonaventura da Lama, κ.ά.
[6] Βλ. Volpe, Gattini.
[7] Βλ. C. Colajanni.
[8] αν και η κατάληξη του επιθέτου -anus δείχνει την Οσκανική επιρροή των Λουκανίων, καθώς η πόλη ήταν ακριβώς στα σύνορα Απουλίας-Λουκανίας, στην περιοχή που αρχαιότερα ονομαζόταν Πευκετία.
[9] Στο Sasso Caveoso υπάρχει και το Casagrotta di Vico Solitario, ένα αρχαίο, τυπικά επιπλωμένο σπίτι, λαξευμένο στον βράχο.
[10] Στο Μουσείο υπάρχουν έγγραφα, για την δραστηριότητα του D. Ridola, ιατρού και αρχαιολόγου από την Ματέρα και ιδρυτή του μουσείου.
[11] Το ζήτημα επιλύθηκε με την έκδοση των διαταγμάτων Ponte (1946 – 1947, από τον Aurelio Ponte, νομάρχη της Matera). Αυτά ήταν ο πρόδρομος της αγροτικής μεταρρύθμισης που ακολούθησε…
[12] Ιδρύθηκε από τον δικηγόρο Pasquale Dragone το 1933, όταν ο τοπικός πληθυσμός είχε 70% αναλφαβητισμό!...
[13] Τα Matera Bianco, Matera Spumante, Matera Bianco Passito με 85% της ποικιλίας σταφυλιού Malvasia Bianca di Basilicata.
arxeion-politismou.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου