Οι Ηδωνοί και Ήδωνες ή Ηδώνες ήταν ισχυρός λαός της αρχαίας Θράκης, γνωστός για την οργιαστική λατρεία του Διονύσου και για τις συγκρούσεις του με τους Αθηναίους.
Όπως και με τις άλλες θρακικές φυλές, η ελληνική μυθολογία παραδίδει επώνυμο γενάρχη των Ηδωνών, τον Ηδωνό, γιο του Άρη και της κόρης του Νέστου Καλλιρρόης και αδελφό του Βίστωνα και του Οδόμαντα. Σε άλλες παραλλαγές του μύθου, ο Ηδωνός ήταν γιος του Παίονα και εγγονός του Άρη.
Και σε αυτή την περίπτωση δεν είναι δυνατό να διαπιστωθεί αν αυτός ο μύθος αναπαράγει τοπικές παραδόσεις των Ηδωνών ή προέρχεται από Έλληνες αποίκους της αρχαϊκής εποχής, όταν η δημιουργία μύθων βρισκόταν στο απόγειό της. Επίσης είναι αμφίβολο αν δείχνει κοινή καταγωγή με άλλα θρακικά φύλα όπως οι Μύγδονες, οι Βίστωνες και οι Οδομάντες ή απλώς αντανακλά τη γεωγραφική γειτνίαση αυτών των φυλών με τους Ηδωνούς.
Ακόμη κι αν θεωρηθεί ότι αυτές οι παραδόσεις στοιχειοθετούν υπαγωγή όλων αυτών των φύλων σε μια ευρύτερη φυλετική ομάδα, αυτή δεν θα μπορούσε να συμπεριλαμβάνει τους Παίονες οι οποίοι δεν ήταν θρακικό φύλο.[1]
Ο μυθικός βασιλιάς των Ηδωνών, Λυκούργος, αναφέρεται εν συντομία στην Ιλιάδα. Αργότερα, κατά την ανάπτυξη του αρχαίου δράματος στην Αθήνα, αναπτύχθηκε ο μύθος της εχθρικής αντιμετώπισης του θεού Διονύσου από τον Λυκούργο τον οποίο ο θεός τιμώρησε οδηγώντας τον στην παραφροσύνη. Επίσης έστειλε σιτοδεία (λιμό) στη χώρα του η οποία θα έπαυε μόνο με τον θάνατο του Λυκούργου. Έτσι οι Ηδωνοί τον άφησαν στο Παγγαίο όρος, όπου κατασπαράχθηκε από τα άλογά του.[2][3]
Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για τις αρχικές μετακινήσεις των Ηδωνών. Πάντως το αρχαιότερο γεγονός το οποίο μας έχει παραδοθεί και έχει σχέση με αυτούς είναι ένα απόσπασμα του Αριστοτέλη, που διασώζεται στον Πλίνιο και τον Στέφανο Βυζάντιο., Εκεί αναφέρεται πως η αιολική πόλη Άντανδρος της Μ. Ασίας κάποτε ονομαζόταν Ηδωνίς και κατοικούνταν από Ήδωνες ενώ αργότερα καταλήφθηκε από τους Κιμμέριους. Αυτή η πληροφορία έχει δώσει λαβή για διάφορες θεωρίες περί εισβολής των Ηδωνών, μαζί με τους Μύγδονες, από την Ευρώπη στη βορειοδυτική Μ. Ασία.[4]
Το βέβαιο πάντως είναι πως οι Ηδωνοί κατοικούσαν κάποτε στην Κάτω Μακεδονία (σημ. Κεντρική Μακεδονία). Δεν είναι όμως βέβαιο αν ήταν αυτόχθονες εκεί ή είχαν φτάσει από τα ανατολικά, όπως ισχυρίζεται ο N.G.L.Hammond, ούτε η χρονολογία των μετακινήσεών τους στην αρχαϊκή εποχή[5]. Από την Κάτω Μακεδονία τους εξεδίωξαν οι Μακεδόνες, όπως και τους Πίερες και Βισάλτες, γύρω στον 7ο-6ο αι. π.Χ.[6] Κατά άλλη άποψη, εκδιώχθηκαν από τη Μυγδονία, την περιοχή των λιμνών Κορώνειας και Βόλβης, από τον βασιλιά Αλέξανδρο Α΄, αμέσως μετά τους Περσικούς πολέμους[7]. Στη συνέχεια κατοικούσαν στην Ηδωνίδα της Δυτικής Θράκης, κοντά στον κάτω ρου του ποταμού Νέστου.
Κατά την επέκτασή τους στη βαλκανική χεσόνησο, στα τέλη του 6ου αι. π.Χ., οι Πέρσες υπό τον στρατηγό Μεγάβαζο συνέτριψαν τους Παίονες του Στρυμόνα, οι οποίοι έλεγχαν τη Θράκη, και παρέδωσαν τα εδάφη, από τον κάτω ρου του Αξιού μέχρι την κοιλάδα του Στρυμόνα, σε πιστές θρακικές φυλές, των οποίων ηγέτιδα (βασιλική) φυλή ήταν οι Ηδωνοί.
Έτσι οι Ηδωνοί έλαβαν τη χρυσοφόρα περιοχή της Κρηστωνίας. Είναι μάλιστα πιθανό ότι το βασιλικό νεκροταφείο στη Σίνδο, η οποία βρίσκεται μεταξύ των ποταμών Αξιού και Ηδωνού στη Μυγδονία, ήταν τόπος ταφής των Ηδωνών βασιλιάδων.
Τα ευρήματα από αυτό το νεκροταφείο περιλαμβάνουν νεκρικές μάσκες, παρόμοιες με αυτές στο Τρεμπένιστα της Βόρειας Μακεδονίας, μεγάλες χρυσές πόρπες, όπλα διακοσμημένα με χρυσό, καθώς και αργυρά και ορειχάλκινα αντικείμενα.
Οι βασιλιάδες τους ήταν υποτελείς στην Περσία και το σύνορο της χώρας τους με το μακεδονικό βασίλειο ήταν ο κάτω ρους του Αξιού, όπως αναφέρει ο Αισχύλος στους Πέρσες.[6]
Νομίσματα που βρέθηκαν στη Μεσοποταμία, χρονολογούνται από το 500 π.Χ. και εικονίζουν τον βασιλιά Γέτα να οδηγεί δυο βόδια, μαρτυρούν την έκταση της επιρροής των Ηδωνών, που έφτανε από τη Μακεδονία μέχρι τη Μέση Ανατολή.[8] Νομίσματα δε των Ηδωνών διασώζονται σε τέσσερις κοπές[εκκρεμεί παραπομπή]. Σ΄ένα από αυτά απεικονίζεται ο Ερμής[9]
Η ευφορία και ο πλούτος της χώρας των Ηδωνών από πολύ νωρίς είχαν προσελκύσει το ενδιαφέρον αποίκων, γεγονός που τους ανάγκασε να αποδυθούν σε σκληρούς αγώνες.΄Ετσι το 496 π.Χ. βρίσκονται αντιμέτωποι με τον Αρισταγόρα της Μιλήτου, που ήρθε με σκοπό να καταλάβει την πόλη Μύρκινο, την οποία είχε τειχίσει παλιότερα ο Ιστιαίος, όταν την είχε πάρει ως δώρο από τον Δαρείο. Στη μάχη που δόθηκε νίκησαν οι Ηδωνοί και σκοτώθηκε και ο ίδιος ο Αρισταγόρας.[10]
Κατά την εισβολή του Ξέρξη στην Ελλαδα, οι ιερείς (Μάγοι) των Περσών, πριν ο στρατός τους διαβεί τον Στρυμόνα στην περιοχή των Εννέα Οδών (μετέπειτα Αμφίπολη), θυσίασαν λευκά άλογα και έκαψαν ζωντανούς εννέα νέους και εννέα νέες, όλους Ηδωνούς[11]
Κεφαλαιώδες ανταγωνιστικό γεγονός για τις ανάγκες, αλλά και για την επικυριαρχία των Αθηνών, ειδικότερα από τον 4ο έως τον 6ο αιώνα, ήταν τα μεταλλεία χρυσού και αργύρου καθώς και η χρήσιμη ξυλεία για ναυπήγηση την οποία παρείχε πλουσιοπάροχα το Παγγαίο όρος, που υπαγόταν τότε στους Ηδωνούς. Σε προγενέστερη εποχή τα μεταλλεία χρυσού και αργύρου τα εκμεταλλεύονταν οι Οδομάντες μαζί με τους Πίερες και τους Σάτρες.[12] Κι αυτή η διαπάλη είναι ευεξήγητη αρκεί ν΄ ανατρέξει κανείς στους ένδεκα εκτενείς λόγους του Δημοσθένη που αφορούν τον Φίλιππο Β΄ και την Αμφίπολη.
Ο Ηρόδοτος[13] και ο Θουκυδίδης μιλούν επανειλημμένα για τους Ηδωνούς. Μετά τους Περσικούς πολέμους, οι Ηδωνοί έγιναν κυρίως γνωστοί γιατί είχαν κατοικήσει στην περιοχή της Αμφίπολης από όπου τους εξεδίωξαν Αθηναίοι άποικοι το 436 π.Χ.[14], όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης[15][16].
Σύντομα οι Αθηναίοι έχασαν τον έλεγχο της Αμφίπολης και από τότε οι Ηδωνοί υπέστησαν πολλά από τις διάφορες εκστρατείες των Αθηναίων εναντίον της αποικίας τους.[17] Στους Ηδωνούς αναφέρονται επίσης ο Λατίνος ποιητής Οράτιος ( Quintus Horatius Flaccus (65-8 π.Χ.) [18] και ο Στράβων[19].
Επί Φίλιππου Β' της Μακεδονίας εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία, μεταξύ των ποταμών Νέστου και Στρυμόνα ανατολικά της λίμνης Κερκυνίτιδος. Πρωτεύουσα τους ήταν η Μὐρκινος.[20] Κυριότερες πόλεις εκτός από την Μύρκινο ήταν η Αμφίπολη η Ηιών, οι Φίλιπποι, η Φάγρης, η Γαληψός, η Γάζωρος και η Απολλωνία.[21]
Παραπομπές -Υποσημειώσεις:
Βιβλιογραφία:
Όπως και με τις άλλες θρακικές φυλές, η ελληνική μυθολογία παραδίδει επώνυμο γενάρχη των Ηδωνών, τον Ηδωνό, γιο του Άρη και της κόρης του Νέστου Καλλιρρόης και αδελφό του Βίστωνα και του Οδόμαντα. Σε άλλες παραλλαγές του μύθου, ο Ηδωνός ήταν γιος του Παίονα και εγγονός του Άρη.
Και σε αυτή την περίπτωση δεν είναι δυνατό να διαπιστωθεί αν αυτός ο μύθος αναπαράγει τοπικές παραδόσεις των Ηδωνών ή προέρχεται από Έλληνες αποίκους της αρχαϊκής εποχής, όταν η δημιουργία μύθων βρισκόταν στο απόγειό της. Επίσης είναι αμφίβολο αν δείχνει κοινή καταγωγή με άλλα θρακικά φύλα όπως οι Μύγδονες, οι Βίστωνες και οι Οδομάντες ή απλώς αντανακλά τη γεωγραφική γειτνίαση αυτών των φυλών με τους Ηδωνούς.
Ακόμη κι αν θεωρηθεί ότι αυτές οι παραδόσεις στοιχειοθετούν υπαγωγή όλων αυτών των φύλων σε μια ευρύτερη φυλετική ομάδα, αυτή δεν θα μπορούσε να συμπεριλαμβάνει τους Παίονες οι οποίοι δεν ήταν θρακικό φύλο.[1]
Ο μυθικός βασιλιάς των Ηδωνών, Λυκούργος, αναφέρεται εν συντομία στην Ιλιάδα. Αργότερα, κατά την ανάπτυξη του αρχαίου δράματος στην Αθήνα, αναπτύχθηκε ο μύθος της εχθρικής αντιμετώπισης του θεού Διονύσου από τον Λυκούργο τον οποίο ο θεός τιμώρησε οδηγώντας τον στην παραφροσύνη. Επίσης έστειλε σιτοδεία (λιμό) στη χώρα του η οποία θα έπαυε μόνο με τον θάνατο του Λυκούργου. Έτσι οι Ηδωνοί τον άφησαν στο Παγγαίο όρος, όπου κατασπαράχθηκε από τα άλογά του.[2][3]
Πριν τους Περσικούς πολέμους
Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για τις αρχικές μετακινήσεις των Ηδωνών. Πάντως το αρχαιότερο γεγονός το οποίο μας έχει παραδοθεί και έχει σχέση με αυτούς είναι ένα απόσπασμα του Αριστοτέλη, που διασώζεται στον Πλίνιο και τον Στέφανο Βυζάντιο., Εκεί αναφέρεται πως η αιολική πόλη Άντανδρος της Μ. Ασίας κάποτε ονομαζόταν Ηδωνίς και κατοικούνταν από Ήδωνες ενώ αργότερα καταλήφθηκε από τους Κιμμέριους. Αυτή η πληροφορία έχει δώσει λαβή για διάφορες θεωρίες περί εισβολής των Ηδωνών, μαζί με τους Μύγδονες, από την Ευρώπη στη βορειοδυτική Μ. Ασία.[4]
Το βέβαιο πάντως είναι πως οι Ηδωνοί κατοικούσαν κάποτε στην Κάτω Μακεδονία (σημ. Κεντρική Μακεδονία). Δεν είναι όμως βέβαιο αν ήταν αυτόχθονες εκεί ή είχαν φτάσει από τα ανατολικά, όπως ισχυρίζεται ο N.G.L.Hammond, ούτε η χρονολογία των μετακινήσεών τους στην αρχαϊκή εποχή[5]. Από την Κάτω Μακεδονία τους εξεδίωξαν οι Μακεδόνες, όπως και τους Πίερες και Βισάλτες, γύρω στον 7ο-6ο αι. π.Χ.[6] Κατά άλλη άποψη, εκδιώχθηκαν από τη Μυγδονία, την περιοχή των λιμνών Κορώνειας και Βόλβης, από τον βασιλιά Αλέξανδρο Α΄, αμέσως μετά τους Περσικούς πολέμους[7]. Στη συνέχεια κατοικούσαν στην Ηδωνίδα της Δυτικής Θράκης, κοντά στον κάτω ρου του ποταμού Νέστου.
Κατά την επέκτασή τους στη βαλκανική χεσόνησο, στα τέλη του 6ου αι. π.Χ., οι Πέρσες υπό τον στρατηγό Μεγάβαζο συνέτριψαν τους Παίονες του Στρυμόνα, οι οποίοι έλεγχαν τη Θράκη, και παρέδωσαν τα εδάφη, από τον κάτω ρου του Αξιού μέχρι την κοιλάδα του Στρυμόνα, σε πιστές θρακικές φυλές, των οποίων ηγέτιδα (βασιλική) φυλή ήταν οι Ηδωνοί.
Έτσι οι Ηδωνοί έλαβαν τη χρυσοφόρα περιοχή της Κρηστωνίας. Είναι μάλιστα πιθανό ότι το βασιλικό νεκροταφείο στη Σίνδο, η οποία βρίσκεται μεταξύ των ποταμών Αξιού και Ηδωνού στη Μυγδονία, ήταν τόπος ταφής των Ηδωνών βασιλιάδων.
Τα ευρήματα από αυτό το νεκροταφείο περιλαμβάνουν νεκρικές μάσκες, παρόμοιες με αυτές στο Τρεμπένιστα της Βόρειας Μακεδονίας, μεγάλες χρυσές πόρπες, όπλα διακοσμημένα με χρυσό, καθώς και αργυρά και ορειχάλκινα αντικείμενα.
Οι βασιλιάδες τους ήταν υποτελείς στην Περσία και το σύνορο της χώρας τους με το μακεδονικό βασίλειο ήταν ο κάτω ρους του Αξιού, όπως αναφέρει ο Αισχύλος στους Πέρσες.[6]
Νομίσματα που βρέθηκαν στη Μεσοποταμία, χρονολογούνται από το 500 π.Χ. και εικονίζουν τον βασιλιά Γέτα να οδηγεί δυο βόδια, μαρτυρούν την έκταση της επιρροής των Ηδωνών, που έφτανε από τη Μακεδονία μέχρι τη Μέση Ανατολή.[8] Νομίσματα δε των Ηδωνών διασώζονται σε τέσσερις κοπές[εκκρεμεί παραπομπή]. Σ΄ένα από αυτά απεικονίζεται ο Ερμής[9]
Η ευφορία και ο πλούτος της χώρας των Ηδωνών από πολύ νωρίς είχαν προσελκύσει το ενδιαφέρον αποίκων, γεγονός που τους ανάγκασε να αποδυθούν σε σκληρούς αγώνες.΄Ετσι το 496 π.Χ. βρίσκονται αντιμέτωποι με τον Αρισταγόρα της Μιλήτου, που ήρθε με σκοπό να καταλάβει την πόλη Μύρκινο, την οποία είχε τειχίσει παλιότερα ο Ιστιαίος, όταν την είχε πάρει ως δώρο από τον Δαρείο. Στη μάχη που δόθηκε νίκησαν οι Ηδωνοί και σκοτώθηκε και ο ίδιος ο Αρισταγόρας.[10]
Κατά την εισβολή του Ξέρξη στην Ελλαδα, οι ιερείς (Μάγοι) των Περσών, πριν ο στρατός τους διαβεί τον Στρυμόνα στην περιοχή των Εννέα Οδών (μετέπειτα Αμφίπολη), θυσίασαν λευκά άλογα και έκαψαν ζωντανούς εννέα νέους και εννέα νέες, όλους Ηδωνούς[11]
Μετά τους Περσικούς πολέμους
Κεφαλαιώδες ανταγωνιστικό γεγονός για τις ανάγκες, αλλά και για την επικυριαρχία των Αθηνών, ειδικότερα από τον 4ο έως τον 6ο αιώνα, ήταν τα μεταλλεία χρυσού και αργύρου καθώς και η χρήσιμη ξυλεία για ναυπήγηση την οποία παρείχε πλουσιοπάροχα το Παγγαίο όρος, που υπαγόταν τότε στους Ηδωνούς. Σε προγενέστερη εποχή τα μεταλλεία χρυσού και αργύρου τα εκμεταλλεύονταν οι Οδομάντες μαζί με τους Πίερες και τους Σάτρες.[12] Κι αυτή η διαπάλη είναι ευεξήγητη αρκεί ν΄ ανατρέξει κανείς στους ένδεκα εκτενείς λόγους του Δημοσθένη που αφορούν τον Φίλιππο Β΄ και την Αμφίπολη.
Ο Ηρόδοτος[13] και ο Θουκυδίδης μιλούν επανειλημμένα για τους Ηδωνούς. Μετά τους Περσικούς πολέμους, οι Ηδωνοί έγιναν κυρίως γνωστοί γιατί είχαν κατοικήσει στην περιοχή της Αμφίπολης από όπου τους εξεδίωξαν Αθηναίοι άποικοι το 436 π.Χ.[14], όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης[15][16].
Σύντομα οι Αθηναίοι έχασαν τον έλεγχο της Αμφίπολης και από τότε οι Ηδωνοί υπέστησαν πολλά από τις διάφορες εκστρατείες των Αθηναίων εναντίον της αποικίας τους.[17] Στους Ηδωνούς αναφέρονται επίσης ο Λατίνος ποιητής Οράτιος ( Quintus Horatius Flaccus (65-8 π.Χ.) [18] και ο Στράβων[19].
Επί Φίλιππου Β' της Μακεδονίας εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία, μεταξύ των ποταμών Νέστου και Στρυμόνα ανατολικά της λίμνης Κερκυνίτιδος. Πρωτεύουσα τους ήταν η Μὐρκινος.[20] Κυριότερες πόλεις εκτός από την Μύρκινο ήταν η Αμφίπολη η Ηιών, οι Φίλιπποι, η Φάγρης, η Γαληψός, η Γάζωρος και η Απολλωνία.[21]
Παραπομπές -Υποσημειώσεις:
- Delev, Peter, σσ.1-2.
- Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Β΄, Εκδοτική Αθηνών, 1975, σ.107.
- Delev, Peter, σσ.2-3.
- Delev, Peter, σσ.5-7.
- Delev, Peter, σ.8.
- The Cambridge Ancient History: vol.VI, σ.452.
- Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Γ1΄, Εκδοτική Αθηνών, 1972, σ.164.
- Εγκυκλοπαίδεια Δομή των 30 τόμων, τόμ. 6, σ.464, λήμμα Γέτας. ISBN 960-8177-56-1
- Ίσως ο Ερμής με δυο βόδια και στην πίσω πλευρά η ένδειξη Γέτας «Βασιλεύς των Ηδωνών»
- [1] Δ. Κ. Σαμσάρης, Ιστορική γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη 1976 (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών), σ. 65. ISBN 960-7265-16-5.
- The Cambridge Ancient History: vol.IV, σ.538-539
- Ηρόδοτος Ζ΄16. Οι Οδομάντες σύμφωνα με τον Ηρόδοτο ήταν Παίονες, αλλά κατά τον Θουκυδίδη Θράκες.
- Ηρόδοτος, Βιβλίο Ζ΄100
- Εγκυκλοπαίδεια Δομή, ηλεκτρονική έκδοση, λήμμα Αμφίπολις
- «Καὶ αὖθις ἑνὸς δέοντι τριακοστῷ ἔτει ἐλθόντες οἱ Ἀθηναῖοι, Ἅγνωνος τοῦ Νικίου οἰκιστοῦ ἐκπεμφθέντος, Ἠδῶνας ἐξελάσαντες ἔκτισαν τὸ χωρίον τοῦτο, ὅπερ πρότερον Ἐννέα ὁδοὶ ἐκαλοῦντο. ὡρμῶντο δὲ ἐκ τῆς Ἠιόνος, ἣν αὐτοὶ εἶχον ἐμπόριον ἐπὶ τῷ στόματι τοῦ ποταμοῦ ἐπιθαλάσσιον, πέντε καὶ εἴκοσι σταδίους ἀπέχον ἀπὸ τῆς νῦν πόλεως, ἣν Ἀμφίπολιν Ἅγνων ὠνόμασεν, ὅτι ἐπ' ἀμφότερα περιῤῥέοντος τοῦ Στρυμόνος [διὰ τὸ περιέχειν αὐτὴν] τείχει μακρῷ ἀπολαβὼν ἐκ ποταμοῦ ἐς ποταμὸν περιφανῆ ἐς θάλασσάν τε καὶ τὴν ἤπειρον ᾤκισεν» (Θουκυδίδης, Ιστορία, Βιβλίο Δ΄109).
- Ο Ισοκράτης την αναφέρει σε δύο βιβλία του: Αρχίδαμος και Φίλιππος και ο Δημοσθένης σε έντεκα εκτενείς λόγους του από τους τρεις Ολυνθιακούς και δυο Φιλιππικούς μέχρι τους περί Ειρήνης και Στεφάνου, αλλά και ο Πλούταρχος επιγραμματικά συνόψισε: Πότερον Αθηναίοι κατά πόλεμον ή κατά σοφίαν ενδοξότεροι; Ηθικά 345c
- Γιάννης Λάμψας, Λεξικό του Αρχαίου Κόσμου
- Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ 1888
- Στράβων, Γεωγρ.7α.1.11.11: «Παίονες δε περί τον Αξιόν ποταμόν και την καλουμένην δια τούτο Αμφαξίτιν, Ηδωνοί δε και Βισάλται την λοιπήν μέχρι Στρυμόνος…
- Γιάννης Λάμψας, Λεξικό του αρχαίου κόσμου.
- [2] Δ. Κ. Σαμσάρης, Ιστορική γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα, σ. 135-170. ISBN 960-7265-16-5.
Βιβλιογραφία:
- Ηρόδοτος, βιβλίο Ζ΄
- Θουκυδίδης Θουκυδίδου Ιστορίαι, βιβλίο Δ΄
- Στράβων, Γεωγραφικά
- Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά (γεωγραφικό λεξικό του 6ου αι. μ.Χ.)
- The Cambridge Ancient History: vol.IV - Persia, Greece and the Western Mediterranean c. 525 to 479 B.C. (επιμ. D.M.Lewis, J.Boardman, N.G.L.Hammond, M.Ostwald), Cambridge University Press, 1988, ISBN 0-521-22804-2
- The Cambridge Ancient History: vol.VI - The Fourth Century B.C. (επιμ. D.M.Lewis, J.Boardman, S.Hornblower, M.Ostwald), Cambridge University Press, 1994, ISBN 0-521-23348-8
- Delev, Peter. The Edonians, academia.edu. Ανακτήθηκε 27/7/2013.
- [3] Δ. Κ. Σαμσάρης, Ιστορική γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη 1976 (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών), σ. 62-65, 135-170 https://el.wikipedia.org
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου