Ο ναός του Φαναίου Απόλλωνα στην Χίο, 3.000 χρόνων, επί του οποίου κτίσθηκε ο χριστιανικός ναός των Αγίων Θεοδώρων, συναγωνιζόταν σε μέγεθος τους ναούς Μιλήτου, Εφέσου και Ηραίου Σάμου

Της Δέσποινας Τσολάκη

Τα Φανά Χίου, κοντά στο Πυργί, σημαντικό κέντρο λατρείας, ήταν σε συνεχή χρήση από τον 9ο αιώνα π.Χ. Στον χώρο αυτόν, που κατά τους Βυζαντινούς χρόνους μετατράπηκε σε κέντρο Χριστιανικής λατρείας, βρίσκεται σήμερα κτισμένη η εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων. Τα ελάχιστα αρχαιολογικά στοιχεία που υπάρχουν για τον αρχαϊκό ναό, που ήταν αφιερωμένος στον Φαναίο Απόλλωνα, καθιστούν αδύνατη την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τις διαδοχικές οικοδομικές φάσεις του, ο οποίος υπέστη μεγάλες καταστροφές κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, όταν πάνω στα λείψανά του κτίστηκε παλαιοχριστιανική βασιλική, την οποία διαδέχτηκε βυζαντινός ναός. Στον αρχαιολογικό χώρο σώζονται σήμερα, λείψανα του αρχαϊκού ναού και του περιβόλου του, αρχιτεκτονικά μέλη τα οποία επαναχρησιμοποιήθηκαν σε μεταγενέστερες οικοδομικές φάσεις καθώς και λείψανα της παλαιοχριστιανικής βασιλικής.

Οι ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στην Κάτω Φανά από τον Κ. Κουρουνιώτη (1915 - 1916) και την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή (1934 - 1935), έφεραν στο φως ένα σημαντικό κέντρο λατρείας, το ιερό του Φαναίου Απόλλωνα, το οποίο ήταν σε συνεχή χρήση από τον 9ο αιώνα π. Χ. Τα ελάχιστα αρχαιολογικά στοιχεία που διαθέτουμε για τον αρχαϊκό ναό, που ήταν αφιερωμένος στον Φαναίο Απόλλωνα, καθιστούν αδύνατη την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τις διαδοχικές οικοδομικές φάσεις του, ο οποίος υπέστη μεγάλες καταστροφές κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, όταν πάνω στα λείψανά του κτίστηκε παλαιοχριστιανική βασιλική.

Στον χαμηλό λόφο που σχηματίζεται στο μυχό του ασφαλούς προφυλαγμένου ορμίσκου των Φανών βρισκόταν το Ιερό του Φαναίου Απόλλωνα. Ο χαρακτηρισμός Φαναίος οφείλεται στο γεγονός ότι εκεί φανερώθηκε(*) στην Λητώ ο τόπος γέννησης του Απόλλωνα, η Δήλος, γι αυτό άλλωστε και θεωρείται ως το Δήλιον της Χίου.

Η γνώση μας για τις οικοδομικές φάσεις του ιερού βασίζεται κυρίως στην ανακάλυψη περιβόλων που κατά καιρούς το περιέβαλλαν, παρά στον ίδιο το ναό, αφού από αυτόν σώζονται μόνο λείψανα του τέλους του 6ου αι. π.Χ.

Επομένως τη λατρεία του Απόλλωνα στην περιοχή, ήδη από την γεωμετρική περίοδο, μαρτυρούν τμήματα περιβόλου χτισμένου με ακανόνιστες πλίνθους από ασβεστόλιθο, στη δυτική πλευρά του λόφου. Στο τέλος του 7ου - αρχές του 6ου αι. π.Χ. χτίστηκε νέος περίβολος με λίθους επεξεργασμένους μόνο στην εξωτερική πλευρά. Μικρή κλίμακα διευκόλυνε την άνοδο στην κορυφή του λόφου, όπου εικάζεται ότι βρισκόταν ο ναός.

Το δεύτερο μισό του 6ου αι. π.Χ. υπήρξε περίοδος γενικής ανακαίνισης του ιερού, στα πλαίσια της οποίας οικοδομήθηκε ο αρχαϊκός ναός. Από αυτόν σώζεται μόνο η υποθεμελίωση της ΒΑ γωνίας του, καθώς πάνω στα λείψανά του χτίστηκε παλαιοχριστιανική βασιλική και ο νεότερος ναΐσκος των Αγίων Θεοδώρων. Για τους τοίχους του αρχαϊκού ναού χρησιμοποιήθηκε φαιός ασβεστόλιθος ενώ για τους ιωνικούς κίονες και την ανωδομή άσπρο μάρμαρο. Από το μέγεθος των αρχιτεκτονικών μελών, που συγκεντρώθηκαν από την γύρω περιοχή, αποδεικνύεται ότι αυτός ο ναός συναγωνιζόταν σε μέγεθος τους σύγχρονούς του στο Ηραίο της Σάμου ή στην Μίλητο και στην Έφεσο της Μ. Ασίας.

Ένας μεγαλύτερος εξωτερικός περίβολος, με προσεγμένη τοιχοποιία από φαιό ασβεστόλιθο, σχεδιάστηκε την ίδια εποχή με τον αρχαϊκό ναό, αλλά χτίστηκε λίγο αργότερα, γύρω στα 500 π.Χ.

Είναι πολύ πιθανόν ότι ο αρχαϊκός ναός καταστράφηκε κατά την Ιωνική επανάσταση του 494 π.Χ. και ανοικοδομήθηκε μέσα στο α΄ μισό του 5ου αι. π.Χ. Το ιερό του Φαναίου Απόλλωνα ήταν σημαντικό όχι μόνο για την Χίο αλλά και για την Ιωνία γενικότερα. Η φήμη του έφθανε ως την Αίγυπτο, όπως φαίνεται από τους αιγυπτιακούς σκαραβαίους που βρέθηκαν κατά την σύντομη ανασκαφή.

ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, ΕΦΑ ΧΙΟΥ, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3.6.2019.

ΣΧΟΛΙΑ Γ. Λεκάκη:

(*) Ναός του Φαναίου, για τον ίδιο λόγο υπήρχε και στις Φάνες Ρόδου στα Δωδεκάνησα.

Απαντάται και ως επίθετο του Διός.

φαναῖος (ο) < (η) φανή > φαίνω = ο παρέχων ή φέρων φῶς, που έχει ή δίνει φως, ο πυρσός.

- ΠΗΓΗ: Ευρ. Ρῆσ. 355.

arxeion-politismou.gr