Η θεά Υγιεία μαλώνει, επειδή κάποιοι έκοψαν κλαδιά υψηλού δένδρου στο Ασκληπιείο Αθηνών

Της δρ. Αριάδνης Κλωνιζάκη

«τίς μοι καλὰ δένδρεα κόπτει;»

(Καλλίμαχος, Ύμνος στη Δήμητρα, 6.41)

Ένα οικολογικό μήνυμα μιας θεάς των Ελλήνων από τον 4ο αι. π.Χ.

Σε κάποια γλυπτά, όπως στο εικονιζόμενο ανάγλυφο (ΕΑΜ Γ1333)[1], υπάρχουν ενδείξεις του φυσικού τοπίου που περιέβαλλε τα ιερά. Στο κέντρο της παράστασης του αναθηματικού αναγλύφου από το Ασκληπιείο Αθηνών, παριστάνεται ένα υψηλό δένδρο με κομμένα κλαδιά. Η θεά Υγεία αριστερά ακουμπά ράθυμα το χέρι της σ’ αυτό[*]. Πίσω της σώζεται τμήμα της μορφής του καθήμενου Ασκληπιού. Το δεξιό τμήμα του γλυπτού καταλαμβάνει πολυπρόσωπη ομάδα λατρευτών, οι οποίοι προσέρχονται για θυσία. Από δεξιά μια θεραπαινίδα κουβαλά στο κεφάλι κίστη, ένα καλάθι με προσφορές, ακολουθώντας την ομάδα των ανδρών, των γυναικών και των παιδιών της αθηναϊκής οικογένειας. Χαμηλά στο κέντρο της σκηνής, δίπλα στο ιερό δένδρο, ένας μικρός δούλος κρατά στο ένα χέρι κάνιστρο με προσφορές, ενώ με το άλλο οδηγεί ένα κριάρι στο βωμό για τη θυσία. Πολύ συχνά τα ιερά των θεραπευτών θεών ιδρύονταν σε ειδυλλιακές τοποθεσίες έξω από την πόλη, οι οποίες προσφέρονταν για την αναζωογόνηση του σώματος και της ψυχής.

Τα δένδρα στα αρχαία ελληνικά ιερά συνέτειναν στην δημιουργία ενός δροσερού περιβάλλοντος που προσφερόταν για πνευματική ενατένιση και προσευχή. Σε πολλές περιπτώσεις όμως, τα δένδρα είχαν συγχρόνως και μυθική υπόσταση. Όπως μας διηγείται ο ποιητής Καλλίμαχος στον Ύμνο του στην θεά Δήμητρα, κάποτε ο Ερυσίχθων πήγε στο ιερό άλσος της Δήμητρας και προσπάθησε να κόψει μια ψηλή λεύκα αφιερωμένη στη θεά. Η θεά άκουσε το δέντρο που πονούσε, καθώς ο Ερυσίχθων το έκοβε, θύμωσε τρομερά και μεταμφιεσμένη σε ιέρεια έσπευσε να το προστατεύσει. Έπειτα έλαβε πάλι την θεϊκή της μορφή και τον τιμώρησε με ακόρεστη πείνα και αρρώστια. Ο μύθος ως συνήθως αποκρυσταλλώνει και εκθέτει μια όψη της πραγματικότητας. Έτσι γνωρίζουμε ότι στους ιστορικούς χρόνους, ειδικοί αξιωματούχοι των ιερών φρόντιζαν να μην καταστρέφεται και να μην απειλείται το φυσικό περιβάλλον σε αυτά, ενώ οι παραβάτες πλήρωναν πρόστιμα και διώκονταν.

Εκτός από χώροι λατρείας, τα αρχαία ελληνικά ιερά ήταν προστατευμένα οικοσυστήματα. Πολλές φορές ένα ιερό ιδρυόταν σε θέση φυσικού κάλλους, που θεωρείτο ήδη ιερός τόπος, ενώ στα ιερά άλση γίνονταν φυτεύσεις που συντηρούνταν με ιδιαίτερη φροντίδα εξ αιτίας της συμβολικής τους σημασίας. Στον Ναό του Ηφαίστου (στο Θησείον Αθηνών), περιμετρικά του ναού, έχουν ανασκαφεί λάκκοι για φυτεύσεις θάμνων (παρακάτω φωτογραφία).

Σήμερα στους ίδιους εκείνους λάκκους μεγαλώνουν ροδιές και μυρτιές που φυτεύτηκαν μετά τις σύγχρονες ανασκαφές. 

Στην Νεμέα φυτεύονταν τα ιερά κυπαρίσσια που ήταν αφιερωμένα στον Δία. Μα και τα ίδια τα δένδρα αποτελούσαν αντικείμενο λατρείας (δενδρολατρεία).

Τα δένδρα και οι πηγές στα όρια του τεμένους, δηλαδή εντός του περιβόλου των ιερών, θεωρούνταν ιδιοκτησία των θεών και ιεροί νόμοι τα προστάτευαν στο όνομά τους. Κάποιες φορές οι θεοί απεικονίζονται κοντά στα δέντρα τους (όπως στην παρακάτω φωτογραφία). 

Στην Κω απαγορευόταν η κοπή κυπαρισσιών από το τέμενος του Απόλλωνος Κυπαρισσίου και του Ασκληπιού, με πρόστιμο για τους παραβάτες 1000 δραχμές. 

Στην Πάρο Κυκλάδων γνωρίζουμε από επιγραφή ότι τα δένδρα προστατεύονταν από την υλοτόμηση, ενώ αντίστοιχες επιγραφικές πληροφορίες σώζονται σε πολλά αρχαία ελληνικά ιερά. 

Μέλημα των ιερατείων ήταν επίσης η διατήρηση και ο καλλωπισμός του περιβάλλοντος και η διαχείριση του νερού, ενώ μεγάλες εκτάσεις – όπως στους Δελφούς – προστατεύονταν από διάφορες χρήσεις ως ιερές γαίες που ανήκαν σε κάποια θεότητα. 

Σε πολλά ιερά συντηρούνταν κήποι με φυτά και λουλούδια, όπως τριαντάφυλλα, κρίνοι και βιολέτες. Ο καλλωπισμός και η διαχείριση της φύσης στα ιερά όχι μόνο σκηνογραφούσε συμβολικά τον τόπο, αλλά και όριζε την λατρευτική δραστηριότητα, προστατεύοντας το φυσικό ή τεχνητό τοπίο. Η οικολογική συνείδηση είναι, λοιπόν, ένα παλιό αίτημα και όχι μόνο μια αναγκαιότητα της σύγχρονης εποχής. – ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Γ. Λεκακη «Αρχαία Ιερά Άλση», εισήγηση στο Συνέδριο «Οι δραματικές αλλαγές στον πλανήτη και οι αρχαιοελληνικές ρίζες της οικολογικής ηθικής», Πανεπιστήμιο Πατρών, 17-20 Ιουνίου 2018.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Barnett, R. «Sacred groves: sacrifice and order in the landscapes of Ancient Greece», Landscape Journal, 26:2, 2007. University of Wisconsin Press, 152-269.

Dignas, B. «A Day in the Life of a Greek sanctuary», στο Ogden, D. (επιμ.), Α Companion to Greek Religion, 2007, 163-177.

Dillon, M. «The Ecology of the Greek Sanctuary», Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 118, 1997, 113-127.

Girard P. F. «Ex-voto à Esculape trouvés sur la pente méridionale de l’Acropole (pl. VII, VIII, IX)», στο Bulletin de correspondance hellénique, 2, 1878, ΠΙΝ.VII, 71-72.

Leventi, I. "Hygieia in Classical Greek Art" (μτφρ. από τα ελληνικά C. Zerner, W. Phelps & P. Schultz), Supplementary, Αρχαιογνωσία, Αθήνα, 181, αρ. R70, πίν.46 με βιβλιογραφία, 52 σημ. 36, 60 σημ.133, 125, 153, 2003.

Thompson, D. Griswold N. "Garden lore of ancient Athens", Princeton, NJ: American School of Classical Studies at Athens, 1963, 10-11.

Καλτσάς, Ν. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα Γλυπτά. Κατάλογος, Αθήνα, εκδ. Καπόν, Αρ. 475, 226, 2001, με βιβλιογραφία.

ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ:

---

[1] Το αναθηματικό ανάγλυφο φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο / Συλλογή Έργων Γλυπτικής, αρ. ευρ. Γ 1333. Προέλευση: Βρέθηκε το 1876 στο Ασκληπιείο της Αθήνας, στην Νότια Κλιτύ της Ακρόπολης. Διαστάσεις: ύψος 0,73 μ. Χρονολόγηση: 330 - 320 π.Χ. Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 25.

[*] ΣΧΟΛΙΟ Γ. Λεκάκη: Το άλλο χέρι της, το έχει στην μέση της. Είναι η στάση που έπαιρναν οι παλιές γυναίκες - και παίρνουν έως σήμερα - όταν θέλουν να μαλώσουν με κάποιον ή κάποιον, κάποιο παιδί, κλπ.

ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, έκθεμα του μήνα Αυγούστου 2024. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.