Ο μεγάλος διανοητής Βολταίρος

 

Ο άνθρωπος που θα έδινε και τη ζωή του ακόμα για το δικαίωμα στην ελευθερία του λόγου!

«Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, δεν είναι η καταγωγή, αλλά η αρετή που κάνει τη διαφορά», δήλωνε η κορυφαία για την ιστορία του πνεύματος μορφή του Διαφωτισμού, στρώνοντας το έδαφος για τις ραγδαίες εξελίξεις που θα δονούσαν την ευρωπαϊκή διανόηση.

Ο Φρανσουά Μαρί Αρουέ, γνωστός με το ψευδώνυμο Βολταίρος, ανέλαβε το έργο να υπερασπιστεί την ελευθερία του πνεύματος, την ανεξιθρησκία και τον διαχωρισμό εκκλησίας-κράτους, ενσαρκώνοντας με το έργο και τη ζωή του την ίδια την ουσία του Διαφωτισμού.

Δεν είναι εξάλλου τυχαίο ότι ο Διαφωτισμός αποκαλείται συχνά «η εποχή του Βολταίρου»!

Η φαρμακερή πένα, το χιούμορ που τσάκιζε κόκαλα και η διάχυτη ειρωνεία του γάλλου φιλοσόφου τον έκαναν στοχαστή πρώτης γραμμής, την ίδια ώρα που διακρίθηκε και στη συγγραφή έμμετρου λόγου και το θέατρο φυσικά, τη μεγάλη του αγάπη.

Τα σατιρικά του ποιήματα, οι επιθέσεις στην εκκλησία, τη γαλλική κυβέρνηση, την αριστοκρατία και η ανεκτικότητα που κήρυττε τον έφεραν πολλές φορές αντιμέτωπο με τις Αρχές, πεποιθήσεις που θα πλήρωνε με φυλακή και εξορία, μένοντας έτσι πιστός και κάνοντας πράξη τη φράση που τον έκανε διάσημο: «Δεν συμφωνώ με όσα λες, αλλά θα υπερασπιστώ και με το τίμημα της ζωής μου ακόμη το δικαίωμά σου να λες ελεύθερα όσα πρεσβεύεις».

Ο ανήσυχος υπερασπιστής του δικαιώματος στην ελεύθερη έκφραση και την επιλογή οποιουδήποτε δόγματος είναι δικαίως ο κυριότερος εκπρόσωπος του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού…

Πρώτα χρόνια

Ο Φρανσουά Μαρί Αρουέ γεννιέται στις 21 Νοεμβρίου 1694 στο Παρίσι ως το νεότερο από τα πέντε παιδιά μιας αστικής οικογένειας, με τις φιλελεύθερες ιδέες να διαποτίζουν τον Βολταίρο ήδη από την παιδική του ηλικία. Ο πατέρας του ήταν συμβολαιογράφος, ενώ σε ηλικία 7 ετών η μητέρα του πεθαίνει και ο Βολταίρος στέλνεται έτσι εσώκλειστος σε περίφημο ιησουιτικό γυμνάσιο του Παρισιού.

Εκεί θα παραμείνει μέχρι το 1711, αν και για την εκπαίδευσή του μόνο πίκρα ένιωθε: «Δεν έμαθα τίποτα, εκτός από λατινικά και ανοησίες». Στο κολέγιο πάντως θα αναπτύξει την κλίση του στο θέατρο και την ποίηση, αλλά θα έρθει και σε επαφή με τη νομική επιστήμη, πάθη που δεν θα τον εγκατέλειπαν ποτέ.

Τελευταίος σταθμός πριν ριχτεί με τα μούτρα στην τέχνη και τη διανόηση, ο καιρός που υπηρέτησε ως προσωπικός βοηθός του γάλλου πρέσβη στην Ολλανδία, πριν εγκαταλείψει τελικά τη θέση για να αφοσιωθεί ολόψυχα σε ό,τι αγαπούσε…

Κυριότερα έργα

Επιστρέφοντας από την Ολλανδία, ο Βολταίρος δημοσιεύει μια σειρά σατιρικών στίχων που τον κάνουν δημοφιλή στις ανώτερες τάξεις της Γαλλίας, συγκεντρώνοντας πάντως την πρώτη κυβερνητική δυσαρέσκεια για την κοφτερή και δηκτική του πένα.

Πρώτο μεγάλο θεατρικό έργο, που θα του φέρει φήμη και χρήμα, είναι ο «Οιδίποδας» (Oedipe), στα χνάρια της τραγωδίας του Σοφοκλή. Το έργο θα ανέβει στο Παρίσι τον Νοέμβριο του 1717 και θα γίνει αυτόματα το θεατρικό γεγονός της χρονιάς.

Τα έργα του Βολταίρου χωρίζονται σε 5 κατηγορίες: ποίηση, μυθιστόρημα/διήγημα, θέατρο, ιστορικά έργα και φιλοσοφικά δοκίμια. Οι κυριότερες ποιητικές του συλλογές είναι τα έπη «Henriade» (Ερρικειάς) (1723) και η «Παρθένος της Ορλεάνης», το οποίο άρχισε να γράφει το 1730 παρέμεινε όμως ημιτελές, αλλά και το μακροσκελές «Puccele» (Παρθένος). Οι σατιρικοί του στίχοι, που διακωμωδούσαν την αριστοκρατία, τη γαλλική κυβέρνηση και τη ρωμαιοκαθολική εκκλησία θα του φέρουν πολλές προσωπικές περιπέτειες, όπως θα δούμε αργότερα.

Συνεπής στο θέατρο ως το τέλος της ζωής του, ο Βολταίρος, μετά τον «Οιδίποδα», θα φιλοτεχνήσει μια σειρά από τραγωδίες, με το σύνολο της θεατρικής του παραγωγής να αγγίζει τον αριθμό των 50-60 έργων, αν και τα περισσότερα δεν σώζονται. Πέρα από τα σατιρικά του έργα για το σανίδι και τις κωμωδίες (όπως η σπουδαία «Nanine), διακρίθηκε ιδιαίτερα στην τραγωδία και το δράμα (27 περίπου έργα), με τον μεγάλο δραματουργό να αποκρυσταλλώνει το ταλέντο του στα «Mariamne», «Μερόπη» (Merope), «Mahomet», «Βρούτος» (Brutus), «Εριφύλη» (Eriphile) και την περίφημη «Ζαΐρα» (Zaïre – 1732), που θα τον εγκαθιδρύσει ως κορυφαίο γάλλο θεατρικό συγγραφέα του καιρού του!

Στα ιστορικά και ιστοριογραφικά του πονήματα, που καταλαμβάνουν και το μεγαλύτερο ποσοστό της πολυγραφότατης πένας του, περιλαμβάνονται οι πραγματείες του για τον Κάρολο ΙΒ’ και τον Πέτρο τον Μέγα, πρότυπα οξυδερκούς βιογραφικής αφήγησης, αλλά και οι αξιοσημείωτες «Εποχές» του («Εποχή του Λουδοβίκου ΙΔ’» και «Εποχή του Λουδοβίκου ΙΕ’»), που αποδεικνύουν την αξεπέραστη ικανότητά του στη γραφή και τη μελέτη των πηγών. Ο Βολταίρος εγκαινίασε μια νέα ιστοριογραφική παράδοση, καθώς εντόπιζε την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού στη βάση της κοινωνικής ιστορίας και των τεχνών.

Στο μυθιστορηματικό/αφηγηματικό του έργο, τη δημοφιλέστερη εκδοχή της πένας του, που συχνά εκδιδόταν σε τεύχη, επιτέθηκε με σφοδρότητα στην εκκλησία και την πολιτική διαφθορά. Ξεχωρίζουν ως έξοχα δείγματα του δηκτικού, σπινθηροβόλου και σχεδόν αμείλικτου πνεύματός του η συλλογή διηγημάτων «Μικρομέγας» (Micromégas – 1752), το «Όνειρο του Πλάτωνα» (1756), το «Zadig» και κυρίως το περίφημο σατιρικό μυθιστόρημα «Candide» (1759). Η λογοτεχνική του πένα τα βάζει με τα παραδεδομένα ήθη της εποχής, τη θρησκευτική καταπίεση αλλά και τη μεταφυσική…

Το 1764 ο Βολταίρος δημοσιεύει το κυριότερο φιλοσοφικό του πόνημα, το «Φιλοσοφικό Λεξικό» (Dictionnaire philosophique), ένα εγκυκλοπαιδικό λεξικό όρων που αγκαλιάζει τις αρχές του Διαφωτισμού και του ορθολογισμού απορρίπτοντας συλλήβδην τις πεποιθήσεις της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας. Στα κορυφαία του στοχαστικά πονήματα περιλαμβάνονται επίσης οι «Φιλοσοφικές» και «Αγγλικές Επιστολές» αλλά και το «Δοκίμιο περί των ηθών».

Εξορίες, φυλακίσεις και άλλες περιπέτειες

Ο Αρουέ υιοθετεί το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Βολταίρος (αναγραμματισμός πιθανότατα του ονόματός του) τον καιρό που γράφει τη δική του εκδοχή του «Οιδίποδα». Οι περιπέτειές του με το γαλλικό κατεστημένο θα ξεκινήσουν ωστόσο πολύ νωρίτερα στη ζωή του: ήταν το 1715 όταν αυτο-εξορίζεται από το Παρίσι επειδή συνέθεσε ένα σατιρικό έργο για τον Φίλιππο Β’ της Ορλεάνης, που συνέβαινε να είναι ο αντιβασιλιάς της Γαλλίας!

Το μακρύ χέρι του νόμου ωστόσο τον βρίσκει και ο Βολταίρος θα περάσει 11 μήνες στη φυλακή για προσβολή του αξιωματούχου. Τον Μάιο του 1717 σέρνεται αλυσοδεμένος στη Βαστίλη, όπου και υιοθετεί το νέο του όνομα. Μετά την απόσυρση των κατηγοριών για το λιβελογράφημα και την απελευθέρωσή του, παρέμεινε στο Παρίσι συνεχίζοντας το λογοτεχνικό και δοκιμιακό του έργο, διαταράσσοντας τα κοινωνικά, πολιτικά και ηθικά θεμέλια της εποχής, μέχρι η μοίρα να του χτυπήσει ξανά την πόρτα το 1725.

Σε λογομαχία με νεαρό ευγενή (Guy Auguste de Rohan-Chabot), η οξύτητα του χαρακτήρα του Βολταίρου κλιμακώνει την κατάσταση και η σκηνή καταλήγει με τον στοχαστή να καλεί σε μονομαχία τον αντίπαλό του, μόνο για να γνωρίσει από πρώτο χέρι τη διαπλοκή της αριστοκρατίας: την προκαθορισμένη μέρα της μονομαχίας, ο Βολταίρος συλλαμβάνεται και στέλνεται πάλι στη Βαστίλη!

Αφού παρέμεινε έγκλειστος για δύο εβδομάδες, αποδέχθηκε πρόθυμα την επιλογή της εξορίας και εκδιώχθηκε άρον-άρον από τη Γαλλία. Ο φιλόσοφος θα παραμείνει τα επόμενα τρία χρόνια στη Βρετανία, απολαμβάνοντας το φιλελεύθερο πνεύμα που επικρατούσε στη χώρα και ερχόμενος σε επαφή με τα γραπτά του εμπειριστή φιλόσοφου Τζον Λοκ αλλά και την επιστημονική επανάσταση που ευαγγελιζόταν ο Ισαάκ Νεύτων.

Στην Αγγλία και τα αγγλικά θα συγγράψει τα πρώτα του φιλοσοφικά δοκίμια, αλλά και τα περίφημα «Αγγλικά Γράμματα» (Letters concerning the English Nation), που έπαιξαν τον δικό τους ρόλο στη διανόηση της χώρας. Πολλά από τα δοκίμια, ιστορικά έργα και βιογραφίες που έγραψε στην περίοδο της εξορίας του απαγορεύτηκαν στη Γαλλία.

Επιστρέφοντας στο Παρίσι, συνεχίζει τη θεατρική του παραγωγή, με τη φήμη που κατακτά να είναι μεγάλη. Με τα κέρδη μάλιστα από το ανέβασμα των παραστάσεών του επενδύει σε εταιρίες και έτσι λύνει το οικονομικό του πρόβλημα. Τα «Αγγλικά Γράμματα» εξαγρίωσαν ωστόσο τη γαλλική κυβέρνηση και τον κλήρο αναγκάζοντας τον συγγραφέα του να αποσυρθεί διακριτικά από τη δημόσια ζωή του Παρισιού και να αυτοεξοριστεί στη Λοραίνη, ένα σαφώς πιο ήσυχο περιβάλλον.

Εκεί θα παραμείνει για τα επόμενα 15 χρόνια, όπου και θα γνωρίσει τη σύντροφο της ζωής του, την Emile de Breteuil, στο πλευρό της οποίας θα παραμείνει μέχρι τον θάνατό της το 1749.

Στην περίοδο που πέρασε στη Λοραίνη, ο Βολταίρος πειραματίστηκε με τη φυσική και τη χημεία, έγραψε το σπουδαίο «Στοιχεία της νευτώνειας φιλοσοφίας» (1736), που συνέβαλε κι αυτό με τη σειρά του στην αναγνώριση του νέου επιστημονικού παραδείγματος στην Ευρώπη, αλλά και πλήθος τραγωδιών και μυθιστορημάτων. Είναι μια γόνιμη περίοδος για τον ίδιο.

Παρά την απαγόρευση να ζει στο Παρίσι και το μένος εκκλησίας και κυβέρνησης, η φήμη του Βολταίρου και το πνεύμα του δεν μπορεί να αγνοηθεί από την αριστοκρατία: γίνεται επίσημος ιστοριογράφος του βασιλιά και τακτικό μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας! Ταυτόχρονα, η εδώ και χρόνια αλληλογραφία που διατηρούσε με τον -μετέπειτα- Φρειδερίκο Β’ της Πρωσίας θα τον φέρει στις Βρυξέλλες και αργότερα στο Βερολίνο, όπου θα περάσει ένα διάστημα δίπλα στον νεαρό και κατοπινό πρώσο μονάρχη. Την εποχή αυτή, στη δεκαετία του 1740, ταξιδεύει συχνά από τη Λοραίνη στο Βερολίνο, όπου συμμετέχει ακόμα και σε διπλωματική αποστολή της Γαλλίας για να πείσουν τον Φρειδερίκο Β’ να συμμαχήσει με τους Γάλλους παρά το γεγονός ότι δεν τον εκτιμούσαν ιδιαίτερα στον θρόνο.

Ανεπιθύμητος πάντα στη Γαλλία, ο Βολταίρος εγκαταστάθηκε στη Γενεύη. Η δαιμόνια πένα του ωστόσο και το αντισυμβατικό του πνεύμα θα του φέρουν και πάλι περιπέτειες, καθώς οι επιθέσεις του στον κλήρο έφεραν τη μήνη των Αρχών της πόλης. Ο διανοητής που δεν έλεγε να καθίσει στα αυγά του εξαναγκάστηκε για άλλη μια φορά να εγκαταλείψει την πόλη όπου ζούσε και αυτή τη φορά θα βρει νέο καταφύγιο σε κτήμα που αγόρασε στα γαλλο-ελβετικά σύνορα, όπου θα περάσει το μεγαλύτερο μέρος από το υπόλοιπο της ζωής του.

Πάντα ενεργός και δραστήριος συγγραφικά, στρέφεται για άλλη μια φορά κατά της μισαλλοδοξίας, των θρησκευτικών διώξεων αλλά και της οργανωμένης πίστης, με τη λογική του φωνή να αρχίσει σιγά-σιγά να εισακούγεται στο Παρίσι: μέχρι τον θάνατό του το 1778, το γαλλικό κοινό θα αναγνώριζε τη μεγαλοφυΐα του και θα τον υποδεχόταν στη γενέτειρά του με τιμές!

Θάνατος

Γέρος πια και ταλαιπωρημένος, στα 84 χρόνια του, του επιτρέπεται να παραβρεθεί στο ανέβασμα της τραγωδίας του «Ειρήνη» στο Παρίσι: η υποδοχή του κόσμου ήταν αποθεωτική! Ο ίδιος δεν θα προλάβει ωστόσο να απολαύσει την καταξίωση, καθώς λίγο μετά, στις 30 Μαΐου 1778, η κορυφαία μορφή του Διαφωτισμού θα εγκαταλείψει τα εγκόσμια.

Όχι βέβαια ότι οι περιπέτειές του τελείωσαν με τον θάνατό του: λίγο πριν καταλήξει, του ζητήθηκε να αποκηρύξει τα γραπτά του για να ενταφιαστεί χριστιανικά. Ο ίδιος συμφώνησε σε μια μερική ανάκληση των γραπτών του (όχι όμως αποκήρυξη), δηλώνοντας στο νεκροκρέβατό του: «Πεθαίνω λατρεύοντας τον Θεό, που αγαπά τους φίλους μου, που δεν μισεί τους εχθρούς μου και που απεχθάνεται την καταπίεση».

Ένας ηγούμενος δέχεται να ενταφιαστεί η σορός του Βολταίρου στον περίβολο της μονής του και λίγο μετά καθαιρείται από τον επίσκοπο του Παρισιού! Αργότερα, η Επαναστατική Εθνοσυνέλευση θα μεταφέρει τα λείψανά του με τιμές στο Πάνθεο. Ο τάφος του ωστόσο καταστράφηκε αργότερα και η σορός του χάθηκε. Η καρδιά του Βολταίρου αφαιρέθηκε από το σώμα του και βρίσκεται σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού. Όσο για τον εγκέφαλό του, αποσπάστηκε επίσης από το σώμα και -έπειτα από περιπέτειες ενός αιώνα περίπου!- τα ίχνη του χάθηκαν έπειτα από πώλησή του σε δημοπρασία.

Ο άνθρωπος που «παρενοχλούσε» τα ήθη της κοινωνίας και τα θεμέλια της σκέψης ακόμα και μετά τον θάνατό του, όντας ένα από τα μεγαλύτερα πνεύματα της χώρας αλλά και της Ευρώπης, έμελλε να εγκαθιδρύσει τον Διαφωτισμό στη Γηραιά Ήπειρο και να κατοχυρώσει τον ορθό λόγο ως το μόνο «άρθρο πίστης» του σύγχρονου Δυτικού.

Ένας από τους πλέον σφοδρούς επικριτές του διαμαρτυρόταν για τον Βολταίρο: «Το πηγαίο, άφθαστο και δηκτικό του πνεύμα δεν τραυματίζει απλώς, αλλά συντρίβει, σκοτώνει, μαστιγώνει, δηλητηριάζει, γκρεμίζει. Αν δεν έγραφε, θα δολοφονούσε και καλύτερα θα ήταν να δολοφονούσε»…

newsbeast.gr