Η Ιστορία του Άγνωνα: Στρατηγική και Θρησκεία στην Ίδρυση της Αμφίπολης (Πολύαινος, Στρατηγήματα 6.53)
Η ίδρυση της Αμφίπολης από τους Αθηναίους αποτελεί ένα από τα πιο συναρπαστικά κεφάλαια της αρχαίας ελληνικής αποικιστικής ιστορίας. Η περιοχή των Εννέα Οδών στον ποταμό Στρυμόνα ήταν στρατηγικής σημασίας, πλούσια σε ξυλεία για ναυπήγηση πλοίων και πολύτιμα μεταλλεύματα (ιδιαίτερα χρυσός από το Παγγαίο), γεγονός που την καθιστούσε έναν διακαή πόθο για την Αθηναϊκή Ηγεμονία. Η σημασία της περιοχής είχε γίνει φανερή πολύ νωρίτερα, καθώς βρισκόταν σε καίριο σημείο για την προστασία των ελληνικών πόλεων από τις Περσικές Εισβολές του 490 π.Χ. (Μάχη του Μαραθώνα) και 480-479 π.Χ. (Θερμοπύλες, Σαλαμίνα, Πλαταιές), αλλά και ως οδός επικοινωνίας.
Ωστόσο, η εγκαθίδρυση εκεί δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Οι προηγούμενες προσπάθειες αποικισμού από τους Αθηναίους είχαν αποτύχει παταγωδώς, αντιμετωπίζοντας τη σφοδρή αντίσταση των ντόπιων θρακικών φύλων. Συγκεκριμένα:
- Περίπου το 465 π.Χ., οι Αθηναίοι πραγματοποίησαν μια φιλόδοξη προσπάθεια να αποικίσουν τις Εννέα Οδούς, στέλνοντας μια μεγάλη δύναμη που περιελάμβανε περίπου 10.000 αποίκους από διάφορες πόλεις. Αυτή η αποστολή, υπό την ηγεσία του στρατηγού Λεάγρου και του Σωφάνη, κατέληξε σε τραγωδία. Οι άποικοι, προχωρώντας βαθύτερα στην ενδοχώρα, υπέστησαν μια ολοκληρωτική καταστροφή από τους Θράκες στην περιοχή των Δραβήσκων.
- Αν και ο Τολμίδης (Αθηναίος στρατηγός, γνωστός για τις επιτυχημένες εκστρατείες του στον Κορινθιακό κόλπο και τον Πελοποννησιακό πόλεμο) δεν αναφέρεται ρητά ως επικεφαλής αποικιστικής προσπάθειας στην Αμφίπολη γύρω στο 453 π.Χ., η γενικότερη αθηναϊκή πολιτική κληρουχιών και αποικισμών στην εποχή του Περικλή περιλάμβανε και προσπάθειες επέκτασης στην περιοχή του Στρυμόνα. Είναι πιθανό να υπήρχαν μικρότερες ή λιγότερο καταγεγραμμένες προσπάθειες κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι οποίες επίσης απέτυχαν να εδραιώσουν μόνιμη παρουσία λόγω της θρακικής αντίστασης.
Αυτές οι αποτυχίες υπογράμμιζαν την ισχύ των τοπικών πληθυσμών και την ανάγκη για μια πιο ευφυή και πολύπλευρη προσέγγιση.
Η ιστορία του στρατηγού Άγνωνα, όπως την καταγράφει ο Πολύαινος στα “Στρατηγήματά” του (Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 53) – ένα έργο του 2ου αιώνα μ.Χ. που προσφέρει στρατιωτικά τεχνάσματα και παραδείγματα ηγεσίας – φανερώνει τον πολυσύνθετο τρόπο με τον οποίο οι αρχαίοι Έλληνες συνδύαζαν τη θρησκευτική πίστη, την πολιτική πονηρία και την αποφασιστικότητα για να επιτύχουν τους στόχους τους.
Η ίδρυση της Αμφίπολης το 437/436 π.Χ. από τον Άγνωνα σηματοδότησε την επιτυχή κατάληψη της περιοχής, λίγα μόλις χρόνια πριν το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.Χ.). Η μετέπειτα ιστορία της πόλης υπήρξε ταραχώδης, με συνεχείς συγκρούσεις για τον έλεγχό της μεταξύ Αθηναίων και Σπαρτιατών (όπως κατά την περίφημη μάχη της Αμφίπολης το 422 π.Χ., όπου σκοτώθηκαν ο Αθηναίος Κλέων και ο Σπαρτιάτης Βρασίδας), και αργότερα Μακεδόνων, μέχρι την τελική της πτώση στην ρωμαϊκή κυριαρχία.
Ο Χρησμός και ο Ρήσος
Ο Άγνων, λοιπόν ως ένας φιλόδοξος Αθηναίος στρατηγός, σχεδίαζε να ιδρύσει μια νέα αθηναϊκή αποικία στις «Εννέα Οδούς», στα πλαίσια της Αθηναικής αποικιακής πολιτικής σε μια στρατηγικής σημασίας τοποθεσία στον ποταμό Στρυμόνα, μέσα στη θρακική γη. Ωστόσο, τα σχέδιά του προσέκρουσαν σε ένα θεϊκό εμπόδιο: ένας προφητικός χρησμός προειδοποιούσε τους Αθηναίους ότι η προσπάθειά τους θα ήταν μάταιη και ανεπιτυχής, εκτός αν πρώτα μετέφεραν από την Τροία τα οστά του αρχαίου Θράκα βασιλιά Ρήσου και τα έθαβαν με ευλάβεια στη νέα τους πατρίδα. Μόνο τότε θα έβρισκαν τη δόξα.
Ο Ρήσος, ένας μυθικός ήρωας που σκοτώθηκε στον Τρωικό Πόλεμο, ήταν σημαντικός για τους Θράκες, λατρευόμενος μάλιστα ως θεός με ιδιότητες κυνηγού και θεραπευτή έως τον 3ο αιώνα μ.Χ. Ο χρησμός δεν ήταν απλώς μια θρησκευτική απαίτηση, αλλά και μια έξυπνη πολιτική κίνηση που θα μπορούσε να νομιμοποιήσει την παρουσία των Αθηναίων στην περιοχή και να εξασφαλίσει, συμβολικά τουλάχιστον, την εύνοια του τοπικού ήρωα.
Ακούγοντας τη θεϊκή εντολή, ο Άγνων έστειλε άνδρες στην Τροία με μια τολμηρή αποστολή. Υπό το κάλυμμα της νύχτας, ανακάλυψαν τον τάφο του Ρήσου, ανέσυραν τα οστά του και τα τύλιξαν με σεβασμό σε μια πορφυρή χλαμύδα, το χρώμα που συμβόλιζε τη βασιλική του αξιοπρέπεια. Στη συνέχεια, τα μετέφεραν στις όχθες του Στρυμόνα.
Το κρίσιμο σημείο αυτής της πράξης, όπως το αναφέρει ο Πολύαινος, είναι:
«ἐπέμψεν ἄνδρας, οἵ, τὸ Ρήσου σῆμα νύκτωρ ἀνορύξαντες, ἀνεῖλον τὰ ὀστᾶ καὶ καταθέντες ἐς χλαμύδα πορφυρᾶν, κομίσαιεν ἐπὶ τὸν Στρυμόνα.»
Αυτή η πράξη είχε έντονο τελετουργικό χαρακτήρα. Η μεταφορά των οστών ενός ήρωα πιστευόταν ότι μετέφερε και τη δύναμή του, την τύχη του ή την προστασία του στον τόπο όπου αυτά ενταφιάζονταν. Ήταν μια καθιερωμένη πρακτική στην αρχαία ελληνική πολιτική, όπως άλλωστε φανερώνει και ο παραλληλισμός με την ανακομιδή των οστών του Θησέα από τη Σκύρο στην Αθήνα, που πραγματοποίησε ο Κίμων περίπου το 475 π.Χ.
Φτάνοντας στον Στρυμόνα, η ομάδα του Άγνωνα αντιμετώπισε την αντίσταση των ντόπιων Θρακών, οι οποίοι δεν τους επέτρεπαν να διασχίσουν τον Στρυμόνα. Μη μπορώντας να επιβάλει τη βούλησή του με τη βία, ο Άγνων κατέφυγε σε ένα έξυπνο διπλωματικό τέχνασμα: συνήψε μαζί τους μια ανακωχή τριών ημερών. Οι Θράκες, ικανοποιημένοι, αποσύρθηκαν.
Εκεί φάνηκε η πραγματική πονηριά του Άγνωνα και η στρατηγική του σκέψη στον αστικό και αμυντικό σχεδιασμό. Ενώ τη μέρα τηρούσε τη συμφωνία και παρέμενε αδρανής, τη νύχτα δρούσε ασταμάτητα. Με τον στρατό του διέσχισε τον Στρυμόνα και έθαψε τα οστά του Ρήσου παρά τον ποταμό («τά τε ὀστᾶ τοῦ Ῥήσου κατώρυξε παρὰ τὸν ποταμόν»).
Πού Ακριβώς όμως Έθαψε τα Οστά ο Άγνωνας;
Ο Πολύαινος δεν λέει ρητά ότι τα οστά θάφτηκαν εντός της μελλοντικής Αμφιπόλεως. Η διαδοχή των γεγονότων είναι:
1. Ο Άγνων διασχίζει τον Στρυμόνα τη νύχτα
2. «τά τε ὀστᾶ τοῦ Ῥήσου κατώρυξε παρὰ τὸν ποταμόν» - θάπτει τα οστά "παρά τον ποταμό"
3. «καὶ τὸ χωρίον ἀποταφρεύσας ἐτείχιζε» - περιβάλλει με χαντάκι "το χωρίο" και τειχίζει
Το κείμενο αναφέρει ότι οχύρωσε τὸ χωρίον, αλλά δεν διευκρινίζει αν αυτό ήταν η ίδια η μελλοντική Αμφίπολη ή μια προγεφυρωμένη θέση. Λέει μόνο ότι “τούτῳ τῷ τρόπῳ” (με αυτόν τον τρόπο) οίκισε τις Εννέα Οδούς και τις ονόμασε Αμφίπολη.
Επομένως έχουμε δύο πιθανές ερμηνείες:
Α) Εντός της Αμφιπόλεως: Τα οστά θάφτηκαν εκεί που αργότερα έγινε η πόλη, και το ηρώο του Ρήσου ήταν εντός των τειχών.
Β) Εκτός της Αμφιπόλεως: Ο Άγνων οχύρωσε πρώτα έναν ιερό χώρο για τα οστά του Ρήσου, και στη συνέχεια ίδρυσε την κυρίως πόλη σε άλλη θέση.
Η δεύτερη ερμηνεία γίνεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα αν λάβουμε υπόψη τα χαρακτηριστικπά του Τυμβου Καστά:
- κυκλικό περίβολο 497 μέτρων (μεγάλης κλίμακας οχύρωση)
- Βρίσκεται σε λόφο παρά τον Στρυμόνα
- Ο υπερκείμενος ιερός τόπος και το νεκροταφείο χρονολογείται προν από τον 5ο αι. π.Χ.
- Θα μπορούσε να αποτελεί συνέχεια αρχαίας ιερής παράδοσης
Ο Άγνων ξέρουμε ότι έθαψε τα οστά του Ρήσου σε ιερό χώρο παρά τον ποταμό (πιθανώς εκεί που αργότερα θεμελιώθηκε το μνηεμίο στον Κάστα), οχύρωσε αυτόν τον χώρο, και στη συνέχεια ίδρυσε την πόλη Αμφίπολη. Αιώνες αργότερα, η ιερότητα του τόπου μπορεί να οδήγησε στην κατασκευή του εντυπωσιακού μαρμάρινου περιβόλου.
Στη συνέχεια, εκμεταλλευόμενος το σκοτάδι, ο Άγνων οχύρωσε την περιοχή με χαντάκι («ἀποταφρεύσας») και πασσάλους («ἐτείχιζε πρὸς τὴν σελήνην»), στήνοντας ένα πρόχειρο αλλά αποτελεσματικό αμυντικό σύστημα. Η τακτική του ήταν απλή αλλά ιδιοφυής: «ἡμέρας δὲ οὐκ εἰργάζοντο» (τη μέρα δεν εργάζονταν), αλλά «καὶ δὴ πᾶν ἔργον ἐξετελέσθη τριῶν νυκτῶν» (και όλη η εργασία ολοκληρώθηκε σε τρεις νύχτες). Αυτή η νυχτερινή εργασία επέτρεψε την ταχεία ανέγερση των πρώτων οχυρώσεων σε μια στρατηγικά επιλεγμένη τοποθεσία, κοντά στο όρος Παγγαίο.
Η επιτυχία του Άγνωνα οδήγησε στην ίδρυση της Αμφίπολης, αλλά η ιστορία της πόλης ήταν γεμάτη ανατροπές. Το 422 π.Χ., κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, η Αμφίπολη έγινε το θέατρο μιας κρίσιμης μάχης μεταξύ Αθηναίων και Σπαρτιατών. Ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας νίκησε τους Αθηναίους, αλλά σκοτώθηκε στη μάχη. Οι Αμφιπολίτες, αναγνωρίζοντας τον Βρασίδα ως σωτήρα τους από την αθηναϊκή κυριαρχία, τον έθαψαν με δημόσια έξοδα στην πόλη, μπροστά από αυτό που τότε ήταν η αγορά, και από τότε τον λάτρευαν ως ήρωα, αντικαθιστώντας ουσιαστικά την τιμή που απέδιδαν στον Άγνωνα.
Το ερώτημα που ανοίγει η τοπογραφική ανάλυση του κειμένου είναι συναρπαστικό:
Μπορεί η περιοχή του τάφου Κάστα να συνδέεται με την αρχική οχύρωση του Άγνωνα και την ταφή των οστών του Ρήσου; Η γεωγραφική θέση (παρά τον Στρυμόνα), ο οχυρωμένος περίβολος, και η διαχρονική ιερότητα του τόπου δημιουργούν ένα συναρπαστικό πλαίσιο για περαιτέρω αρχαιολογική έρευνα.
Ακόμα πιο συναρπαστικό είναι το ενδεχόμενο τα επιστύλια εντός του μνημείου, όπως τα παρουσίασε ο Δρ. Λεφαντζής, να απεικονίζουν την μεταφορά της λάρνακας που εμπεριέχει τα λείψανα του Ρήσου από τον Άγνωνα στο μνημείο και τον καθαγιασμό του χώρου (ειδικά πρ.όσεξτε την ομοιότητα των διαστάσεων της λάρνακας επί της πορφύρας όπως περιγράφεται από το αρχαίοκείμενο με τις διαστάσεις και τη μορφή της λάρνακας του Βρασίδα) σε αυτή την περίπτωση ξαναγράφεται η ιστορία της Αμφίπολης αλλά και της Μακεδονίας!
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου