Φίλιπποι και Αμφίπολη: Δύο πόλεις στη σκιά του μυθικού Παγγαίου

Ο χρυσός και η μυθολογία «κίνησαν» τον τροχό της ιστορίας των δύο πόλεων

Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ο Δίας για να μπορέσει να γονιμοποιήσει την Δανάη μετατράπηκε σε χρυσή βροχή και έτσι γεννήθηκε ο Περσέας!!! Νομίζει κανείς ότι αυτά συμβαίνουν μόνο στους μύθους. Να όμως που μερικές φορές οι μύθοι συναντιόνται και με την επιστημονική αλήθεια. Συνέβη πριν από εκατομμύρια χρόνια, η κατάρρευση αστεριών και η αύξηση της πυκνότητάς τους σε ασύλληπτο βαθμό, προκάλεσε την δημιουργία βαρέων μετάλλων, μεταξύ αυτών που σφυρηλατήθηκαν στο καμίνι του θερμού πυρήνα τους, ήταν και ο χρυσός. Αυτός ο χρυσός σκόρπισε σαν βροχή και ένα μέρος της έφτασε στη γη, μέρος της έπεσε στο Παγγαίο και τα βουνά της Λεκάνης (τα βουνά ανατολικά των Φιλίππων) σχηματίζοντας ένα πυκνό χρυσό πλέγμα από χρυσοφόρες φλέβες. Γεωλογική μελέτη για το Παγγαίο υπολόγισε ότι  περίπου πριν από 300 εκ. χρόνια σχηματίστηκε το όρος, τότε ο χρυσός που έπεσε σαν βροχή εισχώρησε σε φλέβες στον περίβλημα του γεωλογικού πυρήνα του ορεινού όγκου, δημιουργώντας ένα χρυσό πλέγμα γύρω από την σκληρή καρδιά του βουνού.

Η κορυφή Τρίκορφο του Παγγαίου που έδωσε μερικές από τις πιο πλούσιες φλέβες χρυσού.

Γύρω από το χρυσοφόρο Παγγαίο θα αναπτυχθούν δύο υπερ-τοπικά κέντρα στα οποία συσσωρεύεται ο παραγόμενος πλούτος, είναι δύο πόλεις που όταν αλλάζουν χέρια, αλλάζουν και ονόματα. Στο ανατολικό άκρο είναι οι Κρηνίδες που θα μετονομαστούν σε Φίλιππους, από τους Μακεδόνες και στο δυτικό οι Εννέα Οδοί, που θα μετονομασθούν σε Αμφίπολη από τους Αθηναίους. Και οι δύο πόλεις θα γίνουν μεγάλες και θα  αποκτήσουν αίγλη, πλούτο, δόξα και μια φήμη που θα κρατήσει για αιώνες. Οι δύο πόλεις θα μοιραστούν το χρυσάφι του Παγγαίου και τους πλούσιους μύθους του (βλέπε σχετικά εδώ), οι οποίοι ξεκινώντας από τις ψηλότερες κορυφές του θα φτάσουν μέχρι τον Ατλαντικό και τις Ινδίες.

Η παράλληλη πορεία δύο πόλεων

Οι Φίλιπποι και η Αμφίπολη, κατά κάποιο τρόπο, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «πλωτές πόλεις», οικοδομήθηκαν δίπλα σε μεγάλους ταμιευτήρες νερού. Οι Φίλιπποι δίπλα στην λίμνη και τα έλη, που τις περιέβρεχαν από τη νότια πλευρά, τον Ζυγάκτη ποταμό από τα ανατολικά και τις  πηγές νερού που έδωσαν και το όνομα στις Κρηνίδες, στα ανατολικά. Το ίδιο και η Αμφίπολη, την περιβρέχει ο Στρυμόνας και μέχρι πριν μερικές δεκαετίες στη βόρεια πλευρά της πόλης ήταν η Κερκινίτιδα λίμνη, η σχέση της με το νερό καθόρισε το όνομά της. Ο Θουκυδίδης στην Ιστορία του μας την συστήσει με σημείο  αναφοράς την σχέση της με τα υδάτινο στοιχείο: «…ην Αμφίπολις Άγνων ωνόμασεν, ότι επ’ αμφότερα περιρρέοντος του Στρυμόνος (δια το περιέχειν αυτή) τείχει μακρώ απολαβών εκ ποταμού ες ποταμόν περιφανή ες θάλασσαν τε και την ήπειρον ώκισεν» (Συγγραφή Δ’ 102,3). Το λιμάνι της Αμφίπολης βρίσκονταν μέσα στην Κερκινίτιδα λίμνη, ασφαλές και προστατευμένο, κάτι που δεν συνέβαινε με το λιμάνι της Νεαπόλεως, επίνειο των Φιλίππων που ήταν εκτεθειμένο στους  νοτιάδες.

Ο ποταμός Στρυμών περιπλέει την πόλη της Αμφίπολης. Στο βάθος ο Τύμβος Καστά και η πρώτη ακρόπολη.

Ο Ζυγάκτης ποταμός διέρχεται δυτικά της πόλης των Φιλίππων και δίπλα σε αυτόν έλαβαν χώρα δύο σημαντικότατα γεγονότα. η μάχη των Φιλίππων και η βάπτιση της Αγίας Λυδίας.

Από τον Φίλιππο…

Οι Φίλιπποι, είναι η πόλη στην οποία αφήνει το στίγμα του ο πατέρας του Φίλιππος Β’. Η πόλη γίνεται μακεδονική μετά την πρόσκληση των Θασίων αποίκων για βοήθεια από το Φίλιππο Β’ απέναντι στους γηγενείς Θράκες. Η Αμφίπολη θα γίνει το ορμητήριο της κυριαρχίας του Φιλίππου, στην περιοχή ανατολικά του Παγγαίου και μετά την πρόσκληση των αποίκων καταλαμβάνει τις Κρηνίδες. Μια μαρτυρία του Αππιανού είναι δηλωτική το πόσο σημαντική ήταν η νέα πόλη για τον Φίλιππο, καθώς την χαρακτηρίζει «ως ευφυές επί Θράκης χωρίον». Ο Φίλιππος, λατρεύτηκε ως θεός στην περιοχή, τόσο στους Φιλίππους όπου βρέθηκε επιγραφή μου μνημονεύει, δύο τεμένη αφιερωμένα σε αυτόν αλλά και στην κοντινή Πίστυρο του Νέστου, όπου επίσης σε επιγραφή που βρέθηκε μνημονεύεται η λατρεία του Φιλίππου, από κοινού με τον Δία.

Το Θέατρο των Φιλίππων είναι το πιο ζωντανό σημείο της αρχαίας πόλης.

… Στον Αλέξανδρο

Η Αμφίπολη είναι η πόλη από την οποία αναχωρεί ο Μέγας Αλέξανδρος, για την περσινή εκστρατεία και ο τόπος όπου θα συναντηθεί με τον θάνατο, η σύζυγός του Ρωξάνη και ο μοναδικός του διάδοχος Αλέξανδρος Γ. Στα σχέδια του μακεδόνα βασιλιά η πόλη είχε ξεχωριστεί θέση, γι’ αυτό και όταν σχεδίασε να κατασκευάσει, σε έξι πόλεις, μεγάλους πολυτελείς ναούς, η μια εξ αυτών ήταν η Αμφίπολης. Ο ναός αφιερωμένος στην Ταυροπόλο Άρτεμης, κόστους 1.500 τάλαντα (Διόδωρος Σικελιώτης 18.4) μπορεί να μην κατασκευάστηκε από τους διαδόχους του, αλλά όπως αποκαλύφθηκε από την αρχαιολογική σκαπάνη οικοδομήθηκε ένα από τα μεγαλύτερα ταφικά μνημείο στον Τύμβο Καστά, για το οποίο ακόμη περιμένουμε τις απαντήσεις της αρχαιολογικής επιστήμης.

Η Ρωμαϊκή εποχή

Κατά το πέρασμα στην ρωμαϊκή εποχή, οι Φίλιπποι και η Αμφίπολη είναι δυο ισχυρές πόλεις. Στην Αμφίπολη γράφεται ουσιαστικά ο επίλογος του μακεδονικού βασιλείου, με την παράδοση της πόλης στον Αιμίλιο Παύλο και του τελευταίου Μακεδόνα Βασιλιά του ηρωικού Περσέα στους Ρωμαίους. Η Αμφίπολη πρωταγωνιστεί ως πρωτεύουσα της Πρώτης διοικητικής περιφέρειας, ενώ στους Φιλίππους θα γραφτεί η σημαντικότερη σελίδα για την εξέλιξη της αυτοκρατορίας, στη μάχη που έγινε μπροστά από τα τείχη της πόλης, το 42 π.Χ.

Το ρωμαϊκό φόρουμ δεσπόζει στο πιο κεντρικό σημείο των Φιλίππων.

Η έλευση του Αποστόλου Παύλου

Το κοσμογονικό  γεγονός όμως που θα σημαδέψει κυριολεκτικά τις δύο πόλεις, είναι η έλευση του Αποστόλου Παύλου και το πέρασμα στην Χριστιανική εποχή. Το πέρασμα του Αποστόλου των Εθνών, το φθινόπωρο του 49 μ.Χ. θα αφήσει θεολογικό και αρχιτεκτονικό αποτύπωμα στις δύο πόλεις.

Στα πρωτοχριστιανικά χρόνια, οι μοναδικές επισκοπές που υπήρχαν στην Ανατολική Μακεδονία είναι των Φιλίππων και της  Αμφίπολης, οι οποίες  υπάγονται στην Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, που είναι το σημείο αναφοράς για το σύνολο της Μακεδονίας και της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Κατά περίεργο τρόπο και στις δύο πόλεις, στους Φιλίππους  πέριξ του Ρωμαϊκού Φόρουμ και στην Αμφίπολη εντός της Ακροπόλεως οικοδομείται ένα πλήθος ναός, ο ένας κοντά στον άλλον, με συνέπεια το γεγονός αυτό να προκαλεί ακόμη την απορία των μελετητών.

Το ψηφιδωτό δάπεδο αποτυπώνει την πορεία του Αποστόλου Παύλου, που άλλαξε το ρου της ιστορίας.

Στους Φιλίππους, έχουμε το Οκτάγωνο (τον αρχαιότερο χριστιανικό ναό της Μακεδονίας και της Ευρώπης – αρχές του 4ου αιώνα), με ενσωματωμένο τον τάφο του μύστη των Καβειρίων Μυστηρίων Ευηφένη Εξηκέστου και τέσσερεις Βασιλικές, εκ των οποίων οι τρείς ήδη έχουν ανασκαφεί, ενώ η τέταρτη παραμένει θαμμένη, αν και έχει εντοπιστεί.

Στην Αμφίπολη έχουμε την Ροτόντα (εξάγωνο εγγεγραμμένο σε κύκλο του 6ουαιώνα) και τέσσερεις βασιλικές, σε εκπληκτικά μεγάλη πυκνότητα, προς την νότια πλευρά του τείχους της Ακροπόλεως!!! Επίσης η Ροτόντα είναι οικοδομημένη επάνω σε, άγνωστης χρήσης κτήριο της ελληνιστικής περιόδου, που ενδεχομένως και αυτό, αφού βρισκόταν εντός της ακροπόλεως, να είχε ιερή χρήση. Κτήρια τέτοιου τύπου, δηλαδή εξαγωνικής δομής, είναι σχετικά σπάνια και συνδέονται με μαρτύριο και σημαντικές ταφές λατρευτικού χαρακτήρα. Δυστυχώς  τα ευρήματα σε συνδυασμό με τις ιστορικές πηγές δεν μας δίνουν περισσότερα στοιχεία για τα πρόσωπα που συνδέονται με το συγκεκριμένο οικοδόμημα. Ωστόσο, δεν πρέπει να παραβλέψουμε το πέρασμα του Αποστόλου Παύλου και από την Αμφίπολη, μετά τους Φιλίππους, οπότε ίσως να υπάρχουν ιστορικοί παραλληλισμοί.

Το Οκτάγωνο των Φιλίππων είναι χτισμένο επάνω στην αρχαιότερη εκκλησία της Ευρώπης.

Το περίκεντρο κτίριο του Εξαγώνου εντοπίστηκε ανασκαφικά το 1976, από τον Eυστ. Στίκα, και οι έρευνες συνεχίστηκαν από τον ίδιο έως το 1981, ξανάρχισαν το 1995 από τον X. Mπακιρτζή, οποίος μελετώντας τα ευρήματα διατύπωσε το συμπέρασμα  ότι η καταστροφή της Ροτόντας και γενικά της χριστιανικής Αμφίπολης και των Φιλίππων― προήλθε από σεισμό στα τέλη 6ου-αρχές 7ου αι.

Το εξάγωνο της Αμφίπολης είναι από τους πιο σπάνιους, λόγω αρχιτεκτονικής, ναούς του κόσμου.

Από εκείνο το χρονικό ορόσημο και μετά οι δύο πόλεις δεν θα ξαναβρούν την παλιά του λάμψη, παρά τις προσπάθειες των κατοίκων θα πέσουν σε παρακμή και λίγους αιώνες μετά θα περάσουν για πάντα στην ιστορία, για να εμφανιστούν εκ νέου στο φως με τις ανασκαφές του 20ου αιώνα.

Στην «σκιά» του ίππου

Για τον επίλογο κράτησα δύο εικόνες, η μια είναι από για αρχαιότερες απεικονίσεις αλόγου, είναι μια παράσταση που την συναντάμε πάρα πολύ συχνά στις βραχογραφίες των Φιλίππων, η οποία μας έρχεται από το τέλος της νεολιθικής εποχής. Η δεύτερη είναι μια εικόνα πολύ νεώτερη, μόλις του τέλους του 4ου αιώνα π.Χ. και αποτυπώνει επίσης δύο ίππους. Είναι απόσπασμα από την ψηφιδωτή παράσταση, στο ταφικό μνημείο του Τύμβου Καστά, ίσως μια από τις πιο κορυφαίες στιγμές της τέχνης της ψηφιδωτής απεικόνισης. Πίσω από τις δύο εικόνες υπάρχει μια εννοιολογική σύνδεση που φέρνει πολύ κοντά τους Φιλίππους και την Αμφίπολη, καθώς στο βάθος διακρίνεται ένα αποτύπωμα της λατρείας του ίππου στην περιοχή του Παγγαίου.

Βιβλιογραφία:

• TO EΞAΓΩNO ΣTH BYZANTINH APXITEKTONIKH – ΣOΦIA AKPIBOΠOYΛOY Αρχαιολόγος
• ΦΙΛΙΠΠΟΙ – ΑΠΟ ΤΗΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΛΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΦΡΟΥΡΙΟ. ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΔΗΜΟΥ ΚΑΒΑΛΑΣ 2010. ΧΑΙΔΩ ΚΟΥΚΟΥΛΗ Αρχαιολόγος
• ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ – ΤΑΠ – ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ Αρχαιολόγος

Γράφει ο Θεόδωρος Αν. Σπανέλης

xronometro.com