Ζαραβίνα: Η μαγευτική λίμνη των θρύλων στο Πωγώνι του νομού Ιωαννίνων

Πού βρίσκεται η λίμνη Ζαραβίνα; - Πώς πήρε το όνομά της; - Το βάθος της λίμνης και οι θρύλοι γύρω απ’ αυτήν - Τι είπε ο Αλή πασάς στον Πουκεβίλ για τη λίμνη - Πώς η Ζαραβίνα από ιδιωτική λίμνη πέρασε στο Δημόσιο; - Ο ποταμός Γορμός και η γέφυρα των Αγιών

Μία από τις σπάνιες φορές που θα αφιερώσουμε ένα άρθρο μας αποκλειστικά σε θέμα γεωγραφικό είναι η σημερινή. Άλλωστε στο protothema.gr υπάρχουν πάντοτε άκρως ενδιαφέροντα γεωγραφικά-ταξιδιωτικά άρθρα. Αποφασίσαμε ν’ ασχοληθούμε με μία από τις πολλές, άγνωστες γενικά λίμνες της χώρας μας. Πρόκειται για τη Ζαραβίνα που βρίσκεται στο Πωγώνι του νομού Ιωαννίνων.

Η θέση της Ζαραβίνας- Πώς πήρε το όνομά της;

Η λίμνη Ζαραβίνα μέχρι την εμφάνιση του διαδικτύου ήταν γνωστή μόνο στους κατοίκους ή τους επισκέπτες του Πωγωνίου. Σήμερα υπάρχουν πάρα πολλά άρθρα ακόμα και βίντεο γι’ αυτή. Θα χρησιμοποιήσουμε ελάχιστα στοιχεία από το διαδίκτυο και θα παραθέσουμε στοιχεία από δυσεύρετες πηγές.

Η λίμνη Ζαραβίνα ή Τζαραβίνα ή Τζεροβίνα ή Νεζερός ή λίμνη Δελβινακίου βρίσκεται έναντι της Εθνικής Οδού Ιωαννίνων-Κακαβιάς και απέχει 45 χλμ από τα Γιάννενα και περίπου 15 από τα ελληνοαλαβανικά σύνορα. Για όσους γνωρίζουν την περιοχή βρίσκεται ανάμεσα στο Καλπάκι και το Χάνι Δελβινακίου. Έχει έκταση 0,301 τ. χλμ (πηγή: Βικιπαίδεια) ωστόσο τον χειμώνα λόγω των πολλών βροχοπτώσεων στην περιοχή η έκταση που καταλαμβάνει είναι σαφώς μεγαλύτερη.

Ο Γιώργος Φατούρος στο σπουδαίο έργο του ‘’ΛΙΜΝΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ’’ γράφει ότι καλύπτει έκταση 260 στρεμμάτων. Σχηματίστηκε από τοπικό καρστικό βύθισμα της εποχής του Πλειστόκαινου και έχει τη μορφή ανεστραμμένου κόλουρου κώνου. Η μέση απόλυτη στάθμη της βρίσκεται στα 480 μ. Τροφοδοτείται από τους χειμάρρους Θειαφόλακκο, Βοϊδίτσα και Λάκκο Παναγιάς. Δίπλα από τη λίμνη περνούσε κατά το παρελθόν και ως τα μέσα του 19ου αιώνα ένας πανάρχαιος δρόμος που οδηγούσε από τη Νότια Ελλάδα στην πρωτεύουσα των Μολοσσών Πασσαρώνα και από εκεί στο Δυρράχιο όπου συναντούσε την Εγνατία Οδό. Ήταν γνωστός ως Ντερβένι. Η λίμνη είναι γνωστή κυρίως με το όνομα Ζαραβίνα. Συχνά αποκαλείται και Τζαραβίνα ενώ σπανιότερα λέγεται Τζεροβίνα και Νεζερός. Το όνομα λίμνη Δελβινακίου είναι μάλλον άστοχο, καθώς η ιστορική κωμόπολη του Δελβινακίου απέχει αρκετά χιλιόμετρα από αυτή. Πολύ κοντά στη λίμνη βρίσκεται το χωριό Ζαραβίνα (γνωστό ως Λίμνη από το 1928 ως τον Μάρτιο του 2020). Παλαιότερα βρισκόταν δίπλα στη λίμνη Ζαραβίνα ωστόσο η καταστροφή του από Αλβανούς Λιάπηδες μετά τον θάνατο του Αλή πασά το 1822 ανάγκασε τους κατοίκους του χωριού να χτίσουν καινούργιο οικισμό στη σημερινή του θέση, δύο χιλιόμετρα ψηλότερα από την προηγούμενη, για να προφυλαχθούν από τις ληστρικές επιδρομές.

Η ίδρυση του χωριού ανάγεται στα τέλη του 13ου αιώνα οπότε φαίνεται και ότι ιδρύθηκε και η Μονή Αλεξάνδρου Ζαραβίνας. Το όνομα Ζαραβίνα εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1364 όταν χειροτονήθηκε Αρχιεπίσκοπος Πωγωνιανής ο Αγαθόνικος εκ Ζαραβίνης. Για την προέλευση του ονόματος Ζαραβίνα υπάρχουν πολλές εκδοχές. Τις θέσαμε υπόψη του κορυφαίου Έλληνα γλωσσολόγου, Ομότιμου Καθηγητή του ΕΚΠΑ κύριου Χριστόφορου Χαραλαμπάκη, ο οποίος αφού τις μελέτησε προσεκτικά και τον ευχαριστούμε θερμά γι’ αυτό, μας είπε ότι πιθανότερη είναι μία από τις εκδοχές που αναφέρει ο Χαράλαμπος Π. Συμεωνίδης στο ‘’ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΟΙΚΩΝΥΜΙΩΝ’’. Ζαραβίνα<Ζαροβίνα<σλαβ. Zarovbno που βρίσκεται πίσω από τάφρο. Πραγματικά το χωριό Ζαραβίνα που έδωσε το όνομά του στη λίμνη βρισκόταν πίσω από λάκκο, πίσω δηλαδή από τη λίμνη. Η ονομασία Νεζερός είναι επίσης σλαβική και σημαίνει λίμνη.

Αναφορές για λίμνη της Ζαραβίνας

Καθώς η λίμνη βρισκόταν πολύ κοντά στο Ντερβένι, αναφέρεται σε αρκετά κείμενα παλαιών περιηγητών. Πρώτος κάνει μνεία ο Evliya Celebiπου παρευρέθηκε σε γάμο στο χωριό το 1670. Στα τέλη του 18ου αιώνα ο Αλή πασάς έχτισε στη Ζαραβίνα ένα μικρό κατάλυμα ,το Κάστρο, που το χρησιμοποιούσε όταν πήγαινε στις βόρειες περιοχές της Ηπείρου ενώ σ’ αυτό φιλοξενούσε όλους τους ξένους περιηγητές που πέρασαν από το Πωγώνι. Έτσι για τη λίμνη Ζαραβίνα και το ομώνυμο χωριό κάνουν μνεία οι: Φ. Πουκεβίλ, Γ. Λικ, Χ. Χόλαντ και Γ. Τέρνερ. Στη λίμνη αναφέρεται ο Παναγιώτης Αραβαντινός στη Χρονογραφία της Ηπείρου (1856) και ο Ιωάννης Λαμπρίδης στα Πωγωνιακά (1886). Μάλιστα ενώ αναφέρει το χωριό ως Ζαραβίνα για τη λίμνη γράφει: ‘’Οζερός καλείται η λίμνη αυτή όπερ όνομα Σλαβικόν λίμνην δηλούν’’. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν όσα γράφει για τη λίμνη ο Φ. Πουκεβίλ:

‘’Μου είχαν διηγηθεί (σημ. οι κάτοικοι της περιοχής) ότι η λίμνη τους η Τζεροβίνα ή Παμβώτις (σημ. εδώ ο Πουκεβίλ κάνει λάθος, Παμβώτις-Παμβώτιδα είναι η λίμνη των Ιωαννίνων) ήταν η πηγή της Πίστριτσας που δεν είχε πυθμένα και αναρροφούσε τα αντικείμενα που ρίχνανε σ’ αυτήν καθώς και ένα σωρό άλλες τέτοιες ιστορίες. Είχα διατρέξει δύο φορές τις όχθες της Πίστριτσας χωρίς να μπορώ να σταθώ εκεί παρά μόνο όταν μου δόθηκε μια ειδική ευκαιρία που μου επέτρεπε να παραμείνω σ’ αυτές. Στη Τζεροβίνα που σταμάτησα, δεν χρειάστηκε πολύς χρόνος για να διαπιστώσω πως οι πληροφορίες που μου δόθηκαν από τους Έλληνες ήταν αποκυήματα της φαντασίας τους…’’.

Το βάθος της λίμνης

Ένα από τα στοιχεία που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι το βάθος της λίμνης. Όλοι συμφωνούν ότι η λίμνη είναι βαθιά, μία από τις βαθύτερες της χώρας μας. Το επίσημο μέγιστο βάθος της είναι 31,5 μέτρα (Βικιπαίδεια) ή 32 μέτρα (‘’ΛΙΜΝΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ’’). Ο τέως Αντιδήμαρχος Δελβινακίου κύριος Δημήτριος Παπαγιάννης που ήταν παρών ότι πανεπιστημιακοί καθηγητές μέτρησαν το βάθος της λίμνης μας είπε ότι ήταν γύρω στα 30 μ. Ας δούμε όμως τι γράφει ο Πουκεβίλ:

‘’Ο Βεζίρης Αλής (πασάς) με πληροφόρησε πως άλλοτε την είχε ο ίδιος διασχίσει με πλοιάριο πράγμα που κατέρριπτε τους μύθους για την απορρόφηση αντικειμένων που ρίχνονταν εκεί- εκτός κι αν είπε γελώντας ο Αλής σε κείνους που άκουγαν- ρίχνουν πέτρες. Μας είπε σε συνέχεια ότι εξακρίβωσε με το βυθοσκόπιο το βάθος της και διαπίστωσε ότι ήταν στην ακτή τριάντα οργιές, πιο μέσα σαράντα και στο κέντρο της εκατό με εκατόν είκοσι οργιές. Δεν μπόρεσε όμως να μην γελάσει όταν του είπα πως ένας καθηγητής του κολεγίου των Ιωαννίνων υποστήριζε ότι η λίμνη κυλούσε υπόγεια όπως εκείνη της Λαμπίστας (Λαψίστας;) και ότι σχημάτιζε το ποτάμι Πίστριτσα».

Αν σκεφτούμε ότι 1 οργιά=1,83 μέτρα περίπου, σύμφωνα με τον Αλή πασά το βάθος της Ζαραβίνας είναι 55 μέτρα στις ακτές, 75 μέτρα πιο μέσα και 183-200 μέτρα στο κέντρο! Πρόκειται φυσικά για χαώδη διαφορά με τις σύγχρονες μετρήσεις. Μπορούμε να σκεφτούμε ότι η μέτρηση του Αλή πασά πριν 200 χρόνια ήταν… ερασιτεχνική και κάποιοι να πουν ότι ο Αλή πασάς ήταν απλώς ένας τύραννος κλπ. Να μην ξεχνάμε όμως, ότι είχε και πρωτοποριακές ιδέες και πρωτοβουλίες για την εποχή του. Το 1803, όπως έχουμε αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο μας, ο χρυσοχόος Παχώμης από το Συρράκο της Ηπείρου, έφτιαξε μετά από εντολή του ένα αερόστατο. Όμως, μια σειρά από λάθη, είχαν σαν αποτέλεσμα το αερόστατο ν’ αναφλεγεί, πριν αρχίσει να ανυψώνεται.

Στις 20 Οκτωβρίου 2011, οι Αργύρης Αργυριάδης, Νίκος Γκίκας και Παναγιώτης Κρητικάκος, καταδύθηκαν στη λίμνη και έφτασαν σε βάθος 17 μέτρων. Η κατάδυσή τους διακόπηκε στο συγκεκριμένο βάθος λόγω της ύπαρξης μεγάλης ποσότητας υδρόθειου, που εκτός των άλλων καθιστά την ορατότητα σε μεγαλύτερο βάθος μηδενική.

Αντίθετα, στο άρθρο της Βικιπαίδειας για τη λίμνη διαβάζουμε ότι τα νερά της είναι πεντακάθαρα. Πεντακάθαρα νερά με μεγάλη ποσότητα υδρόθειου;

Ο Πουκερίλ, αναφέρει ότι στο βουνό Καμούσι, κοντά στη λίμνη, ανακαλύφθηκαν ορυχεία θειαφιού και ο Αλή πασάς έσπευσε να τα εκμεταλλευθεί. Προφανώς, η ευρύτερη περιοχή είναι γεμάτη από θείο (θειάφι) και ενώσεις του.

Πώς η Ζαραβίνα από ιδιωτική έγινε δημόσια

Η Ζαραβίνα από το 1885 αποτελούσε ιδιωτική λίμνη.

Τότε, μια οικογένεια από τη γειτονική Βήσσανη είχε αγοράσει σε πλειστηριασμό από τον σουλτάνο τη λίμνη και τις γύρω εκτάσεις. Η περιοχή ενσωματώθηκε στο ελληνικό κράτος το 1913, ωστόσο το καθεστώς της λίμνης δεν άλλαξε. Από το 1996, ξεκίνησε διαμάχη ανάμεσα στο Ελληνικό Δημόσιο και τους απογόνους της βησσανιώτικης οικογένειας. Η αντιδικία περιστρεφόταν γύρω από τη γνησιότητα της ιδιοκτησίας και το αν η λίμνη είναι μικρή ή μεγάλη. Σύμφωνα με τα άρθρα 967 και 968 του Αστικού Κώδικα, οι μεγάλες λίμνες και οι όχθες τους, είναι κοινόχρηστες. Υπέρ του ελληνικού Δημοσίου, παρενέβη, ο τότε, Δήμος Δελβινακίου στα όρια του οποίου βρισκόταν η λίμνη. Ο δραστήριος Δήμαρχος Θανάσης Μποζιάρης αγωνίστηκε σθεναρά για την απόδοση της λίμνης στο Δημόσιο. Μιλήσαμε με τον τότε Αντιδήμαρχο Δελβινακίου κύριο Δημήτρη Παπαγιάννη, ο οποίος ήταν παρών, μεταξύ άλλων και κατά την εξέταση από επιτροπές ειδικών, για το αν η Ζαραβίνα είναι μικρή (αν δηλαδή ουσιαστικά πρόκειται για βάλτο) ή μεγάλη (αν τα νερά της είναι τρεχούμενα). Το 2009, το Πολυμελές Πρωτοδικείο Ιωαννίνων (απόφ.110/2009), απέδωσε μεν τη λίμνη στο Δημόσιο, χαρακτηρίζοντάς την όμως μικρή, έχοντας υπόψη του και μια σχετική γνωμάτευση του ΙΓΜΕ. Και οι δύο πλευρές, άσκησαν εφέσεις. Τελικά, με την 209/2011 απόφασή του το Εφετείο Ιωαννίνων δικαίωσε το Ελληνικό Δημόσιο και κατέστησε τη λίμνη κοινόχρηστη, χαρακτηρίζοντας την «μεγάλη».

Θρύλοι και ιστορίες για τη Ζαραβίνα

Όπως σχεδόν κάθε λίμνη στην Ελλάδα, η Ζαραβίνα έχει τους θρύλους της. Μην ξεχνάμε, ότι ήδη στα ομηρικά έπη και τη «Θεογονία» του Ησίοδου, γίνεται αναφορά σε Λιμνάδες ή Λιμνακίδες, νύμφες Ναϊάδες συγκεκριμένα των λιμών δηλαδή.

Οι πρόγονοί μας, πίστευαν επίσης ότι στα βάθη ποταμών και λιμνών, ζούσε ο γήταυρος, τέρας με ακαθόριστη μορφή που έβγαζε τρομαχτικούς μυκηθμούς, οι οποίοι άλλοτε έμοιαζαν με αυτούς του ταύρου και άλλοτε με φοβερά ανθρώπινα μουγκρητά. Η πιθανότερη εκδοχή, είναι πως οι ήχοι προέρχονται από το πτηνό βούταυρος ο αστεροσκόπος, που είναι γνωστότερο ως νυχτοκόρακας. Μάλιστα ο νυχτοκόρακας του Μεσαίωνα ονομαζόταν γήταυρος.

Για τη Ζαραβίνα, από την εποχή του Αλή πασά όπως είδαμε, υπάρχουν πολλοί θρύλοι. Έχουμε περάσει εκατοντάδες φορές από τη συγκεκριμένη λίμνη, η οποία παρουσιάζει μια ειδυλλιακή, αλλά κάπως απόκοσμη εικόνα.

Στην περιοχή της λίμνης, έγιναν σκληρές συγκρούσεις μεταξύ Ελλήνων και Ιταλών το 1940. Άρματα μάχης, διάφορα οχήματα και άλλο πολεμικό υλικό, βρίσκεται στον βυθό της λίμνης. Γερμανοί στρατιώτες, αγνοώντας την επικινδυνότητά της, πνίγηκαν στη Ζαραβίνα. Και πολλοί Έλληνες έχουν πνιγεί σε αυτή.

Όσο για τους θρύλους της λίμνης; Λέγεται ότι έχει ρουφήχτρες (καταβόθρες), κάτι που όπως είδαμε αναφέρει έμμεσα και ο Πουκεβίλ. Σεβόμαστε την επιστημονική άποψη για το βάθος της λίμνης (31,5μ.), αλλά θεωρούμε ότι είναι πολύ μεγαλύτερο. Όχι βέβαια 200 μέτρα που έλεγε ο Αλή Πασάς, αλλά τουλάχιστον διπλάσιο. Στο γειτονικό χωριό Μαυρονόρος, υπήρχε η πεποίθηση ότι στον βυθό της Ζαροβίνας, βρίσκεται μια πολιτεία. Πιθανότατα η Ζαραβίνα επικοινωνεί υπόγεια με τον Καλαμά. Οι… υπόγειες διασυνδέσεις της λίμνης, έχουν γίνει αφορμή για υπερβολικές ιστορίες.

Λέγεται ότι ρίχτηκε ένα κανάτι στη Ζαραβίνα και βρέθηκε στην Κακαβιά, στον ποταμό Δρίνο. Η απόσταση, σε νοητή ευθεία, Ζαραβίνας-Κακαβιάς είναι μικρότερη από δέκα χιλιόμετρα. Δεν αποκλείουμε να έχει συμβεί κάτι τέτοιο. Έχουμε ακούσει όμως και τερατώδεις ιστορίες για τη Ζαραβίνα. Η σορός κάποιου που πνίγηκε στη Ζαραβίνα, βρέθηκε... στη Γαλλία.

Εδώ βέβαια, έχουμε να κάνουμε με κάτι παντελώς ανυπόστατο…

Η λίμνη που περιστοιχίζεται από πανέμορφα δάση και έχει πλούσια πτηνοπανίδα, έχει ενταχθεί στο Δίκτυο NATURA.

Ο ποταμός Γορμός και οι «Αγιοί»

Κοντά στη Ζαραβίνα, βρίσκεται ο ποταμός Γορμός, που συμβάλλει στον Καλαμά και οι τοποθεσία «Αγιοί».

Μέχρι πριν λίγα χρόνια, η εθνική οδός Ιωαννίνων- Κακαβιάς, διερχόταν από την συγκεκριμένη τοποθεσία («γέφυρα Αγιών»). Με την κατασκευή της νέας γέφυρας, παρακάμπτεται η τοποθεσία. Μπορεί όμως κάποιος να μεταβεί και σήμερα στους «Αγιούς», ένα μαγευτικό μέρος, με πλούσια βλάστηση και τον Γορμό να κυλά ανάμεσα στα δέντρα.

Η περιοχή έχει και θρησκευτική-ιστορία σημασία. Διαβάζουμε στην Εγκυγκλοπαίδεια. ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ: Αγιοί: «μία από τις παλαιότερες χριστιανικές σκήτες στον δρόμο που οδηγεί από τα Ιωάννινα προς το Αργυρόκαστρο. Η σκήτη, η οποία λειτουργούσε ως τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας, αποτελείται από δύο διαμερίσματα, που κοσμούνται από εξαίρετες τοιχογραφίες. Στην περιοχή της έγιναν πολλές μάχες κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο». Η σκήτη, βρίσκεται σε ένα βράχο και προκαλεί δέος σε όσους την αντικρίζουν.

Αξίζει να επισκεφθεί κάποιος τόσο τη Ζαραβίνα όσο και τους «Αγιούς» και είμαστε σίγουροι ότι θα εντυπωσιαστεί.

Το Πωγώνι, δυστυχώς, είναι αναξιοποίητο τουριστικά και γι’ αυτό, έχουν μεγάλη ευθύνη τόσο η Περιφέρεια Ηπείρου και ο Περιφερειάρχης κύριος Καχριμάνης, όσο και ο καλλικρατικός Δήμος Πωγωνίου, με έδρα το Καλπάκι, και ο Δήμαρχος κύριος Καψάλης.

Πηγές: Φ.Κ.Ο.Λ. ΠΟΥΚΕΒΙΛ, «Ταξίδι στην Ελλάδα-ΗΠΕΙΡΟΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΦΩΝ ΤΟΛΙΔΗ, 1994 ΓΙΩΡΓΟΣ ΦΑΤΟΥΡΟΣ, «ΛΙΜΝΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ 2006.

Για τη Ζαραβίνα, υπάρχουν πολλά άρθρα και άφθονο φωτογραφικό υλικό στο διαδίκτυο. Πολλοί την ανακάλυψαν τελευταία και χαιρόμαστε γι’ αυτό.

protothema.gr