Οι αρχαιοελληνικοί ναοί είχαν διαδρόμους για AμεΑ πριν από 2.500 χρόνια!

Έχει ποτέ σκεφτεί κανείς ότι η Ακρόπολη χτίστηκε με ράμπα ( κεκλιμένο επίπεδο, διάδρομος με κλίση)  για άτομα με κινητικές δυσκολίες;

Οι ράμπες (κεκλιμένο επίπεδο, διάδρομος με κλίση) της Ακρόπολης -Τι αναφέρει γερμανικό περιοδικό για τους ναούς στην Αρχαία Ελλάδα.
Οι αρχαιοελληνικοί ναοί είχαν ράμπες για AμεΑ πριν από 2.500 χρόνια! ...Μια νέα μελέτη αποκάλυψε πόσο μπροστά ήταν οι Αρχαίοι Έλληνες με την πολυπλοκότητα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού τους

Λεπτομέρεια  ζωφόρου του Παρθενώνα -ύστερου  5ου αιώνα π.Χ. (μπλοκ V)  στην Αθήνα, που δείχνει τον ανάπηρο θεό Ήφαιστο με ένα δεκανίκι που είναι τοποθετημένο κάτω από το δεξί του χέρι (Είναι κλεμμένο από την Ελλάδα και βρίσκεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο, 1816.0610.19 · εικόνα © Trustees of the Βρετανικό Μουσείο).

 Τα άτομα με σωματική αναπηρία δεν απουσίαζαν από την τέχνη και τη μυθολογία των αρχαίων Ελλήνων. Εικόνες που απεικονίζουν ηλικιωμένους και άτομα με ειδικές ανάγκες εντοπίζονται σε όλη την αρχαία ελληνική κεραμική. Ο Ήφαιστος π.χ, ο θεός της μεταλλουργίας γεννήθηκε με ένα πόδι και περπατούσε κουτσαίνοντας.

Το γερμανικό περιοδικό Spektrum der Wissenschaft (Φάσμα της Επιστήμης) υποστηρίζει σε άρθρο ότι οι πολλές μικρές ράμπες στους αρχαιοελληνικούς ναούς εξυπηρετούσαν άτομα με κινητικά προβλήματα. Ή μήπως είχαν άλλη χρήση;

Οι ράμπες στην Ακρόπολη και τους αρχαιοελληνικούς ναούς

Το ρεπορτάζ παρουσιάζει η DW όπου αναφέρεται ότι πολλοί αρχαιοελληνικοί ναοί διέθεταν ράμπες πρόσβασης. Στην Ακρόπολη, για παράδειγμα, η ράμπα είχε μήκος 80 μέτρα. Ειδικοί εκτιμούν ότι συνέβαλλαν στην ευκολότερη μεταφορά αγαθών και ζώων. Σε ορισμένους ναούς ωστόσο οι αρχαιολόγοι δεν είναι βέβαιοι σε τι ακριβώς χρησίμευαν οι κατασκευές αυτές.

Ανασυγκρότηση του ναού του Ασκληπιού του 4ου αιώνα π.Χ. στην Επίδαυρο (δεξιά), που δείχνει τη ράμπα που εκτείνεται από την μπροστινή / ανατολική πλευρά (© 2019 J. Goodinson, επιστημονικός σύμβουλος J. Svolos).

Η Ντέμπι Σνίιντ από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας ( Debby Sneed -Τμήμα Κλασικών, Κρατικό Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, Λονγκ Μπιτς, ΗΠΑ)   υποστηρίζει στο αμερικανικό περιοδικό Antiquity ότι κύριος σκοπός της ράμπας ήταν να διασφαλιστεί η πρόσβαση σε άτομα με κινητικά προβλήματα. Διότι στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν πολλοί πολίτες με δυσκολίες στο περπάτημα, όπως βλέπουμε σε αγγεία που απεικονίζουν άτομα με πατερίτσες ή με προσθετικά μέλη. Αναλύσεις σκελετών δείχνουν εκτός αυτού ότι τον 4ο και 5ο αιώνα π.Χ η αρθρίτιδα και προβλήματα αρθρώσεων ήταν ευρέως διαδεδομένα.

Ανασυγκρότηση του θόλου του 4ου αιώνα π.Χ. στο Ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο (© 2019 J. Goodinson, επιστημονικός σύμβουλος J. Svolos).

Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι αφιερώσεις στον Ασκληπιό σε ένα ιερό της Κορίνθου αποτελούσαν ως επί το πλείστον αναπαράσταση ποδιών, υποδηλώνοντας ότι οι ασθενείς πήγαν στο ιερό ελπίζοντας ότι θα θεραπεύσουν τα άκρα τους.

Η ράμπα στη νότια πλευρά του Ιερού του Ασκληπιού στην Κόρινθο, κοιτάζοντας δυτικά προς την αυλή της Λέρνας (φωτογραφία που ελήφθη με άδεια από το Roebuck 1951 : πλ. 16.6).

Τα βιοαρχαιολογικά στοιχεία ενισχύουν το επιχείρημα ότι οι αρχαίοι Έλληνες ήταν καλά εξοικειωμένοι με την πραγματικότητα της κινητικότητας. Στην τοποθεσία της Αμφίπολης στη βόρεια Ελλάδα, για παράδειγμα, μια ανάλυση περίπου 20% των περισσότερων από 900 ατόμων που ανασκάφηκαν εκεί έχει εντοπίσει οστεοαρθριτικές βλάβες σε σχεδόν το 60% των σκελετών ενηλίκων που χρονολογούνται στην Κλασική περίοδο (πέμπτος έως τέταρτος αιώνες) Π.Χ.), και 40 % αυτών χρονολογούνται στην ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο (αργότερα τον τέταρτο αιώνα και μετά) (Μαλαμίδου 2006 ). Δέκα από τα 11 νεκροταφεία ενηλίκων που αναλύθηκαν κατά τα νεκροταφεία της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου ( περίπου 1200-750 π.Χ.) στην Αγορά της Αθήνας έχουν αποκαλύψει ενδείξεις εκφυλιστικής ασθένειας των αρθρώσεων, που επηρεάζουν κυρίως τους γοφούς και / ή τα γόνατα (Liston 2017). Το παλαιότερο αποτεφρωμένο άτομο στη μελέτη του Λιστόν, ένας άντρας στα εξήντα (AA 53 από τον τάφο 17), δείχνει σημαντικό εκφυλισμό που σχετίζεται με την ηλικία, συμπεριλαμβανομένων των οστεόφυτον που επηρεάζουν τους αυχενικούς, θωρακικούς και οσφυϊκούς σπονδύλους και αρθρίτιδα στο ισχίο (Liston 2017 : 524 & 536). Στην ίδια μελέτη, μια γυναίκα στα σαράντα της (AA 304 στον τάφο 28) εμφανίζει εκφυλισμό που σχετίζεται με την ηλικία, συμπεριλαμβανομένης της έντονης οστεοαρθρίτιδας και εκφυλιστικών αρθρώσεων στον αυχένα, το κάτω μέρος της πλάτης, τον ώμο, το δεξί χέρι, τους αστραγάλους και τα πόδια, καθώς και στοιχεία για οστεοπόρωση που επηρεάζει τις ωμοπλάτες,   και τη μηριαία (Liston 2017): 540–42). Ενώ δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πόσα άτομα ταυτοποιήθηκαν σε αρχαία ελληνικά νεκροταφεία με αρθριτικές βλάβες ή εκφυλιστικές αρθρώσεις των αρθρώσεων περιορίστηκαν στην κινητικότητα τους, μπορούμε να υποθέσουμε ότι τουλάχιστον κάποιες βίωσαν φυσικές συνέπειες.

Είσοδος ή Πρόπυλον του Γυμνασίου του ιερού του  Ασκληπιού- Επίδαυρος -Διακρίνουμε την ράμπα στην είσοδο του ναού 

Κατά συνέπεια ο ελληνικός πολιτισμός είναι, πιθανότατα, ο πρώτος, ο οποίος έλαβε υπόψη του άτομα με ειδικές ανάγκες στο σχεδιασμό και την κατασκευή σημαντικών κτηρίων.
Ράμπες στον ναό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο
Σύμφωνα με την Αμερικανίδα αρχαιολόγο, την εκτίμησή της στηρίζει το γεγονός ότι πολλές ράμπες εντοπίζονται σε ναούς αφιερωμένους στον Ασκληπιό, όπως για παράδειγμα εκείνος στην Επίδαυρο, δίπλα στο διάσημο Αρχαίο Θέατρο. Εκτός από τους ασθενείς στο Ασκληπιείο προσέρχονται και ασθενείς με ρευματικές παθήσεις για να προσευχηθούν για την ανάρρωσή τους.

 Oι ράμπες εξυπηρετούσαν και αδύναμους και ηλικιωμένους. Μάλιστα στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν πολλοί πολίτες με δυσκολίες στο περπάτημα, όπως βλέπουμε σε αγγεία που απεικονίζουν άτομα με πατερίτσες ή με προσθετικά μέλη.

Η ειδικός Ντέμπι Σνίιντ, η οποία εντόπισε πολλές τέτοιες κατασκευές, θεωρεί ότι οι ράμπες εξυπηρετούσαν και αδύναμους και ηλικιωμένους.
Ο κύριος σκοπός των ειδικών προσβάσεων στους ναούς παραμένει ωστόσο αμφιλεγόμενος. Δεν αποκλείεται να ήταν απλά μια προσωρινή και τοπικά περιορισμένη αρχιτεκτονική μόδα, εκτιμά η ειδική τόπων λατρείας Κάτια Σπορν στο επιστημονικό περιοδικό Science.

 «Δεν είναι δεδομένο ότι οι αρχαίοι Έλληνες θα ξόδευαν χρόνο και χρήματα για να χτίσουν ράμπες και να καταστήσουν αυτούς τους θρησκευτικούς χώρους προσβάσιμους σε άτομα με ειδικές ανάγκες, αλλά το γεγονός ότι το έκαναν – και χωρίς νομοθεσία περί αστικών δικαιωμάτων που να το απαιτεί- υποδηλώνει ότι πρέπει να επανεξετάσουμε την αρχαία ελληνική κοινωνία και να σκεφτούμε σε ποιον και σε τι έδινε προτεραιότητα και γιατί.» Επιπλέον, θα μπορούσαμε να πάρουμε και μερικές ιδέες από τα σχέδια που χρησιμοποιούν οι αρχαίοι Έλληνες χιλιάδες χρόνια πριν. Τα ζητήματα προσβασιμότητας για άτομα με σωματικές αναπηρίες παραμένουν σε μεγάλο βαθμό άλυτα ακόμη και τον 21ο αιώνα κι έχουν σημαντικές επιπτώσεις που μας αφορούν όλους.

Η Γερμανίδα ειδικός θεωρεί πιθανότερο οι ράμπες απλά να διευκόλυναν τη πρόσβαση όλων των πιστών στους ναούς και να μην κατασκευάστηκαν επί τούτου για άτομα με ειδικές ανάγκες. Ίσως η πρόσβαση των ΑμεΑ να ήταν απλά «παράπλευρο κέρδος», καταλήγει η Κάτια Σπορν.

Αττικός ερυθρόμορφος αμφορέας που αποδίδεται στον Matsch Painter, γ . 480 π.Χ., που δείχνει μια σκηνή αναχώρησης. Ένας γέρος (αριστερά) κλίνει σε ένα στραβό μπαστούνι ή δεκανίκι καθώς αποχαιρετά τον πολεμιστή (φωτογραφία ευγενική προσφορά του The Metropolitan Museum of Art, Νέα Υόρκη, 56.171.39).

 Ερευνητές από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια ανακάλυψαν αρχιτεκτονικά σχέδια που ενσωμάτωναν ράμπες προσβασιμότητας σε πολλές κατασκευές που χρονολογούνται μέχρι και 2.500 χρόνια πριν. Ορισμένα κτίρια, που σύμφωνα με τους αρχαιολόγους χρονολογούνται πριν από τον 4ο αιώνα π.Χ., χτίστηκαν με γνώμονα την προσβασιμότητα. Αυτό σημαίνει πως είναι τα αρχαιότερα ευρήματα κοινωνιών που προσάρμοσαν τις δομές τους για άτομα με αναπηρίες, αποδεικνύοντας περαιτέρω την θαυμάσια πολυπλοκότητα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού στην Αρχαία Ελλάδα.

Μια  σύντομη έρευνα για τα αρχαία ελληνικά στοιχεία δείχνει όχι μόνο ότι οι κινητικές διαταραχές ήταν συχνές στην αρχαία Ελλάδα, αλλά και ότι, μόλις επισημανθούν, είναι δύσκολο να αγνοηθούν στον αρχαιολογικό και γραπτό φάκελο. Ας δούμε μερικά ...Σε όλα τα επικά του ποιήματα, ο Όμηρος περιγράφει τους φυσικούς κινδύνους του πολέμου (Samama 2017 ) και ο Ησίοδος ( περίπου 700 π.Χ., στο Works and days 497; Most 2018 ) περιγράφει τους κινδύνους για την υγεία που σχετίζονται με τη γεωργία, συμπεριλαμβανομένων των πρησμένων ποδιών. Το Hippocratic Corpus , μια συλλογή από πραγματείες που γράφτηκαν κυρίως από ανώνυμους παθολόγους γιατρούς στα τέλη του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα π.Χ., περιγράφει βλάβες και παραμορφώσεις που επηρέασαν άτομα από όλα τα κοινωνικά στρώματα.

Ένας γιατρός, για παράδειγμα, συζητά άτομα που γεννιούνται με συγγενή πόδια( congenital clubfoot) (Ιπποκράτης, Στις αρθρώσεις 62, Withington 1928), καθώς και παιδιά και ενήλικες που, λόγω διαφόρων τραυματισμών, πρέπει να περπατήσουν με δεκανίκι  (Hippocrates, On αρθρώσεις 52, Withington 1928 ). Ο συγγραφέας περιγράφει το παραγωγικό δυναμικό των ατόμων με διαταραχές στο κάτω μέρος του σώματος σε μια ιστορία για τη μυθική φυλή των Αμαζόνων που εκτοπίζουν τα γόνατα ή τους γοφούς των αρσενικών απογόνων τους στην αρχή της βρεφικής ηλικίας για να τα κρατήσουν καθιστικά. Αυτοί οι άνδρες στη συνέχεια απασχολούνται σε χειροτεχνίες όπως κατεργασία σε δερμάτινα ή χαλκό (Hippocrates, On αρθρώσεις 52, Withington 1928 ). Ένας άλλος γιατρός περιγράφει άτομα που τραυματίζουν τα «χοντρά κορδόνια» τους (δηλαδή τη σπονδυλική στήλη) και παραλύουν (Hippocrates Coan prenotions 498 & 500; Potter 2010), ενώ ένας άλλος ισχυρίζεται ότι εκτελεί ακρωτηριασμούς των χεριών και των ποδιών για ιατρικούς λόγους (Hippocrates, Mochlicon 34; Withington 1928 ).

Ανθρώπινα μέλη από πιστούς με σωματικά προβλήματα 

Μια διαχρονική τακτική η οποία παρατηρείται τόσο στην αρχαία ελληνική θρησκεία όσο και στην χριστιανική είναι η αφιέρωση ταμάτων με ανθρώπινα μέλη από πιστούς με σωματικά προβλήματα για την επίτευξη της ίασής τους από την αντίστοιχη θεότητα ή άγιο.

 Ένα τέτοιο τάμα-ανάθημα, λοιπόν, αποτελεί και το χάλκινο αναρτώμενο τμήμα ποδιού που βρέθηκε στην ακρόπολη της αρχαίας Μελιταίας στο εσωτερικό ναού, όπου διαπιστώνεται η λατρεία του Ασκληπιού, λατρεία καθ' 'ύλην αρμόδια για τη θεραπεία σωματικών ασθενειών. 

Παρόμοια πήλινα άκρα έχουν εντοπιστεί στο Ασκληπιείο της Κορίνθου (εικ. 3) και αλλού. Τα αναθήματα δεν περιορίζονται σε ομοιώματα άκρων αλλά αποδίδουν οφθαλμούς, μύτες, αυτιά και γεννητικά όργανα ανάλογα με την πάθηση που είχε ο εκάστοτε αναθέτης (εικ. 4).

Χάλκινο αναρτώμενο κάτω άκρο από την ακρόπολη της αρχαίας Μελιταίας.

Μεταλλικά αναθήματα κάτω άκρων από τον ναό της Παναγίας Καλαμάν στην Τήνο.

Πήλινο αναρτώμενο κάτω άκρο από το Ασκληπιείο της Κορίνθου.

Μαρμάρινα ομοιώματα γεννητικών οργάνων ως αναθήματα στον Ασκληπιό. Στο κάτω αριστερά διακρίνεται η επιγραφή ΕΥΧΗ, ενδεικτική της αναθηματικής ιδιότητας του αναγλύφου.

Πηγές: iefimerida.gr, cambridge.org, mikropragmata.lifo.gr

• Αρχαία Μελιταία 

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

ADA. 1990. Americans with Disabilities Act. Public Law 101–336. 108th Congress, 2nd session (July 26, 1990). Available at: https://www.ada.gov/pubs/adastatute08.htm (accessed 1 June 2020).Google Scholar
Andrić, I.1959. The bridge on the Drina. New York: Macmillan.Google Scholar
Barnes, C.2012. Understanding the social model of disability: past, present and future, in Watson, N., Roulstone, A. & Thomas, C. (ed.) Routledge handbook of disability studies: 12–29. London & New York: Routledge.Google Scholar
Bliquez, L.J.1996. Prosthetics in classical antiquity: Greek, Etruscan and Roman prosthetics, in Temporini, H. & Haase, W. (ed.) Aufstieg und niedergang der Römischen Welt II (Principat): 2640–76. Berlin & New York: Walter de Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783110809008-009Google Scholar
Brownson, C.L.1918. Xenophon. Hellenica, volume 1: books 1–4 (Loeb Classical Library 88). Cambridge (MA): Harvard University Press.Google Scholar
Burford, A.1969. The Greek temple builders at Epidaurus: a social and economic study of building in the Asklepian sanctuary, during the fourth and early third centuries B.C. Toronto: University of Toronto Press.Google Scholar
DDA. 1995. Disability Discrimination Act. Available at: http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1995/50/contents (accessed 1 June 2020).Google Scholar
Draycott, J. (ed.). 2019. Introduction, Prostheses in antiquity: 1–28. London & New York: Routledge. https://doi.org/10.4324/9781351232395-1Google Scholar
Edwards, M.1997. Constructions of physical disability in the ancient Greek world: the community concept, in Mitchell, D.T. & Snyder, S.L. (ed.) The body and physical difference: discourses of disability: 35–50. Ann Arbor: University of Michigan Press.Google Scholar
Eichholz, D.E.1962. Pliny. Natural history, volume X: books 36–37 (Loeb Classical Library 419). Cambridge (MA): Harvard University Press.Google Scholar
Eliopoulos, S.M.1940. The ramp of the Temple of Asklepios at Epidauros. American Journal of Archaeology 44: 222–24. https://doi.org/10.2307/499415CrossRef | Google Scholar
Fagles, R.1990. Homer: the Iliad. New York: Penguin.Google Scholar
Gissen, D.2014. The path to the Acropolis: a reconstruction. Log 31: 96–99.Google Scholar
Halbherr, F. & Guarducci, M.. 1935. Inscriptiones Creticae, volume 1. Rome: Liberia dello Stato.Google Scholar
Jones, W.H.S.1918. Pausanias: description of Greece, volume 1: books 1–2 (Attica and Corinth) (Loeb Classical Library 93). Cambridge (MA): Harvard University Press.Google Scholar
Kirchner, J.1913–1940. Inscriptiones Graecae, vol. II et III: inscriptiones Atticae Euclidis anno posteriors. Editio altera. Berlin: De Gruyter.Google Scholar
Lang, M.1977. Cure and cult in ancient Corinth: a guide to the Asklepieion. Princeton (NJ): American School of Classical Studies at Athens.Google Scholar
LiDonnici, L.R.1995. The Epidaurian miracle inscriptions: text, translation, and commentary. Atlanta (GA): Scholars.Google Scholar
Liston, M.2017. Human skeletal remains, in Papadopoulos, J.K. & Smithson, E.L. (ed.) The Athenian Agora. Volume XXXVI: the Early Iron Age: the cemeteries: 503–60. Princeton (NJ): American School of Classical Studies at Athens.Google Scholar
Malamidou, D.2006. Les nécropoles d'Amphipolis: nouvelles données archéologiques et anthropologiques, in Guimier-Sorbets, A.M., Hatzopoulos, M.B. & Morizot, Y. (ed.) Rois, cités, nécropoles: institutions, rites et monuments en Macédoine. Actes des Colloques de Nanterre (Décembre 2002) et d'Athènes (janvier 2004): 199–208. Athènes: Centre de recherches de l'Antiquité grecque et romaine, Fondation Nationale de la Recherche Scientifique.Google Scholar
Most, G.W.2018. Hesiod: theogony. Works and days. Testimonia (Loeb Classical Library 57). Cambridge (MA): Harvard University Press.Google Scholar
Oliver, M.2004. The social model in action: if I had a hammer, in Barnes, C. & Mercer, G. (ed.) Implementing the social model of disability: theory and research: 18–31. Leeds: Disability Press.Google Scholar
Oliver, M.2016. Rewriting history: the case of the Disability Discrimination Act 1995. Disability & Society 31: 966–68. https://doi.org/10.1080/09687599.2016.1213054CrossRef | Google Scholar
Pedley, J.2006. Sanctuaries and the sacred in the ancient Greek world. Cambridge: Cambridge University Press.Google Scholar
Persons with Disabilities Empowerment Act, B.E. 2550. 2007. Available at: http://ilo.org/dyn/natlex/natlex4.detail?p_lang=en&p_isn=78643&p_country=THA&p_count=441 (accessed 1 June 2020).Google Scholar
Petridou, G.2016. Demeter as an ophthalmologist? Eye votives and the cult of Demeter and Kore, in Draycott, J. & Graham, E. J. (ed.) Bodies of evidence: ancient anatomical votives past, present and future: 95–111. London & New York: Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315096193-6Google Scholar
Pierattini, A.2019. Interpreting rope channels: lifting, setting and the birth of Greek monumental architecture. Annual of the British School at Athens 114: 167–206. https://doi.org/10.1017/S0068245419000030CrossRef | Google Scholar
Potter, P.2010. Hippocrates. Coan prenotions. Anatomical and minor clinical writings (Loeb Classical Library 509). Cambridge (MA): Harvard University Press.Google Scholar
Rackham, H.1935. Aristotle. Athenian constitution. Eudemian ethics. Virtues and vices (Loeb Classical Library 285). Cambridge (MA): Harvard University Press.Google Scholar
Roebuck, C.1951. The Asklepieion and Lerna: Corinth 14. Princeton (NJ): American School of Classical Studies at Athens. https://doi.org/10.2307/4390689CrossRef | Google Scholar
Rose, M.L.2003. The staff of Oedipus: transforming disability in ancient Greece. Ann Arbor: University of Michigan Press. https://doi.org/10.3998/mpub.17745CrossRef | Google Scholar
Samama, E.2017. La médecine de guerre en Grèce ancienne. Turnhout: Brepols.Google Scholar
Smith, T.J.2009. Komastai or ‘Hephaistoi’? Visions of comic parody in archaic Greece. Bulletin of the Institute of Classical Studies 52: 69–92. https://doi.org/10.1111/j.2041-5370.2009.tb00747.xCrossRef | Google Scholar
Sneed, D.2018. The life cycle of disability in ancient Greece. Unpublished PhD dissertation, University of California, Los Angeles.Google Scholar
Sporn, K.2015. Rituale im griechischen Tempel: Überlegungen zur Funktion von Tempelrampen, in Panagiotopoulos, D., Kaiser, I. & Kouka, O. (ed.) Ein Minoer im Exil: Festschrift für Wolf-Dietrich Niemeier (Universitätsforschungen zur Prähistorischen Archäologie 270): 349–74. Bonn: Rudolf Habelt.Google Scholar
Strassler, R.B.2008. The landmark Thucydides: a comprehensive guide to the Peloponnesian Wars. New York: NY Free Press.Google Scholar
Strassler, R.B.2009. The landmark Herodotus: the histories. New York: Anchor.Google Scholar
Straus, J.N.2013. Autism as culture, in Davis, L.J. (ed.) The disability studies reader (4th edition): 460–84. London & New York: Routledge.Google Scholar
Todd, S.C.2000. Lysias. Austin: University of Texas Press.Google Scholar
Tomlinson, R.A.1969. Two buildings in sanctuaries of Asklepios. Journal of Hellenic Studies 89: 106–17. https://doi.org/10.2307/627471CrossRef | Google Scholar
Union of the Physically Impaired Against Segregation. 1976. Fundamental principles of disability. London: Union of the Physically Impaired Against Segregation.Google Scholar
Vince, C.A. & Vince, J.H.. 1926. Demosthenes. Orations, volume II: orations 18–19: De Corona, De Falsa Legatione (Loeb Classical Library 155). Cambridge (MA): Harvard University Press.Google Scholar
Withington, E.T.1928. Hippocrates. On wounds in the head. In the surgery. On fractures. On joints. Mochlicon (Loeb Classical Library 149). Cambridge (MA): Harvard University Press.Google Scholar
World Health Organization. 2011. World report on disability. Available at: https://www.who.int/disabilities/world_report/2011/report.pdf (accessed 1 June 2020).Google Scholar
Ziskowski, A.2012. Clubfeet and Kypselids: contextualizing Corinthian padded dancers in the Archaic period. Annual of the British School at Athens 107: 211–32. https://doi.org/10.1017/S0068245412000093CrossRef | Google Scholar
ellinondiktyo.blogspot.com